Thuật ứng xử của người Ba-tư
"Befarmaeed," Fatimeh nói, tay ra dấu tỏ rõ ý nói tôi hãy ăn thêm.
Lúc
tôi ngồi ăn tối với vị chủ nhà người Iran vô cùng hoàn hảo cùng với bà
mẹ, hai cô con gái và cậu con trai của chị, bữa ăn được dọn ra trên sàn
nhà, trên một tấm thảm Ba-tư, cũng là lúc tôi cảm thấy sẵn sàng để lần
đầu tiên thực hành kỹ năng taarof căn bản của mình.
Tôi háo hức muốn ăn thêm món sabzi polo mahi
ngon tuyệt vời (là một món cơm nấu với các loại gia vị, ăn với cá),
nhưng trước khi nói lời 'vâng', tôi biết rằng tôi cần phải nói 'không'
vài lần một cách rất cương quyết.
Tôi chưa từng nghe tới chữ taarof cho tới khi tôi du lịch đến Iran.
Thế
giới Ba-tư này với cội rễ Ả-rập đã định hình một nghệ thuật ứng xử phức
tạp, nơi mà ý nghĩa thực sự của những lời người ta nói ra không phải là
ở lời nói, mà vượt ra ngoài đó nhiều.
Đó là một vũ điệu tinh tế trong việc giao tiếp, khi mà những người tham dự sẽ tiến - lui hết lần này qua lần khác.
Trong thế giới taarof, độ lịch sự chính là để tỏ thái độ kính trọng.
Mọi
người luôn từ chối trong khi thật ra là họ muốn nhận, họ nói những điều
họ không có ý như thế, thể hiện thái độ thật ra họ không cảm thấy thế,
mời mọc trong khi thật ra không định mời, thay thế tin xấu bằng niềm hy
vọng giả tạo.
Bằng cách đó, họ cố gắng nói điều họ 'ước gì xảy ra' mà không bao giờ thừa nhận rằng điều đó sẽ không bao giờ xảy ra.
Có
một lần tôi trả cho người tài xế taxi ở Tehran 250.000 rial tiền đi xe,
là khoản mà chúng tôi đã thoả thuận trước, sau khi mặc cả ráo riết. Kỳ
cục thay, người tài xế từ chối không nhận.
“Ghabel nadare,” anh nói với nụ cười trên môi, tỏ ý không nhận tiền.
Tôi
vò đầu bứt tai nài nỉ. Anh ta vẫn từ chối. Không biết làm thế nào, tôi
cảm ơn anh ta bằng tiếng Farsi rồi rời xe, nhe răng cười. "Mọi thứ đều
ổn," tôi nghĩ một cách ngờ vực.
"Anh ta taarofing đấy," bạn tôi
Reza sau đó giải thích. "Tất nhiên là anh ta muốn bạn trả tiền rồi. Lẽ
ra bạn phải nài nỉ thêm. Người tài xế tỏ ý tôn trọng bạn. Có luật bất
thành văn là cần phải taarof qua hai, ba vòng, nài nỉ, từ chối, rồi lại
nài nỉ, từ chối. Một khi nghi lễ này được thực hiện xong thì bạn có thể
nói rằng bạn không muốn [bị coi là] thô lỗ. Trước tiên là cần lịch sự,
nhưng cuối cùng thì luôn luôn là bạn phải trả tiền."
Tôi sau đó nghĩ lao lung về chuyện này, và băn khoăn tự hỏi liệu người tài xế sau đó có còn mỉm cười được nữa chăng.
Tuy cách ứng xử phải phép được áp dụng trên toàn thế giới, nhưng taarof khá khác thường qua cách thể hiện phức tạp hơn nhiều.
Trong
mọi giao tiếp xã hội, từ chuyện mua rau quả cho tới đàm phán hạt nhân,
cách ứng xử rất được coi trọng này là thước đo về cách mọi người phải
đối xử với nhau ra sao.
Về mặt nguyên tắc thì cách giao tiếp này
nhìn chung là tích cực, thể hiện sự tôn kính lẫn nhau, nhưng nó cũng có
thể bị lạm dụng khi dùng không đúng cách, khi một bên tìm cách lợi dụng
sự hào phóng của bên kia. Cách ứng xử đó bị coi là tiêu cực trong xã hội
Iran, bởi nó thể hiện thái độ cao ngạo, thiếu khiêm nhường.
"Một
nguyên tắc then chốt trong taarof là điều mà tôi gọi là 'chấp nhận mình
ở thế chiếu dưới'," William O Beeman, giáo sư nhân chủng học tại Đại
học Minnesota và là chuyên gia chuyên nghiên cứu về Trung Đông, nói.
"Các cá nhân sẽ tìm cách nâng cao địa vị của người khác, tự hạ thấp bản
thân mình xuống."
Nghịch lý ở chỗ, ông giải thích, trong một xã
hội phân tầng giai cấp rõ rệt như ở Iran, nơi ân huệ và sự phục vụ có
thể được diễn giải tuỳ theo vị trí của người thực hiện hành vi, thái độ
đó, thì cách ứng xử taarof "tạo ra sự bình ổn xã hội, bởi khi cả hai
người cùng làm điều này thì họ tạo ra sự bình đẳng."
Có một điều khiến Iran khác với các quốc gia khác ở
Trung Đông là tính cách Ba-tư được duy trì trong các phong tục tập quán,
ngôn ngữ và trong nhiều hình thức nghệ thuật phong phú, gồm cả trong
văn học.
Rumi, Ferdowsi, Hafez và Omar Khayyam là những thi nhân
mà những vần thơ của họ đã và vẫn đang được ca tụng cả ở phương Đông và
phương Tây.
Người Iran tự hào về di sản của mình. "Nowruz [Năm mới
Ba-tư] là dịp nghỉ lễ quan trọng nhất của chúng tôi - chúng tôi vẫn nói
tiếng Ba-tư [Farsi]. Chúng tôi là người Ba-tư trong huyết quản, trong
tâm hồn, và điều này không thể thay đổi," Reza nói.
"Taarof đại
diện cho bản tính tốt đẹp của người Iran. Trong nền văn hoá của chúng
tôi, việc thể hiện bản thân một cách trực tiếp và khách quan là điều rất
bất lịch sự," Fereshteh Najafi, một nghệ sỹ người Iran, giải thích.
"Với
người Iran, điều quan trọng là phải luôn nói ra những lời tốt đẹp. Có
thể là bởi tâm hồn Ba-tư của chúng tôi mang theo rất nhiều nét thơ.
Những nhà triết học quan trọng nhất của chúng tôi là các thi nhận, hầu
hết đều là người thời cổ, và ngôn ngữ thì đầy những lời tốt đẹp, những
lời ca tụng, hầu hết đều là những từ ngữ có từ thời cổ xưa và vẫn hiện
diện trong sách vở của chúng tôi ngày nay."
Một nét di sản Ba-tư
khác nữa là lòng hiếu khách. Một vị khách ở Iran thì giống như một viên
ngọc quý. Mọi người sẽ đều muốn thể hiện lòng hiếu khách bằng cách chia
sẻ với bạn những thứ mà thực ra họ không có đủ để dùng, và đãi đằng bạn
theo cách mà họ thực ra không đủ sức chi trả - taarof là một cách thể
hiện lòng hiếu khách một cách trong sáng nhất.
Một lời mời thông
thường, mời bạn ghé qua dùng trà, có thể được nâng lên thành lời mời
nghỉ lại qua đêm. Việc hỏi đường có thể dẫn tới việc kết bạn với người
thay vì chỉ đơn giản là chỉ hướng đi cho bạn thì người đó sẽ đưa bạn tới
tận nơi.
Bởi người Iran thực sự rất nhã nhặn, ranh giới giữa những lời mời chân thành với cử chỉ lịch sự là rất mỏng manh.
"Bạn
có thể đề nghị người khác chớ taarof," Fatimeh nói. Đó là người mới chỉ
vừa gặp tôi, và đã tìm cách mời tôi nghỉ lại trên chính chiếc giường
của chị và nói chị sẽ ngủ trên nền nhà. "Đôi khi có tác dụng, đôi khi
không - bởi lời đề nghị đó bản thân nó cũng đã là một dạng taarof rồi."
Sự
thật là taarof không có nghĩa là trông có vẻ taarof. Càng thể hiện ít
lộ liễu thì bạn đã càng thành công trong việc này. Khi không rõ lắm, thì
bí quyết là bạn nên nghĩ tới người khác, đặt nhu cầu của người đó lên
trước.
Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Travel.
No comments:
Post a Comment