Nhật Bản và 'nghệ thuật kiên nhẫn'
Mọi đứa trẻ ở Nhật
Bản được dạy dỗ 'gaman', tức là kiên trì nhẫn nại ở các thời điểm khó
khăn. Đó có phải một cách để tạo ra một xã hội trật tự, hay 'gaman' có
một mặt tối của nó?
Ngày làm việc ở Tokyo thường bắt đầu bằng một
chuyến đi qua hệ thống tàu điện ngầm nhộn nhịp nhất thế giới. Khoảng 20
triệu người đi tàu ở thủ đô Nhật Bản mỗi ngày.
Đó là một quá
trình căng thẳng vì các chuyến tàu chật ních lao theo mọi hướng. Trên
sân ga, mọi người chen chúc thành đội hình chặt chẽ bên cạnh cửa tàu để
tránh cản trở hành khách đi ra, sau đó lao vào, mặc dù chuyển động chậm
vì đông người phải chen chúc.
Những người bị ép chặt trong toa
không thể cử động được; đôi khi chân không chạm sàn tàu. Thế nhưng, ngay
cả trong tàu chật cứng này, sự im lặng cam chịu vẫn ngự trị.
Hành
vi bình tĩnh và có trật tự thường là đặc trưng của ngay cả những đám
đông lớn nhất ở Nhật. Du khách từ nước ngoài thường ngạc nhiên bởi sự
sẵn sàng kiên nhẫn của quần chúng để chờ đợi giao thông, ra mắt mặt hàng
mới và, ví dụ như sự viện trợ sau trận động đất và sóng thần tàn khốc ở
Fukushima xảy ra tròn tám năm trước tính đến tuấn trước.
Nhưng để duy trì trật tự bên ngoài này cần sự nỗ lực to lớn: ở Nhật, sự nỗ lực này được gọi là 'gaman'.
Kiên nhẫn trong thời gian khó khăn
Nói
đơn giản, nó là ý tưởng rằng các cá nhân nên thể hiện sự kiên trì nhẫn
nại khi phải đối mặt với những tình huống bất ngờ hoặc khó khăn, và bằng
cách đó, duy trì được các mối quan hệ xã hội hài hòa. Khái niệm này bao
hàm một mức độ tự kiềm chế cảm xúc của mình để tránh sự đối đầu. Đó là
nhiệm vụ phải làm và là dấu hiệu của sự trưởng thành.
David Slater, giáo sư nhân chủng học và là giám đốc
của Viện Văn Hóa So Sánh của đại học Sophia ở Tokyo, mô tả 'gaman' như
một bộ các chiến lược để đối phó với các sự kiện ngoài tầm kiểm soát của
chúng ta. "Các cá nhân phát triển trong bản thân một khả năng kiên trì
và chịu đựng những điều bất ngờ hoặc tồi tệ, khó vượt qua," ông nói.
Theo
Noriko Odagiri, giáo sư tâm lý học lâm sàng tại Đại Học Quốc Tế Tokyo,
nền tảng của nó là người Nhật coi trọng việc không nói quá nhiều và kìm
nén cảm xúc tiêu cực đối với người khác.
Việc rèn luyện bắt đầu
sớm; trẻ em học theo gương cha mẹ. Sự nhẫn nại và kiên trì cũng là một
phần của giáo dục, bắt đầu từ tiểu học. "Đặc biệt là đối với phụ nữ,
chúng tôi được giáo dục nhẫn nại nhiều nhất có thể," bà Odagiri nói.
'Gaman'
có thể biểu hiện dài hạn, như ở lại làm một công việc khó chịu hoặc
chịu đựng một đồng nghiệp khó tính, hoặc ngắn hạn, như phớt lờ một hành
khách ồn ào hoặc một người cao tuổi chen hàng.
Yoshie Takabayashi,
33 tuổi, là một thợ làm đồ bằng bạc ở Tokyo trước khi cô kết hôn, đã
chuyển đến ở Kanazawa và có con. Khi được hỏi là khi nào cô sử dụng
'gaman', cô nói đó là cuộc sống sau khi sinh con và thực tế cô không còn
được làm các việc trước đây cô từng thích. Cô cũng nhớ lại một kẻ bắt
nạt tại nơi làm việc mà cô phải nịnh để được đào tạo, tránh rắc rối và
giữ được việc làm.
"Khi tôi nhìn lại quãng thời gian đó, ông chủ
của tôi đã không làm bất cứ điều gì để giúp đỡ. Đáng lẽ tôi đã bỏ việc.
Nhưng bố mẹ và tất cả những người xung quanh tôi, những người cũng mới
bắt đầu vào làm việc, luôn khuyến khích tôi để thành công. Tôi không
biết đã phải nhẫn nại biết chừng nào," cô nói.
Ca ngợi 'gaman'
'Gaman'
bắt nguồn từ những lời dạy của Phật giáo về việc tu dưỡng bản thân
trước khi dần dần được định hình thành một cơ chế kiên trì nhẫn nại đối
với cá nhân là thành viên của các nhóm xã hội. Nó được hoàn thiện trong
thời kỳ bùng nổ kinh tế sau chiến tranh ở Nhật Bản khi mà công việc là
gánh vác việc xây dựng quốc gia - nghĩa là hy sinh thời gian với gia
đình để làm việc nhiều thời gian hơn cho cơ quan.
Một số người coi sự kiên trì theo kiểu 'gaman' là
nét đặc trưng mang tính Nhật Bản. "Đó là một đặc điểm tiêu biểu của
người Nhật, nhưng nó có những điểm tốt và xấu," Nobuo Komiya, một nhà
tội phạm học tại Đại học Rissho, Tokyo, nói,
Komiya tin rằng sự
giám sát lẫn nhau, tự giám sát và kỳ vọng của công chúng liên quan đến
'gaman' là một yếu tố đóng góp cho tỷ lệ tội phạm thấp ở Nhật Bản. Ở đâu
mà người ta đề phòng lẫn nhau và tránh xung đột, thì mọi người sẽ phải
thận trọng hơn về hành vi của mình.
Nhưng nó không chỉ về động lực
nhóm. "Điều quan trọng là nhớ rằng 'gaman' mang lại lợi ích cho cá
nhân," Komiya nói. "Nghĩa là người ta sẽ không bị đuổi việc hoặc có lợi
do giữ được quan hệ lâu dài với những người xung quanh."
Nhưng
'gaman' gây áp lực lên cá nhân. "Chúng ta ca ngợi 'gaman'," Odagiri nói.
Nhiều người ở Nhật mong đợi người khác đoán cảm giác của họ, thay vì
biểu lộ trực tiếp và đôi khi tạo ra áp lực.
"Quá nhiều 'gaman' có
tác động tiêu cực đến sức khỏe tinh thần của chúng ta," bà nói. "Đôi
khi, nếu bị tác động nhiều quá, 'gaman' có thể chuyển thành bệnh tâm
lý."
Hỏi giúp đỡ vì sức khỏe tâm thần thì thường bị coi là thất
bại, Odagiri nói. Người ta nên được tự mình xử lý thì tốt hơn. Nhưng đôi
khi việc này không diễn ra theo ý muón và dẫn đến tức giận, và có thể
đi tới bạo lực gia đình hoặc ở nơi làm việc.
'Gaman' cũng có thể
khiến phụ nữ bị mắc kẹt trong những cuộc hôn nhân không hạnh phúc. "Xã
hội của chúng ta mong muốn phụ nữ phải nhún nhường hoặc ít nói. Vì vậy,
đôi khi phụ nữ không nên cố gắng thể hiện cảm xúc tiêu cực, chỉ nhẫn nại
chịu đựng," Odagiri nói. Và khi họ quyết định ly hôn, nhiều người thấy
rằng họ không thể vì họ đã từ bỏ nghề nghiệp vì gia đình và không còn
độc lập về tài chính.
Komiya thấy có mối quan hệ giữa sự gia tăng
gần đây của những quấy rối tình dục và bắt nạt với sự phá vỡ các cấu
trúc xã hội ưu tiên cho nhóm hơn là cho cá nhân. "Người Nhật nói rằng
'gaman' là một đức hạnh quốc gia, nhưng thực sự đó là một cách thức để
duy trì nhóm," ông nói. Nhưng bây giờ người ta cảm thấy ít có khả năng
bị loại trừ nếu họ lên tiếng.
Và xã hội đang thực sự thay đổi. Ba mươi năm trước,
việc làm ở Nhật Bản là cho suốt đời. Theo truyền thống, đàn ông làm việc
cần mẫn để có thâm niên trong công ty, nơi họ dành toàn bộ sự nghiệp
của mình, trong khi phụ nữ thường được bố trí vào các công việc không
được thăng chức để rồi rời bỏ về nuôi con.
Nhưng ngày nay hệ thống
việc làm trọn đời đang bị phá vỡ, người ta kết hôn muộn hơn, nhiều phụ
nữ đi làm và tỷ lệ sinh ở mức thấp nhất trong lịch sử. Nhiều người trẻ
làm việc theo hợp đồng tạm thời hoặc trong các công việc bán thời gian
mà 'gaman' chẳng có nghĩa lý gì.
"Người ta không coi bạn là một
thành viên nội tại của nhóm. Bạn được thuê và bị sa thải, bạn ký hợp
đồng, bạn được trả tiền theo giờ," Slater nói. "Toàn bộ ý tưởng nhẫn nại
chịu đựng ở đây là hoàn toàn không thích ứng. Bạn sẽ giữ được việc làm
bằng cách im lặng, nhưng tất cả các giá trị được dạy bảo về 'gaman' mà
nó là đúng đối với quan hệ xã hội cô kết và bền lâu thì nay không còn
đúng nữa.
Và một số người trẻ không lựa chọn 'gaman', không đi
theo con đường của các thế hệ trước. Mami Matsunaga, 39 tuổi, làm việc
trong ngành truyền thông thời trang trước khi hoán đổi Tokyo lấy bãi
biển. Bây giờ cô ấy ngày nào cũng lướt ván và dạy về chánh niệm/thiền,
dạy thở và yoga tại các khóa tu và hội thảo ở khắp nước Nhật.
"Trong
văn hóa Nhật Bản, kỳ vọng dành cho 'gaman' gây áp lực cho mọi người làm
điều giống nhau và không còn chỗ cho sự khác biệt," Matsunaga nói. Khi
được hỏi có bao giờ cô nhẫn nại trong công việc không, cô trả lời:
"Không, tôi không nhẫn nại. Tôi sẽ bỏ việc nếu việc đó đòi hỏi phải nhẫn
nại."
Bài tiếng Anh trên BBC Capital
No comments:
Post a Comment