Chương 6: Di tản và Định cư Tị nạn 1954
GS Lê Xuân Khoa
Ngày 23 tháng Bảy 1954, hai ngày sau khi bản thỏa hiệp đình chiến
được ký kết tại Genève, Thủ tướng Pháp Mendès France ra trước Quốc Hội
để báo cáo về kết quả hội nghị. Khi nhắc đến một điều khoản trong bản
thỏa hiệp cho phép dân chúng ở Việt Nam được tự do lựa chọn nơi cư trú
của mình giữa hai miền Nam, Bắc, ông nói:
… Nếu chúng tôi không đòi được những đảm bảo đầy đủ cho điểm thỏa
thuận này thì những cuộc thương thuyết ắt đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Chúng tôi đã đòi rằng bất cứ người nào ở vùng bên này hay bên kia tin
rằng mình sẽ gặp nguy hiểm tại nơi cư trú hiện thời phải được phép di
chuyển sang bên mà người đó nghĩ rằng mình sẽ được an toàn hơn.
Đây là lần đầu tiên một điều khoản về di
chuyển như vậy —điều quan trọng trong một nước bị phân chia thành nhiều
chủng tộc và tôn giáo và là nơi đáng lo ngại sẽ có những vụ trả thù— đã
được chấp thuận bởi một nhà nước cộng sản.1
Ở chương Bốn, chúng ta đã thấy Mendès France là một chính khách có
biệt tài và là nhà thương thuyết thành công nhất tại hội nghị Genève vì
đã đạt được gần như hoàn toàn những điều mong muốn của nước Pháp trước
một tình thế tuyệt vọng về quân sự ở Việt Nam. Nhưng qua lời tuyên bố
trên đây, chúng ta thấy ông vẫn còn quá lạc quan khi tỏ vẻ hãnh diện và
tin tưởng đối với những điều lần đầu tiên được thỏa thuận bởi
những người cộng sản. Mendès France quả đã thành công khi đạt được điều
thỏa thuận này nhưng thay vì ngủ yên trên thành quả ấy, đáng lẽ ông đã
phải kèm theo một cơ chế đảm bảo cho việc tôn trọng bản thỏa thuận với
những biện pháp đối phó mau chóng và cụ thể của quốc tế trong những
trường hợp vi phạm việc người dân Việt Nam được tự do chọn lựa nơi cư
trú. Mặc dù cơ chế đảm bảo này chưa chắc đã có hiệu lực trong việc tôn
trọng các thỏa thuận, ít ra nó cũng có khả năng ngăn ngừa được một số
trường hợp vi phạm.
Điều kiện đòi hỏi của Mendès France chính là để thỏa mãn một điểm
trong bản thông cáo chung bảy điểm của Eisenhower và Churchill tại
Washington DC ngày 29.06.1954 đã được nói đến trong chương Bốn trên đây.
Hai nhà lãnh đạo Hoa Kỳ và Anh quốc đã tiên liệu sẽ có một cuộc di cư
lịch sử ở Việt Nam như một hậu quả tất nhiên của việc chia đôi đất nước.
Do đó, điểm số 6 trong bản thông cáo chung đã ấn định một trong những
điều kiện để Pháp có thể thỏa hiệp tại hội nghị Genève là “cho phép tất
cả những người muốn dời đổi nơi cư trú từ một vùng này sang một vùng
khác ở Việt Nam được di chuyển trong những điều kiện bình an và nhân đạo
dưới sự kiểm soát của quốc tế.”
Điều kiện này được xác nhận bởi Điều 14 (d) trong bản thỏa hiệp đình chiến ký ngày 21 tháng Bảy với lời lẽ như sau:
“Kể từ ngày bản Thỏa hiệp này có hiệu lực cho đến khi cuộc chuyển
quân được hoàn tất, bất cứ những người dân nào ở trong một khu vực do
một bên này kiểm soát muốn dời sang sống trong khu vực đã được chỉ định
cho bên kia thì chính quyền sở tại phải cho phép và giúp đỡ họ di
chuyển.”
Điều kiện này được nhắc lại một lần nữa trong bản Tuyên cáo chung của
những nước đã ký tên trên thỏa hiệp Genève, nhấn mạnh rằng những điều
thỏa thuận “phải được triệt để thi hành”.
Thời hạn hoàn tất cuộc chuyển quân, được ấn định bởi Điều 2 trong bản
Thỏa hiệp đình chiến, là 300 ngày. Ở miền Bắc, Pháp sẽ tập trung quân
tại ba địa điểm và lịch rút quân được ấn định như sau: ngày rút hết quân
ra khỏi Hà Nội là 11 tháng Mười, Hải Dương là 31.10 và Hải Phòng, địa
điểm cuối cùng, là 19.05.1955. Trên nguyên tắc, chính quyền ở các nơi có
nhiệm vụ thông báo cho dân chúng địa phương biết tất cả những tin tức
này và phải giúp đỡ mọi sự dễ dàng cho những người quyết định dọn tới
hay rời khỏi nơi đó. Khi nói “bất cứ người nào” cũng được tự do di
chuyển trong thời hạn ấn định, bản thỏa hiệp đã dự liệu bảo vệ sự an
toàn cho những người có thể bị trả thù vì lý do chính trị. Bởi thế, Điều
14 (c) đã ghi rõ việc đôi bên phải “cam kết không hành động trả thù hay
đối xử phân biệt đối với bất cứ những người hay tổ chức nào căn cứ vào
những hoạt động của họ trong lúc chiến tranh.”
Thật ra, trong những năm chiến tranh đã có những cuộc tản cư của dân
chúng từ Hà Nội và một số thành phố về miền quê để tránh các cuộc xung
đột giữa quân Pháp với dân quân tự vệ và bộ đội Việt Minh trước khi
những lực lượng này rút ra khỏi thành phố. Mấy tháng sau, vì chiến tranh
lan tới các vùng quê và Pháp cho phi cơ đi oanh kích những nơi tình
nghi có quân kháng chiến trong khi đời sống ở các thành phố do Pháp kiểm
soát đã được bình thường, dân chúng bắt đầu trở về thành để lo việc làm
ăn. Từ giữa năm 1948, sau khi Pháp công nhận Việt Nam độc lập và Quốc
Gia Việt Nam được thành lập do Bảo Đại cầm đầu thì số dân hồi cư về
thành càng ngày càng đông. Một số dân ở vùng kháng chiến cũng chạy về
vùng quốc gia để lánh nạn. Còn ở lại kháng chiến là những thanh niên,
sinh viên và những người yêu nước không đảng phái, đáp lời kêu gọi “toàn
quốc kháng chiến” của Hồ Chí Minh từ lúc đầu, đã gia nhập bộ đội chiến
đấu hoặc phục vụ trong các cơ quan hành chính, hay tham gia công tác
thông tin văn nghệ vận động quần chúng chống Pháp. Một số người này sau
trở thành đảng viên có điều kiện thăng tiến, một số bất mãn với các biện
pháp cách mạng cộng sản nên tìm cách bỏ về thành, một số khác mắc kẹt
luôn với chính phủ kháng chiến cho đến ngày toàn thắng và đất nước chia
đôi.
Như vậy từ những năm trước hội nghị Genève đã có dân tị nạn từ vùng
Việt Minh về vùng quốc gia. (Theo thuật ngữ của Liên Hiệp Quốc, họ là
dân “di tản nội địa” với tiềm năng là “tị nạn” như được định nghĩa dưới
đây). Khu vực từ Hà Nội đi ra biển với ba địa điểm chính là Hà Nội, Hải
Dương và Hải Phòng được gọi là “hành lang tự do”. Khi hội nghị còn đang
họp thì ở miền Bắc lại xảy ra một biến cố quan trọng ở vùng Bùi Chu,
Phát Diệm là khu vực tự trị của dân công giáo. Vùng này từ lâu vẫn được
quân đội Pháp bảo vệ bỗng nhiên bị tướng Navarre bỏ rơi bằng quyết định
rút quân về củng cố vòng đai thủ đô. Lập tức bộ đội Việt Minh kéo tới
chiếm đóng, nhiều lần đụng độ với các đoàn tự vệ công giáo khiến cho dân
chúng phải bỏ chạy. Để dễ tổ chức di tản tập thể, họ tập trung tại một
số địa điểm trong vùng, nhờ vậy hàng ngàn người đã tới được “hành lang
tự do”. Chẳng bao lâu những địa điểm tập trung này bị Việt Minh phong
tỏa, nhiều người bỏ trốn bị bắt, giam cầm và hành hạ. Mặc dầu vậy, nhiều
người vẫn tìm được cách vượt thoát. Trước ngày ký hiệp định Genève, con
số tị nạn từ các nơi kéo về được phỏng định là 25,000 người ở Hà Nội,
15,000 ở Hải Phòng và 5,000 trong vùng Kiến An-Hải Dương. Dọc đường,
người tị nạn choán hết các nhà ga, bến xe, bến tàu và dựng lều ngủ ở
giữa đồng, ở Hà Nội, Nhà Hát Lớn Thành Phố và Nhà Dòng Chúa Cứu Thế ở Hà
Nội cũng đầy người tị nạn, tràn ngập cả lối đi.
Tị Nạn hay Di tản nội địa?
Trước khi tìm hiểu quá trình tị nạn và định cư của gần một triệu
người từ Bắc vào Nam năm 1954-1955, có một vấn đề chính danh cần được
xem xét. Khi còn hoạt động về tị nạn, trong một buổi họp mặt với một số
đồng nghiệp thuộc các tổ chức ngoài chính phủ (NGOs) và đại diện Cao ủy
Tị nạn Liên Hiệp Quốc, tôi có nhắc đến cuộc tị nạn 1954 ở Việt Nam. Một
người trong nhóm lập tức nhận xét là tôi đã dùng sai từ ngữ và đính
chính rằng những người Bắc di cư đó không phải là refugees (tị nạn) mà là internally displaced people
(tạm dịch là “di tản nội địa”, thường được gọi tắt là IDPs.) Tôi giải
thích tại sao tôi dùng đúng từ ngữ “tị nạn” và đã thuyết phục được các
đồng nghiệp hiện diện.
Nói một cách đơn giản, theo định nghĩa của Liên Hiệp Quốc, chỉ những
người đã ra khỏi biên giới của nước mình để tị nạn ở một nước khác thì
mới được gọi là tị nạn, nếu chỉ đi lánh nạn từ nơi này sang nơi khác ở
trong nước thì được gọi là di tản nội địa. Căn cứ vào những định nghĩa
tổng quát ấy và nhìn vào bề ngoài của cuộc di cư 1954 ở Việt Nam thì
những người dân từ Bắc vào Nam lánh nạn sau thỏa hiệp đình chiến Genève
không phải là người tị nạn.
Hãy so sánh hai định nghĩa chuyên môn và chính thức của Liên Hiệp
Quốc để thấy rõ hơn sự phân biệt giữa “tị nạn” và “di tản nội địa”:
Tị nạn là “người nào, do nỗi lo sợ có cơ sở vững chắc là bị
ngược đãi vì những lý do chủng tộc, tôn giáo, quốc tịch, thành viên của
một nhóm xã hội hay chính kiến đặc biệt, ở ngoài xứ sở quốc tịch của
mình và không thể hoặc, vì nỗi lo sợ như vậy, không muốn sử dụng quyền
được bảo vệ bởi xứ sở đó; hoặc người nào, vì không có quốc tịch và đang ở
bên ngoài xứ sở thường trú trước kia của người đó, không thể hoặc, vì
nỗi lo sợ như vậy, không muốn trở về xứ sở đó.”2
Di tản nội địa là “những người hay những nhóm người bị bắt
buộc phải bỏ chạy hay phải rời khỏi gia cư hay địa điểm thường trú của
họ do hậu quả của, hay đặc biệt vì muốn tránh, những tác hại của xung
đột vũ trang, những tình trạng bạo động đã lan rộng, những vụ vi phạm
nhân quyền hay những tai họa do tự nhiên hay do loài người gây ra, và
chưa vượt qua một biên giới được quốc tế công nhận.”3
Căn cứ vào hai định nghĩa này, dân di cư từ Bắc vào Nam năm 1954 chính là người tị nạn vì họ có ít nhất là một lý do vững chắc để lo sợ bị ngược đãi (trong nhiều trường hợp, đã
bị ngược đãi), và vì nỗi lo sợ đó không muốn đặt mình dưới sự bảo vệ
của chính quyền cộng sản, và cũng vì nỗi lo sợ đó, không thể trở về nơi
cư trú cũ của họ. Ngoài ra, nước Việt Nam đã bị chia làm hai vùng lãnh
thổ có đường biên giới cấm vượt qua, được quyết định bởi một hội nghị
quốc tế. Thực tế là có hai nước Việt Nam với hai chính quyền và hai
chính thể chống đối nhau. Sau hết, những dân di cư tị nạn này không phải
là di tản nội địa vì họ không di tản tạm thời trong lúc đang có chiến tranh mà dời đổi nơi cư trú sau khi chiến tranh chấm dứt.
Mặc dầu đã có từ lâu, dân di tản nội địa (IDPs) được nói đến nhiều
nhất từ sau Chiến tranh Lạnh, thường do những cuộc tranh chấp về tôn
giáo, chủng tộc và vi phạm nhân quyền mộí cách có hệ thống, mạnh mẽ nhất
vào những năm đầu thập kỷ 1990. Chẳng hạn như vụ dân Hutus tàn sát
người Tutsis ở Rwanda (500,000 người bị giết chỉ trong vòng vài tháng)
hay những vụ “thanh tẩy chủng tộc” (ethnic cleansing) ở
Bosnia-Hercegovina với tổng số trên 200,000 người thiệt mạng. Riêng hai
cuộc chiến này vào những lúc cao điểm đã gây ra trên 4 triệu dân di tản.
Sự phân biệt về định nghĩa giữa dân “tị nạn” và “di tản nội địa” là một
vấn đề tranh cãi gay go giữa các chính trị gia và những người tranh đấu
cho nhân quyền. Đối tượng của cả hai định nghĩa đều là nạn nhân của bạo
loạn hay tai họa và đều có những nhu cầu giống nhau cần được đáp ứng
một cách nhân đạo. Điểm tranh cãi là vấn đề trách nhiệm bảo vệ các nạn
nhân, thuộc quốc gia có chủ quyền hay thuộc cộng đồng quốc tế? Nếu chính
nhà cầm quyền của một nước là nguyên nhân của những vụ tàn sát và vi
phạm nhân quyền thì họ thường từ chối sự giúp đỡ từ bên ngoài, và quốc
tế khó có thể bảo vệ dân chúng ở quốc gia đó. Có chính phủ lại đổ trách
nhiệm cho những nhóm chống đối ở trong nước và kêu gọi sự giúp đỡ của
quốc tế với ý đồ chiếm đoạt hay giành lấy phần lớn sự giúp đỡ ấy cho bè
phái của mình.
Nghĩ cho kỹ, sự phân biệt “tị nạn” và “di tản nội địa” có một lý do
rất thực tế là các quốc gia phát triển không muốn và cũng không thể thâu
nhận nhiều người tị nạn. Khuynh hướng chung của các nước trong vài thập
kỷ gần đây là hạn chế di dân và tị nạn đến mức tối đa. Nói như Janie
Hampton, vào thời điểm cuối thập kỷ 1990, “nếu tính tất cả mọi người
phải bỏ nhà cửa đi lánh nạn vì bất cứ lý do gì thì con số dân di tản
trên thế giới lên đến trên 100 triệu người”4 trong khi còn có
khoảng 20 triệu người tị nạn ở nhiều nơi mà tình trạng chưa được giải
quyết. Bởi thế, ngoài việc chống lại chính sách hạn chế dân tị nạn, phải
có những giải pháp thích hợp cho từng trường hợp có biến động gây nên
tình trạng tị nạn hay di tản nội địa.
Trong trường hợp Việt Nam, hai cuộc chiến tranh 1945-1954 và
1956-1975 đã thường xuyên gây ra những vụ dân chúng phải rời bỏ nhà cửa
ruộng nương của mình đi nơi khác để tránh bom đạn và khủng bố. Riêng
trong cuộc chiến ở miền Nam trong cuộc chiến tranh lần thứ hai, Guenter
Lewey ghi nhận số dân di tản nội địa (mà ông gọi là tị nạn) trong khoảng
từ 1964 đến 1969 lên tới 3 triệu rưởi, tức là hơn 20 phần trăm dân số
miền Nam hồi đó.5 Tiếp theo cuộc triệt thoái cao nguyên rất
hỗn loạn hồi tháng Ba 1975, hơn một tháng trước khi Saigon sụp đổ, số
dân di tản nội địa lại lên cao hơn nữa.
Như đã thấy, trường hợp ngót một triệu dân di cư từ Bắc vào Nam sau
thỏa hiệp đình chiến Genève 1954 không nằm trong định nghĩa của Liên
Hiệp Quốc về dân di tản nội địa như tất cả những truờng hợp biến động kể
trên. Những người Việt Nam bỏ chạy chính thể cộng sản ở miền Bắc trong
thời hạn 300 ngày của 1954- 1955 để làm lại cuộc đời dưới chính thể quốc
gia ở miền Nam đích thực là những người tị nạn theo định nghĩa của Liên
Hiệp Quốc. Vì thế, lịch sử tị nạn Việt Nam ở thế kỷ XX không thể bỏ sót
trường hợp tị nạn 1954.
Trong thời điểm 1954-1955, vấn đề thông tin giữa các thành phố và các
tỉnh nhỏ hay miền quê còn rất chậm chạp và khó khăn. Hệ thống điện
thoại, phát thanh và ngay cả báo chí chưa về đến các làng xã hay miền
núi. Đường xá và các phương tiện giao thông vận tải còn rất khó khăn vì
sau những trận ném bom của máy bay Mỹ từ thời Thế Chiến II, các trục lộ
giao thông lại tiếp tục bị tàn phá thêm do xe tăng của Pháp và những
hoạt động phá cầu cắt đường trong lúc kháng chiến. Ngoài ra, chính quyền
VNDCCH chỉ phổ biến những tin tức thích hợp với mục đích tuyên truyền
có lợi cho chính phủ, Những tin tức về việc xứ sở bị chia đôi và quyền
di tản của người dân thường không được nhắc đến, hoặc mỗi khi cần phải
loan báo đều luôn luôn đi kèm với những lời bình luận theo quan điểm của
nhà nước. Đến tháng Chín, những tấm bích chương và tờ bướm thông tin về
vấn đề tự do di tản mới in xong, được ủy hội Quốc tế Kiểm soát Đình
chiến trao cho chính quyền ở cả hai bên để phổ biến cho dân chúng nhưng
không được chính quyền VNDCCH sử dụng.6 Trong khi đó chính
quyền Pháp và QGVN không có điều kiện đưa tin về những vùng do Việt Minh
kiểm soát ngoài việc rải một số truyền đơn bằng máy bay của Pháp, một
phương tiện không mấy hiệu nghiệm vì dễ bị phản tuyên truyền về mặt tâm
lý và chính trị. Hầu hết dân tị nạn từ những nơi khác nhau tới được các
địa điểm tạm trú trước khi vào Nam là nhờ hệ thống thông tin truyền
miệng lan tràn nhanh chóng trong dân chúng.
Hiệu lực nhất là công tác thông tin trong cộng đồng công giáo nhờ có
hệ thống liên lạc chặt chẽ trong nội bộ đã có sẵn từ trước. Hai phần ba
dân công giáo miền Bắc lại tập trang ở những tỉnh lân cận với “hành lang
tự do” nên nhận được tin tức đầy đủ và mau chóng hơn dân chúng ở những
nơi khác. Đó là lý do thực tế cho thấy tại sao đa số dân di cư là người
công giáo, bên cạnh bản chất chống cộng kịch liệt của tôn giáo này ở
Việt Nam. Những dân di cư không phải người công giáo là những người
thuộc các đảng phái hay khuynh hướng chính trị chống cộng sản, những
người có liên hệ với chính quyền Pháp hay chính phủ quốc gia, hoặc đã có
ít nhiều kinh nghiệm trực tiếp hay gián tiếp với chế độ Việt Minh trong
thời kháng chiến, thành phần tư sản và tiểu tư sản thành thị, những gia
đình ở nông thôn lo sợ sắp trở thành nạn nhân của chính sách cải cách
ruộng đất và một số nông dân nghèo phải đóng thuế cao hoặc bị thúc đẩy
làm dân công kháng chiến. Đặc biệt là có một số người dân tộc thiểu số
theo quân đội Pháp chống Việt Minh đã cùng với gia đình được đưa vào Nam
định cư. Những gia đình sắc tộc này gồm có khoảng 45,000 người Nùng từ
Móng Cái và hơn 2,000 người Thái, Mèo (nay gọi là Hmong) từ Sơn La và
Điện Biên Phủ.
Thực tình mà nói, việc VNDCCH bất mãn vì phải chấp thuận những điều
khoản trái với ý muốn của mình là phe đang thắng thế, nhất là điều 14
(d) của thỏa hiệp Genève, là chuyện có thể hiểu được. Nhưng từ đó đi đến
chỗ vi phạm thỏa hiệp một cách trắng trợn kể cả việc sử dụng bạo lực
thì không thể không chỉ trích được. Như ta đã thấy, điều 14 (d) của thỏa
hiệp không những cho phép dân chúng được tự do chọn lựa nơi cư trú
trong thời hạn ấn định mà còn nói rõ rằng các nhà chức trách địa phương
phải giúp đỡ cho họ di chuyển được dễ dàng. Trong thực tế, để ngăn chặn
làn sóng người “bỏ phiếu bằng chân”, chính quyền VNDCCH đã áp dụng nhiều
biện pháp khác nhau, từ thuyết phục đến cản trở, đe dọa hay bạo lực.
Nhiều quan sát viên và phóng viên ngoại quốc đã tường thuật vô số chuyện
vi phạm thỏa hiệp rất ngang nhiên và tàn nhẫn đồng thời cho thấy sự bất
lực và thái độ thiếu trách nhiệm của Ủy hội Quốc tế Kiểm soát Đình
chiến (UHQT).
Trước khi nói đến những vụ vi phạm điều 14 (d) của hiệp định Genève,
cần phải nhắc lại đầy đủ hai điều khoản khác, 14 (c) và 21, liên quan
trực tiếp đến trường hợp “bất cứ người dân nào” muốn di tản “thì chính
quyền đia phương cũng phải cho phép và giúp đỡ di chuyển”:
Điều 14 (c): Mỗi bên cam kết không hành động trả thù hay đối
xử phân biệt đối với bất cứ những ngưới hay tổ chức nào căn cứ vào những
hoạt động của họ trong lúc chiến tranh, đồng thời cũng cam kết bảo đảm
mọi quyền tự do dân chủ của họ.
Điều 21: Việc phóng thích và hồi hương tất cả những tù binh và
thường dân bị giam giữ của mỗi bên vào lúc Thoả hiệp này có hiệu lực
phải được thi hành theo các điều kiện sau đây:
(a)Tất cả những tù binh và thường dân người Việt Nam, Pháp hay
quốc tịch khác bị bắt giữ từ những ngày đầu cuộc chiến trong khi hành
quân hay trong bất cứ trường hợp chiến tranh nào khác, và ở bất cứ nơi
nào trên lãnh thổ Việt Nam, đều phải được thả tự do trong vòng 30 ngày
sau ngày đình chiến có hiệu lực ở mỗi bên.
(b) Từ ngữ “thường dân bị giam giữ” có nghĩa là tất cả những
người đã tham gia vào cuộc đấu tranh chính trị hay vũ khí giữa đôi bên,
dưới bất cứ hình thức nào, và vì thế đã bị bắt và giam giữ bởi mỗi bên
trong thời gian chiến tranh.
(c) Tất cả những tù binh và thường dân bị mỗi bên giam giữ
phải được trao trả cho nhà chức trách thích hợp của mỗi bên, và những
giới hữu trách này phải giúp họ bằng mọi cách có thể được để cho họ trở
về nguyên quán, về trú sở quen thuộc của họ, hay đi tới vùng mà họ lựa
chọn.
Theo các giới quan sát, cả hai điều 14 (c) và 21 trên đây đều không
được phía VNDCCH thi hành đốì với một số tù binh người Việt Nam và rất
nhiều thường dân người Việt Nam hay ngoại quốc. Một bản tin của Linh mục
Patrick O’Connor từ Hà Nội điện về cho tổ chức National Catholic
Welfare Conference ở Washington, DC, ngày 5 tháng Mười, 1954 thuật lại:
“Hai điều vi phạm hiển nhiên của Việt Minh mà ai cũng biết là: giữ lại
những người bị bắt giam mà họ đã thỏa thuận thả ra trong vòng 30 ngày
(tức là đến 20.8), và ngăn chặn sự ra đi của những người Việt Nam muốn
ra khỏi vùng Việt Minh kiểm soát… Thật ra, mãi đến tuần lễ thứ nhì của
tháng Chín, Việt Minh mới thả một số tù binh. Những thường dân Việt Nam
đầu tiên được thả vào ngày 15 tháng Chín, vẫn còn vào khoảng 30,000
người chưa được biết rõ số phận. Tới ngày 1 tháng Mười, Việt Minh vẫn
chưa thả Đức Ông Jean Amaud, chánh xứ Thakhek và ba linh mục Pháp cùng
bị bắt với Ngài…”7 ở đây không cần nói nhiều đến chuyện vi
phạm những điều 14 (c) và 21 mà chỉ cần nhắc đến một số nhân chứng khác
trong mấy tháng đầu thi hành hiệp định Genève như: Thượng Nghị sĩ Mike
Mansfield đi quan sát ba xứ Đông Dương trong tháng Mười 1954, các ký giả
Robert Martin (U.S. News & World Report), Yves Desjacques (Le
Figaro), những bài tường thuật trong các báo Christian Science Monitor,
Journal d’Extrême-Orient, New York Herald Tribune, New York Times,
Osservatore Romano và những bản tin của Junior Chamber of Commerce từ
Manila, U.S.I.S. và Vietnam Press từ Sài gòn.
Trở lại điều 14 (d), có quá nhiều tin tức về những vi phạm trầm trọng
và bi thảm mà ở đây cũng chỉ cần kể lại một số hành động điển hình:
- Gây hoang mang lo sợ trong đầu óc những người muốn di cư vào Nam
bằng cách phao các tin đồn như : Pháp bắt dân vào làm phu đồn điền cao
su, đàn bà bị hãm hiếp, trẻ con bị đem đi bán, giặc Pháp và Mỹ hung ác
trả thù Việt Nam bằng cách đổ người xuống biển khi tàu ra tới ngoài
khơi, v.v… Đối tượng của việc tuyên truyền này là dân nghèo và ít học.
- Không cấp hoặc trì hoãn việc cấp giấy phép di chuyển cho những người ở trong vùng do Việt Minh kiểm soát.
- Ngăn cấm hoặc làm khó dễ việc bán nhà cửa, ruộng nương của những người chuẩn bị ra đi.
- Dọa sẽ bắt giữ hay ngược đãi thân nhân còn kẹt lại của những người ra đi.
- Không cung cấp phương tiện chuyển vận và gây cản trở cho việc di
chuyển của dân di cư trên đường bộ cũng như đường thủy. Hành hung người
ra đi ở các bến xe, nhà ga hay bến tàu.
- Kiếm cớ bắt giữ chủ gia đình để điều tra hay bắt cóc trẻ em trong gia đình khiến cả nhà phải ở lại.
- Giật mìn hay nổ súng vào các xe cộ, bắn phá hoặc đánh chìm những tàu thuyền chở người tị nạn.
Trong một điện văn gửi cho Bộ trưởng các Quốc gia Liên kết ngày
29.10.1954, Cao ủy Pháp ở Saigon cho biết một số chi tiết đặc biệt của
tình hình giáo dân tị nạn và những vụ vi phạm của nhà cầm quyền cộng
sản:
Từ đầu tuần vừa qua, các phi cơ thám sát của hải quân đã thấy trên
những bãi cát dọc theo bờ biển có nhiều nhóm dân đánh cá ra dấu hiệu.
Hải quân được tin đã cho tàu tuần tiễu tới cứu giúp. Khi tới gần duyên
hải Bùi Chu và Phát Diệm, hải quân đã thấy hiện ra trên mặt biển đầy rẫy
các thuyền bè đủ loại.
Các giới thạo tin ở Hải Phòng cho hay là Việt Minh đã ngăn cấm thuyền
đánh cá ra khỏi hải phận, tức là ba hải lý. Hơn nữa, tại hàng trăm địa
điểm miền duyên hải, nhà cầm quyền cộng sản đã bắt dân chúng phải di cư
lui vào nội địa nhiều cây số… Từ cuối tháng Bảy, hơn 20,000 dân tỉnh
Thái Bình đã tới được vùng tự do mặc dù bị công an kiểm soát gắt gao.
Dân chúng trong những vùng này đã đệ đơn lên UHQT ở Hà Nội xin
được di tản theo như thỏa hiệp Genève. Một trong những lý do của cuộc
ra đi thê thảm này dường như là thái độ của Việt Minh đối với dân công
giáo trong những tỉnh bị chiếm đóng từ bốn tháng nay. Ngay khi mới tới
Phát Diệm, bộ đội chính qui và địa phương đã chiếm đoạt nhà dòng công
giáo, tịch thu tài sản ruộng đất của các tu viện và họ đạo. Những linh
mục còn ở lại bị bắt buộc phải mặc quần áo nông dân miền đồng bằng và
phải canh tác đất đai trong chiến dịch tăng gia sản xuất.
…Trong tỉnh Thái Bình, nhiều vụ đụng chạm đã xảy ra giữa dân công
giáo và nhà cầm quyền. Một thứ thuế kỳ cục được ra đời: thuế đánh vào
những “bùa chú” tức là những miếng mề-đay thiêng liêng8 mà
giáo dân phải trả mới được đeo trên cổ áo. Linh mục được quyền làm lễ,
nhưng mỗi người vào nhà thờ dự lễ phải trả 1,000 đồng tiền thuế… Ban
tuyên truyền của cộng sản còn phát hành những cuốn sách nhỏ gọi là Kinh
Thánh Mới do những linh mục theo nhà nước sửa đổi lại, trong đó có những
câu như: “Chúa Giê-Su là một người lao động tranh đấu cho công cuộc
giải phóng anh em của Người là các công nhân.”
… Nhiều vụ xô xát xảy ra giữa dân công giáo và bộ đội địa phương.
Nhiều người bị chết và bị thương, dân công giáo Việt Nam sẽ có nhiều
người tử đạo… Một linh mục đã nói với tôi: “Tôi nhớ lời dạy của Thánh
Phao-lồ: Chúng ta chiến đấu chống lại tất cả các thế lực đen tối.”9
Một tài liệu của “Sở Bảo vệ Pháp kiều và Quân đội Viễn chinh ở Bắc
Việt” cho biết một số chi tiết về một vụ di cư từ Phát Diệm và việc làm
tắc trách của UHQT trong việc thị sát dân tị nạn và can thiệp cho họ
được tự do di tản:
Trước hết, các đại diện Việt Minh dứt khoát phủ nhận sự hiện hữu của
những địa điểm tập trung này. Sau đó họ bác bỏ thẩm quyền của UHQT về
vấn đề thị sát và đòi hỏi rằng công việc điều tra phải do một Ủy ban Hỗn
hợp thực hiện. Sau cùng, họ trì hoãn các chuyến đi, lấy cớ vì lý do an
ninh, có những kế sách động, v.v…
Chuyến đi thăm đầu tiên của UHQT là ở Nam Định. Chuyến này hoàn toàn
thất bại vì đoàn chỉ thâu lượm được những lời ca ngợi Việt Minh và những
kiến nghị tố cáo các hành động tàn ác của người Pháp.
Rốt cuộc, ngày 1 tháng Mười Một, Toán Lưu động đầu tiên của UHQT cũng
tới được Phát Diệm và thấy có hàng ngàn dân tị nạn ở trong các nhà thờ
đang tìm đường di tản. Một toán lưu động điển hình gồm có một viên chức
Ấn độ, một viên chức Canada, một viên chức Balan có thông dịch viên sang
tiếng Pháp (thường là một cựu nhân viên hầm mỏ ở miền Bắc nước Pháp),
kèm theo là một viên chức Việt Minh và một viên chức người Pháp, mỗi
người đều có thông dịch viên chính thức. Cả thảy là 8 người. Nên biết
rằng những đại diện Việt Minh và Pháp đều không có quyền điều tra nhưng
có thể đặt câu hỏi cho những thành viên của UHQT…
Ngày 11.11 có thêm “Ủy ban Tự do” đến thăm, Ủy ban này cũng gồm có
một đại diện của mỗi nước thành viên trong Ủy hội, kèm theo một thông
dịch viên người Balan… cả ba người trong đoàn đều có chức quyền của cố
vấn Đại sứ quán. Đó là các ông: Nair, người Ấn độ tốt nghiệp Oxford;
Crepault, người Canada, cựu sĩ quan hải quân; Bibrowski, đại tá Balan có
căn bản văn hoá Pháp, Ủy ban Tự do có mục đích hỗ trợ cho những Toán
Lưu động với khá đủ quyền lực, đặc biệt nhấn mạnh vào các phương tiện
chuyên chở. (Việt Minh có tiếng nói quan trọng sau cùng, nại cớ là không
có phương tiện và từ chối việc người khác cung cấp phương tiện)…
Việt Minh muốn cho người tị nạn nói rằng họ bị thúc dục bởi những
linh mục từ bên ngoài, rằng họ bị đe dọa nếu không ra đi thì sẽ bị thả
bom nguyên tử…
Tôi không thấy là những người tị nạn ra đi vì bị ép buộc. Trong số
1,000 người đầu tiên tới Nam Định chỉ có 16 người rút lui, trong đó có
gia đình của một trẻ em bị chết ở dọc đường (điềm gở) và một người Pháp
(?) không biết rõ lý lịch.
Dù cố gắng đến đâu cũng không thể được Việt Minh cung cấp danh sách
có tên người. Họ chỉ cho biết các con số để có thể thay thế người được
dễ dàng. Việc tiếp đón ở Nam Định rất hoàn hảo do Hồng thập tự Việt Minh
và các trợ tá xã hội phụ trách. Đài phát thanh công khai tuyên truyền
dân chúng đề cao cảnh giác chống lại mọi thủ đoạn của bè lũ Ngô Đình
Diệm.
Những Toán Lưu động của UHQT gặp phải nhiều trở ngại mà việc thiếu
thông tin đích xác về những địa điểm tập trung người tị nạn là một trở
ngại quan trọng. Khả năng can thiệp của UHQT cũng bị giới hạn. Một phụ
nữ có người chồng bị bắt đến gặp Ủy hội xin can thiệp cho quyền tự do
lựa chọn của mọi người. Toán Lưu động đến trại giam, được xác nhận về
việc chồng người đó bị bắt giữ nhưng không được giải thích lý do. Các
viên chức UHQT cũng không đòi phải giải thích.
Ngoài ra, người ta còn thấy cứ mỗi khi UHQT đề nghị một thủ tục nào
để thi hành thì Việt Minh lại cố tình đưa ra một phản đề nghị…
Sau hết, có một chuyện nhỏ cho thấy thái độ của Việt Minh đối với vấn
đề tự do tín ngưỡng: viên chức Canada là người theo đạo công giáo, muốn
cùng hai viên chức người Pháp đi lễ nhà thờ ngày Chúa nhật. Việt Minh
cho biết đó là một hình thức vi phạm tính chất trung lập mà họ có nhiệm
vụ tôn trọng, thế là họ phải thôi đi lễ.10
Một vụ cứu người tị nạn trên biển được thuật lại trên nhật báo Journal d’Extrême-Orient
ngày 25 tháng Mười 1954 làm cho người ta không khỏi nhớ đến những vụ
cứu vớt thuyền nhân Việt Nam mấy chục năm về sau bởi những con tàu nhân
đạo quốc tế trên hải trình đi Thái lan, Mã Lai hay Nam Dương. Mặc dù câu
chuyện năm 1954 là một vụ cứu dân tị nạn công giáo trong một trường hợp
không hoàn toàn bất ngờ nhưng cảnh tượng vượt biển và cứu vớt không kém
phần bi thảm:
Với những lá cờ vàng và trắng của Vatican phấp phới trong gió, cả
ngàn chiếc thuyền đánh cá, bè mảng và thuyền buồm, quá tải người tị nạn,
đã ra đi vào ban đêm phó mặc cho số phận tiến về phía những chiến hạm
nhỏ của Pháp ở ngoài khơi Vạn Lý bên kia vùng hải phận của Việt Minh.
Không may có nhiều thuyền bè đóng vội vàng đã bị sóng biển lật úp hay
đánh vỡ làm thiệt hại rất nhiều sinh mạng và hàng hóa. Hàng trăm người
tị nạn đã chết như vậy.
Tuy nhiên, giữa 6 và 8 giờ sáng hôm qua, chiếc tàu Jules Vernes là một con tàu cũ dùng để tiếp tế cho tàu ngầm đã riêng một mình nó vớt được 3,000 dân tị nạn; trong khi tàu Commandant de Pimodam, vớt khoảng 600, và hai chiếc LSM11 từ Hải Phòng tới tăng cường mỗi chiếc vớt được khoảng 1,000 người.
Những thuyền bè đó lại lập tức quay trở về để lấy thêm những nhóm
người khác. Thủy thủ đoàn người Pháp làm việc hết sức mình để chuyển
người lên tàu, nhất là phải kéo lên những trẻ sơ sinh, người già hay
người có tật bệnh. Có những chiếc bè luôn luôn tràn ngập sóng đã chở cả
những con trâu mà những người chạy trốn chế độ Hồ Chí Minh vội vã đem
theo.
Ở Hải Phòng, Đô đốc Jean-Marie Querville tới hải cảng để đón nhận dân
tị nạn và khen ngợi thủy thủ đoàn, trước sự hiện diện của các thành
viên người Ấn độ, Ba-lan và Canada trong Ủy hội Quốc tế.
Tất cả những người tị nạn đều cho hay rằng còn hàng ngàn người khác
sẽ tìm cách vuợt biển bằng thuyền đánh cá và đang phải trả mỗi người
5,000 quan để được đưa tới những con tàu của Pháp ở ngoài khơi…
Trong một trường hợp khác, tàu Pháp xông vào tận bờ để cứu khoảng
6,000 người tị nạn đã liều mạng kéo nhau ra biển vào ban đêm và nhiều
người đã bị nước thủy triều cuốn đi. Đây là vụ Trà Lý thường được báo
chí hồi đó nhắc đến như một trong những thảm kịch của người tị nạn. Trà
Lý là một hòn đảo nhỏ chỉ cách tỉnh Thái Bình có mấy dặm. Thuyền bè đã
bị Việt Minh tịch thu và đường bộ thì bị ngăn chặn. Bởi thế, những người
quyết tâm tìm tự do chỉ còn lại một cách là lội bộ ra bãi biển Trà Lý
khi thủy triều rút xuống với hi vọng được tàu Pháp đến cứu. Đô Đốc Jean
Marie Querville ra lệnh cho các tàu nhỏ tiến vào Trà Lý, chiếu đèn pha
lên bờ để cho thủy thủ xuống cứu người tị nạn. Cuộc cứu vớt rất nguy
hiểm vì sóng triều dâng lên cuồn cuộn. Sau ba đêm liền, khoảng 5,000
người được đem lên tàu đưa ra Hải Phòng tạm trú. UHQT khi được báo tin
muốn dùng tàu hoặc trực thăng của Pháp tới Trà Lý để điều tra. Việt Minh
chỉ cho phép Toán lưu động của UHQT tới nơi bằng đường bộ khiến chuyến
đi bị trễ 24 tiếng đồng hồ và hầu hết các bằng chứng vi phạm điều 14 (d)
của hiệp định Genève đã không còn.
Bác sĩ quân y Thomas Dooley, một cứu tinh của dân tị nạn 1954, phục
vụ trên chiếc tàu Montague của hải quân Hoa Kỳ, tham dự một chuyến cứu
người vượt biển ở Vịnh Hạ Long trên một chiếc LSM của Pháp do Đại úy
Gerald Cauvin chỉ huy. Nhờ sự hướng dẫn của máy bay quan sát, chiếc tàu
đã tiến đến vị trí của 14 chiếc thuyền buồm đang vật vã ở ngoài khơi.
Đoàn thuyền này chở hơn 1,000 dân làng cửa Lò, tỉnh Nghệ An, đã phấn đấu
với sóng biển và đói khát trong năm ngày năm đêm mới tới được cửa biển
Hải Phòng. Dân tị nạn kể cho Dooley biết rằng họ phải liều mạng ra đi vì
không chịu được chính sách cải cách ruộng đất và những biện pháp cưỡng
bách tinh thần và vật chất của Việt Minh. Họ đã phải bí mật chuẩn bị rất
nhiều ngày trước khi đi trốn vào một đêm không có trăng. Do âm mưu sắp
đặt trước, một em nhỏ tên Mai Văn Thịnh chịu hi sinh ở lại đã đốt nhà ở
đầu làng và hô hoán cho lính gác kéo đến chữa cháy. Trong khi đó hơn một
ngàn người kéo nhau xuống thuyền ra biển. Không ai biết được số phận
của Mai Văn Thịnh ra sao nhưng chắc chắn không thoát khỏi sự trừng phạt
nặng nề của giới chức địa phương. “Cha mẹ của Thịnh đều đã chết vì chiến
tranh. Người anh duy nhất của Thịnh là Châm bị thiêu sống vì cầm đầu
một phong trào thanh niên Công giáo. Ngày 16 tháng Giêng 1953 Châm bị
trói vào một thân cây, bị đánh đập tàn nhẫn bằng gậy gộc rồi bị tưới dầu
xăng và châm lửa đốt cho đến chết.”12
Ngoài những vụ vượt thoát nguy hiểm nêu trên, còn có những vụ xung
đột đẫm máu giữa dân chúng và lực lượng công an, quân đội ở một số nơi
khác, nhất là vụ 5,000 bộ đội Việt Minh xả súng vào ngót 20,000 thường
dân ở Ba Làng (Thanh Hóa) ngày 8 tháng Giêng 1955, và vụ 10,000 bộ đội,
dân quân và công an hợp lực đàn áp và bắt giữ 3,000 dân Lưu Mỹ (Nghệ An)
ngày 13 tháng Giêng 1955 chỉ vì dân chúng ở hai nơi này đã biểu tình
đòi di cư và chống cự bằng giáo mác, gậy gộc khi chính phủ hạ lệnh giải
tán và bắt giữ những người lãnh đạo biểu tình.
Trước những vi phạm thỏa hiệp 1954 hiển nhiên của Nhà nước VNDCCH,
đặc biệt đối với điều 14 (d) về quyền tự do lựa chọn nơi cư trú của
người dân, UHQT đã không chấm dứt được những vụ vi phạm ấy, hoặc vì
không có đủ quyền lực hoặc vì thiếu tinh thần trách nhiệm khi thi hành
nhiệm vụ.
UHQT được thành lập bởi điều 34 của thỏa hiệp Genève gồm có đại diện
của Ấn-độ (Trung lập), Ba-lan (Cộng sản) và Canada (Tây phương), và do
Ấn-độ làm chủ tịch. Ấn-độ thời đó chủ trương trung lập nhưng vì là một
nước Á châu và một cựu thuộc địa của Anh nên vẫn có thiện cảm đối với
cuộc chiến tranh chống đế quốc Tây phương do Việt Minh lãnh đạo. Điều đó
dễ nhận thấy nhưng trong nhiều trường hợp Ấn độ cũng cố gắng giữ vai
trò khách quan. Trở ngại chính là đại diện Ba Lan, thường nại cớ đau ốm
hay bận việc bất thường không thể gia nhập đoàn điều tra khi cần thiết
hoặc không chịu nhìn nhận có sự vi phạm của các viên chức Việt Minh.
Theo điều 35, UHQT lập ra các toán giám sát cố định và lưu động với số
nhân viên bằng nhau của ba nước trong Ủy hội. Những toán giám sát này
được quyền tự do đi lại dọc theo đường ranh giới và trong vùng phi quân
sự, và các nhà cầm quyền quân sự và dân sự phải dành cho họ mọi sự dễ
dàng để thi hành nhiệm vụ. Tuy nhiên, ngoài những khu vực nói trên, việc
di chuyển và hoạt động của họ phải được sự chấp thuận của nhà chức
trách thuộc bên chính phủ liên quan. Chính vì điều sau cùng này mà những
toán giám sát của UHQT đã gặp phải nhiều trở ngại mà họ không thể hoặc
không muốn vượt qua. Như trong trường hợp xung đột ở Ba Làng và Lưu Mỹ
kể trên, đoàn giám sát của UHQT đã không thể tới điều tra tại chỗ vì nhà
chức trách địa phương cho biết họ không thể đảm bảo an ninh cho các
phái viên của Ủy hội.
Ngay cả trong trường hợp đã điều tra, theo điều 39, nếu thấy “có vi
phạm hoặc có nguy cơ vi phạm trầm trọng” mà không giải quyết được tại
chỗ —và thường là như vậy— các toán giám sát phải báo cáo cho trung ương
UHQT. Theo điều 43, nếu UHQT không giải quyết được thì vấn đề sẽ được
thông báo cho các thành viên của hội nghị Genève. Chuỗi thủ tục hành
chánh này đương nhiên không thể kịp thời “chấm dứt sự vi phạm hay loại
bỏ nguy cơ vi phạm” như trong các trường hợp cấp bách và bi thảm trên
đây.
Ký giả Robert Martin, quan sát “những ngày tự do cuối cùng của Hà
Nội”, cho biết dân chúng lũ lượt theo nhau rút ra khỏi thành phố và đã
bị nhà cầm quyền cộng sản tăng cường ngăn chặn bằng bạo lực. Nhiều vụ vi
phạm như vậy đã được thông báo cho UHQT từ những ngày đầu, nhưng “cho
đến ngày 1 tháng Mười, không có một vụ khiếu nại nào được điều tra. Để
bào chữa cho thái độ này, một nhân viên của Ủy hội nói: Ông cũng biết rõ
như tôi là nêu chúng tôi xuống vùng đồng bằng để điều tra chúng tôi sẽ
phải đảm bảo che chở và di tản bất cứ nhân chứng nào chống lại Việt
Minh. Chúng tôi không có phương tiện hay thì giờ để làm chuyện đó. Và
cũng chưa chắc gì chúng tôi đã có nhân chứng để can thiệp.”13
Ký giả Yves Desjacques đi theo một toán giám sát lưu động của UHQT
tới Nam Định để điều tra một vụ ngăn chặn dân di cư. Tới nơi. “đoàn được
đón tiếp bởi những cán bộ cộng sản đeo thánh giá và chuỗi hạt ca ngợi
chính thể dân chủ cộng hòa.” về một vụ khiếu nại khác của người tị nạn,
Desjacques than phiền rằng “Thái độ của UHQT thật là khó hiểu.”14
Tuy nhiên, đôi khi UHQT cũng ghi nhận việc các giới chức VNDCCH gây trở ngại đốì với quyền tự do di cư của dân chúng:
Ở Phát Diệm, Đoàn Lưu Động thấy có khoảng 10,000 người tị nạn tập
trung tại đó và không di chuyển được. Đoàn cũng nhận thấy bộ máy cấp
giấy phép và phương tiện chuyên chở không đủ đáp ứng với nhu cầu của
tình thế… Ủy Hội phái ủy ban Tự do đến tận nơi thảo luận với Phái đoàn
Liên lạc VNDCCH, sau đó đề nghị một thủ tục đặc biệt để giải quyết tình
trạng bất thường ở Phát Diệm. Ngoài trường hợp này, Ủy Hội còn nhận được
một số báo cáo về những người muốn di chuyển từ miền Bắc Việt Nam tới
vùng do Pháp kiểm soát. Do đó, Ủy Hội cũng yêu cầu nhà chức trách VNDCCH
xúc tiến việc cấp giấy phép và những phương tiện thích hợp khác cho
những người muốn di cư để thực hiện những cam kết của họ trong điều
14(d) của hiệp định đình chiến và để tránh xảy ra những trạng huống bất
thường như Phát Diệm.
Tuy nhiên, Ủy Hội vẫn tiếp tục nhận được những vụ khiếu nại rằng nhà
cầm quyền VNDCCH không chịu làm thủ tục mà thực ra còn ngăn chặn dân
chúng di cư… Trong khi nhìn nhận rằng chính quyền VNDCCH có quyền thiết
lập thủ tục điều hành việc cấp phát giấy phép và sự ra đi của người tị
nạn, Ủy Hội chủ trương rằng các thủ tục hành chính không thể cồng kềnh,
phiền phức và chậm chạp đến nỗi vô hiệu hoá mọi dự liệu của Điều 14(d)”15.
Để cho công bằng, UHQT cũng điều tra các hoạt động “vi phạm nhân
quyền” của Pháp và Mỹ đối với dân di cư. Chính quyền VNDCCH đã trao cho
UHQT 320,000 đơn khiếu nại của thân nhân và bằng hữu của những người đã
di cư vào Nam, tố cáo rằng họ đã bị “cưỡng, bách” hay “bắt cóc” ra đi.
Những Toán Lưu Động của UHQT đã vào Nam để điều tra ở các trại tạm cư và
nhận thấy rằng “không có người nào trong số 25,000 người được tiếp xúc
(lúc đó tổng số dân đã vào Nam là 121,000 người) than phiền là đã bị
cưỡng bách di cư hoặc bày tỏ ý muốn trở về Bắc.”16 Thực tế là
trong cuộc đấu tranh chính trị, chiến dịch tố cáo này đã được phát động
để bôi nhọ đối phương và giữ thể diện cho Việt Minh. Thomas Dooley kể
chuyện trạm y tế của ông trong một trại tạm trú ở Hải Phòng đã bị toán
lưu động UHQT đến điều tra mấy lần vì bị tố cáo là làm nhiều chuyện hại
cho sức khoẻ của người tị nạn. Một lần, tin đồn đưa ra là có nhiều người
trong trại bị Mỹ bỏ thuốc độc vào nước uống. Một lần khác thì lại có
tin là Mỹ xịt thuốc vào người tị nạn để làm cho họ mất khả năng sinh
sản. Thực ra đây là thuốc sát trùng trị bệnh chấy rận. Bác sĩ Dooley trả
lời đoàn điều tra rằng đây quả thực là thuốc làm mất khả năng sinh sản
của… loài chấy rận.17
Cuộc ra đi ào ạt của gần một triệu người đã làm suy giảm trầm trọng
lực lượng sản xuất ở đồng bằng sông Hồng, nhất là số lượng lúa gạo không
đủ cho dân trong năm 1955, khiến cho miền Bắc bị nguy cơ đói kém không
thua gì nạn đói năm 1945. Vì không thể kêu gọi chính phủ quốc gia miền
Nam tiếp tế lúa gạo, Bắc Việt đã phải cầu cứu Liên Xô và nhờ đó mua được
150,000 tấn gạo của Miến Điện để đáp ứng nhu cầu trước mắt. Tuy nhiên,
trong lâu dài, số ruộng đất tịch thu của những người đã ra đi giúp cho
chính phủ miền Bắc được nhẹ bớt áp lực về dân số ở nông thôn. Ngoài ra,
về mặt chính trị, sự ra đi của số đông người công giáo cũng làm cho
chính quyền được yên tâm hơn về những hoạt động của một lực lượng chống
đối đáng kể.
Tổ chức di cư và định cư
Công cuộc di chuyển và định cư ngót một triệu dân tị nạn gồm ba công
tác chính: chuyên chở, tiếp đón và định cư. Việc chuyên chở do Pháp và
Hoa Kỳ phụ trách, còn tiếp đón và định cư là trách nhiệm của QGVN với sự
viện trợ tài chánh và vật liệu của Pháp, Hoa Kỳ cùng một số chính phủ
và tổ chức tư nhân ngoại quốc. Trước khi tìm hiểu chi tiết của mỗi loại
hoạt động, ta cũng nên biết cơ cấu điều hành và phối trí các hoạt động
trong suốt quá trình di cư và định cư của dân tị nạn 1954.
Do việc Pháp bỏ rơi Bùi Chu và Phát Diệm vào tháng Sáu 1954 một số
linh mục và giáo dân đã bỏ chạy về vùng Hà Nội, Hải Phòng. Chính phủ Ngô
Đình Diệm khi đó vừa được thành lập đã Cấp tốc giao cho Bộ Xã hội và Y
tế phối hợp với các Bộ Thanh niên, Công chánh, Thông tin, Canh nông và
Kinh tế để tổ chức công cuộc di cư và định cư tị nạn. Sở Di Cư thuộc Bộ
Xã Hội và Y tế được đặc biệt thành lập để phối hợp các hoạt động tiếp
đón, chuyên chở, cổ động cứu trợ, và định cư tị nạn. Chuyến tàu chở dân
di cư đầu tiên là chiếc tàu Anna Salen của Thuỵ Điển, rời cửa biển Bắc
Việt ngày 17.7.1954, ba ngày trước hiệp định Genève, và cặp bến Sài-gòn
ngày 21.7 với trên 2,000 người tị nạn.
Trước tình hình gia tăng lũy tiến số dân tị nạn, ngày 17.9.1954, Thủ
tướng Ngô Đình Diệm ký nghị định số 928-NV thành lập Phủ Tổng ủy Di cư
Tị nạn (PTUDCTN), ngang hàng với một Bộ trong Nội các. Thành phần gồm
có:
Ngô Ngọc Đối : Tổng Ủy trưởng
Nguyễn Ngọc An : Đổng lý văn phòng
Nguyễn Lưu Viên : Tổng Ủy phó
Nguyễn Thanh Diệu : Giám đốc định cư
Lê Văn Trà : Giám đốc tài chánh
Nguyễn Văn Thụ : Tổng thanh tra
Hoàng Văn Thận : Kỹ sư Công chánh
Đỗ Trọng Chu : Công cán Ủy viên
Trần Phước Lộc : Chánh sở Tiếp cư
Nguyễn Công Phú : Chánh sở Chuyển vận
Đỗ Đức Trí : Thông dịch viên
Trung tá Bùi Văn Hai : Sỹ quan liên lạc của Quân đội QGVN18
Sau ông Ngô Ngọc Đối còn có hai Tổng Ủy trưởng khác là Bác sĩ Phạm
Ngọc Huyến và ông Bùi Văn Lương. Ông Lương là người tại chức lâu hơn cả
(từ tháng Chín 1955 đến khi hết nhiệm vụ khoảng cuối năm 1957). Nhiệm vụ
của PTUDCTN là phối trí với các cơ quan hữu trách của Pháp và Hoa Kỳ về
vấn đề chuyên chở bằng phi cơ và đường thủy, và đảm nhiệm công cuộc
tiếp đón, cứu trợ và định cư tị nạn. Bên cạnh PTUDCTN có các văn phòng
liên lạc quân sự và tôn giáo, văn phòng an ninh để phối hợp với các cơ
quan liên hệ. Trụ sở trung ương PTUDCTN đặt ở miền Nam với các Nha Đại
diện tại Bắc phần, Trung phần và Cao Nguyên.
Sau thời hạn di cư chấm dứt ngày 19.5.1955, Nha Đại diện tại Bắc phần
đương nhiên chấm dứt nhiệm vụ. Các Sở Chuyển vận và Tiếp cư được sáp
nhập vào Nha Định cư để tập trung vào công cuộc kiện toàn định cư ở miền
dưới vĩ tuyến 17. Một Ủy ban Định cư cũng được thiết lập tại mỗi tỉnh
do Tỉnh trưởng làm chủ tịch với các cơ quan trách nhiệm địa phương.
Vì phần lớn dân tị nạn 1954 là người công giáo (khoảng 70% trên tổng
số tị nạn) nên song song với PTUDCTN của chính phủ còn có một tổ chức
cứu trợ tư nhân do Giám Mục Phạm Ngọc Chi điều khiển, lấy tên là “Ủy ban
Hỗ trợ Định cư” (UBHTĐC), hoạt động từ 1.9.1954. Đáp lời kêu gọi của
UBHTĐC, nhiều tổ chức công giáo trên thế giới đã nhiệt thành gửi tiền và
phẩm vật cứu trợ.
Nhờ sự giúp đỡ này cùng với sự trợ lực của chính phủ, UBHTĐC đã giúp
thiết lập được trên 300 trại định cư, xây cất hàng trăm nhà thờ và
trường học, cung câp các dịch vụ cho người tị nạn không phân biệt tôn
giáo. Sau hơn hai năm hoạt động, UBHTĐC đã gây được cơ sở vững chãi cho
các trại định cư. Ngay cả sau khi Ủy ban đã chính thức giải tán vào cuối
năm 1957, các linh mục trưởng trại cùng nhiều cán bộ vẫn tiếp tục thực
hiện các chương trình văn hoá, giáo dục và phát triển xã hội trong các
trại.
Như trên đã nói, ngoài Phủ Tổng ủy và UBHTĐC, công cuộc định cư ngót
một triệu người tị nạn được thực hiện thành công cũng là nhờ có các cơ
quan ngoại viện và tổ chức từ thiện quốc tế, đặc biệt là chính phủ Pháp,
Mỹ và Cơ quan Cứu trợ Công giáo Hoa Kỳ.
Công cuộc chuyên chở bằng đường hàng không và đường thủy lúc đầu do
chính phủ Pháp đảm nhiệm như đã cam kết tại Hội nghị Genève. Một Ủy ban
Chuyển vận Việt-Pháp được thành lập ngày 21 tháng Bảy để phối trí công
tác này. cầu hàng không Hà Nội-Sài-gòn bắt. đầu hoạt động mạnh mẽ với sự
huy động các phi cơ quân sự và dân sự. Các tàu hải quân Pháp cũng được
sử dụng đến mức tối đa. Tuy nhiên, vì số người di cư gia tăng quá nhanh
vượt hẳn sự ước lượng và khả năng tiếp nhận của nhà chức trách Pháp,
chính phủ Quốc gia Việt Nam phải kêu gọi sự tiếp tay của Hoa Kỳ. Do chỉ
thị của Tổng Thống Eisenhower, Đệ thất Hạm đội thành lập đoàn Hải quân
Đặc nhiệm 90 (Navy Task Force 90) gồm 41 chiếc tàu đủ loại do thiếu
tướng hải quân Lorenzo Sabin chỉ huy để giúp việc chuyên chở người tị
nạn Việt Nam. Đoàn tàu đặc nhiệm này có khả năng chở 100,000 người mỗi
tháng. Con tàu lớn nhất là tàu Marine Serpent chở được 6,200 người.
Chuyến đầu tiên là tàu U.S.S. Menard chở 2,100 người cặp bến Sài-gòn
ngày 16.8.1954. Chuyến cuối cùng của đoàn Đặc nhiệm 90 là tàu General
A.W. Brewster chở 1,900 binh sĩ Liên Hiệp Pháp và 520 người tị nạn tới
Sài-gòn ngày 15.5.1955.
Việc chuyên chở vào Sài-gòn bằng đường hàng không được thực hiện từ
các phi trường Gia Lâm và Bạch Mai ở Hà Nội hoặc phi trường Cát Bi ở Hải
Phòng bắt đầu từ ngày 4 tháng Tám. Cầu không vận dài nhất thế giới
(khoảng 1,200 km đường chim bay) hoạt động với sự tham gia của các công
ty được thuê mướn hay trưng dụng gồm có: Air-France, Air Vietnam, Aigle
Azur, Air Outre- mer, Autrex, CAT, Cosara, và UAT. Hầu hết các máy bay
đều được tháo gỡ hết ghế để chở được tối đa số hành khách, trung bình
mỗi ngày là 2,000 người. Phi trường Tân Sơn Nhất trong một ngày hoạt
động tối đa ghi được con số 4,226 người tới. Cứ mỗi sáu phút lại có một
phi cơ hạ cánh, biến sân bay Tân-Sơn-Nhất thành một phi trường bận rộn
nhất thế giới hồi đó. Tổng cộng có 4,280 chuyên bay và có một tai nạn đã
xảy ra ngày 15 tháng Tám khi chiếc Bristol hai động cơ chở 47 người tị
nạn và phi hành đoàn bốn người bị rớt ở Lào cách Sài-gòn 300 km. Chỉ có
một phụ nữ với đứa con nhỏ và ba nhân viên phi hành sống sót.
Những người đi bằng đường thủy được đưa xuống Hải Phòng bằng xe lửa
và di chuyển vào Nam bằng tàu của hải quân Pháp hay Hoa Kỳ. Đoàn tàu đặc
nhiệm 90 của Mỹ thả neo ở cửa sông Hồng để nhận người tị nạn do các tàu
nhỏ của Pháp chở tới. Một số ít tàu của Anh, Trung Hoa và Ba-Lan cũng
tham dự vào việc chuyên chở người tị nạn. Nhiều ngườị ở các tỉnh xa
không thể tới Hà Nội hay Hải Phòng phải di chuyển bằng phương tiện
riêng. Vì vào ngày chót của thời hạn di cư (19.5.1955) vẫn còn một số
người chưa được chuyên chở, Pháp yêu cầu Hà Nội gia hạn ba tháng và được
chấp thuận.
Theo thống kê của PTUDCTN, tổng số dân rời bỏ miền Bắc vào Nam là
875,478 người trong số đó 871,533 đi trước ngày 19 tháng Năm và 3,945
người đi trong thời gian gia hạn. Nếu tính thêm số người vượt tuyến sau
khi hết hạn, khoảng 76,000 người đi bằng thuyền hay đường bộ (xuyên rừng
qua Lào), tổng số tị nạn lên tới gần 950,000 người.
Trong số 871,533 người đi đúng kỳ hạn có 213,635 người được Pháp chở
bằng máy bay (4,280 chuyến), số còn lại gồm có 555,037 người được chở
bằng tàu thủy và 102,681 người đi bằng phương tiện riêng.
Số 555,037 người đi bằng đường thủy chia ra như sau:
Pháp 237,000 người (338 chuyến)
Mỹ 316,000 người (109 chuyến
Anh, Trung Hoa và Ba Lan 2,000 người (8 chuyến)
Số 3.945 người đi trong thời kỳ gia hạn cũng được chở bằng đường thủy, trên chín chuyến tàu cuối cùng sau đây:
Djiring ngày 2.6.55 500 người
Nam Việt __ 6.6.55 70 __
Gascogne __ 8.6.55 818 __
St. Michel __ 16.6.55 700 __
Espérance __ 27.7.55 787 __
Durand __ 7.8.55 12 __
Phong Châu __ 6.8.55 286 __
Hương Khánh __ 16.8.55 310 __
Ville de Haiphong __ 19.8.55 462 __
Công cuộc tiếp cư bắt đầu từ việc tiếp nhận dân di cư vào những trại
tạm trú ở Hà Nội, Hải Phòng, làm thủ tục di chuyển bằng máy bay hay tàu
thủy, cho đến việc thu xếp nơi ăn chốn ở và tiếp tế vật dụng cần thiết
cho mỗi gia đình khi mới đặt chân lên Sài-gòn, Vũng Tàu hay Nha Trang.
Những hoạt động này đã diễn ra liên tiếp không kể ngày đêm từ ngày đầu
tiên cho đến ngày cuối cùng của thời hạn di cư. Sau khi Hà Nội và Hải
Dương được chuyển siao cho Việt Minh vào cuối tháng Mười, trung tâm tiếp
cư Hải Phòng càng trở nên đông đúc và bận rộn. Tất cả các trường học và
một số lớn công sở được biến thành trại tạm trú cũng không đủ cho người
tị nạn tạm trú. Nha Đại diện PTUDC tại Bắc phần phải cho dựng lên hàng
ngàn chiếc lều vải ở hai trú khu vùng ngoại ô, mỗi nơi chứa được khoảng
15,000 người, đủ cho các đợt người đến và đi liên tiếp. Ngoài ra còn một
trú khu khác chứa được 12,000 người ở cách Hải Phòng bảy cây số do bác
sĩ Tom Dooley dựng lên và quản trị hoàn toàn riêng biệt.
Khi tới các sân bay hay bến cảng Sài-gòn hay Vũng Tàu, đồng bào được
các nhân viên tiếp cư đưa lên xe đến các trạm tiếp cư hay tạm trú.
Trường đua ngựa Phú Thọ, Nhà Hát thành phố và một số trường học trong
thời gian nghỉ hè được dùng làm nơi tiếp đón trước khi phân phối người
tị nạn tới các trại tạm trú. Tại đây, họ được Sở Tiếp cư cung cấp các
phẩm vật cần dùng và tiền tiếp tế cho mỗi người. Có tất cả hai mươi trại
tạm trú trong vùng Saì-gòn, Gia-định, và một trại ở Rạch Dừa, Vũng Tàu.
Sau ngày cuối thời hạn di cư, các trạm tạm trú còn hoạt động thêm một
tháng, tới ngày 17 tháng Chín 1955 mới chấm dứt.
Công Cuộc Định cư
Để tránh tình trạng ứ đọng ở các trại tạm trú, các hoạt động định cư
được thực hiện song song với hoạt động tiếp cư. Nhiều người ngay sau khi
tới miền Nam hoặc sau một thời gian ngắn ở trại tạm trú đã tự lo liệu
việc định cư ở những nơi có thân nhân hay bạn bè hoặc ở những vùng lựa
chọn thích hợp với khả năng nghề nghiệp của mình. Con số này gồm khoảng
200,000 người hầu hết là gia đình công chức, thương gia và những người
hành nghề tự do. Ngoài ra còn gia đình các quân nhân di cư20
tổng số trên 100,000 người. Những người hoàn toàn trông cậy vào chương
trình của chính phủ được xếp vào ba loại nghề nghiệp chính: nông nghiệp,
ngư nghiệp hay tiểu công nghệ, sau đó được đưa đi định cư ở những địa
điểm thích hợp tại các tỉnh miền Nam, miền Trung hay Cao nguyên Trung
phần. Tại những nơi này, Nha Định cư thiết lập các trại định cư, cất nhà
cửa, trường học, trạm y tế và đào giếng nước cho dân trong trại. Qua
chương trình viện trợ Mỹ, Pháp và các chính phủ trong thế giới tự do
cùng các tổ chức quốc tế như UNICEF, Hồng Thập Tự, và các cơ quan thiện
nguyện từ khắp nơi trên thế giới, hàng trăm ngàn người làm nghề nông,
nghề đánh cá hay tiểu công nghệ được cấp phát các dụng cụ và phương tiện
thích hợp (trâu bò, hạt giống, phân bón; thuyền xuồng, lưới chài;
nguyên liệu và vật liệu sản xuất.) Ngoài ra, trong thời gian đầu định
cư, tất cả mọi gia đình đều được trợ cấp nhu yếu phẩm như gạo, muối,
nước mắm, mùng mền, giường tủ… Tại mỗi tỉnh có đồng bào di cư, một Ủy
ban Định cư tỉnh được thành lập do Tỉnh trưởng làm chủ tịch gồm đại diện
dân chúng và các cơ quan liên hệ.
Chi phí định cư phần lớn do chính phủ Hoa Kỳ viện trợ, tổng cộng là
56 triệu đô-la và khoảng 150 triệu đồng Việt Nam (theo hối suất chính
thức hồi đó thì 1 đô-la bằng 35 đồng VN.) Trong số này, ngót 12 triệu
đô-la là chi phí chuyên chở của tàu Hải quân Đặc nhiệm 90. Số tiền viện
trợ còn lại, khoảng 45 triệu đô-la, được dùng vào việc định cư tị nạn,
gồm mọi sự giúp đỡ từ thời gian ở trại tạm trú đến trại định cư. Chi phí
trung bình cho việc định cư là khoảng 80 đô-la mỗi đầu người.
Mấy tháng định cư đầu tiên có một số trở ngại do việc lựa chọn địa
điểm không thích hợp với khả năng nghề nghiệp của người tị nạn. Chẳng
hạn người làm ruộng ở đồng bằng không quen với công việc canh tác và
trồng trọt ở miền núi, dân ngư phủ lại đưa đi định cư ở miền đồng ruộng.
Nhiều vùng đất bỏ hoang trong tám năm chiến tranh lại nằm trong những
khu kháng chiến cũ của Việt Minh. Dân tị nạn gặp không ít khó khăn khi
sinh hoạt với dân chúng địa phương có ít nhiều liên hệ với những cán bộ
và binh sĩ cộng sản đã ra Bắc tập kết. Ngoài ra còn có trở ngại về an
ninh do cuộc xung đột giữa quân đội chính phủ với lực lượng nổi loạn
Bình Xuyên hồi tháng Tư 1955. Kết quả là khoảng 20,000 dân đã bị mất hết
nhà cửa tài sản, trong đó một số là người tị nạn. Nhờ sự giúp đỡ tài
chánh và huấn luyện kỹ thuật của các cơ quan viện trợ, nhất là các
chuyên viên U.S.O.M. và phái đoàn cố vấn của đại học Michigan, các dự án
mới được thiết lập nhằm bãi bỏ một số trại định cư và chuyển dân tị nạn
đến những nơi thích hợp hơn. Một thí dụ là trại định cư ở Thủ-dầu-một
(Bình Dương.)
Trại này có 224 gia đình nông dân và ngư dân tổng cộng
1,036 người. Rừng Thủ-dầu-một không thích hợp với nghề làm ruộng, lại
càng không thích hợp với nghề đánh cá. Những người này được chuyển tới
Ba Ngòi, gần vịnh Cam-Ranh thuộc tỉnh Khánh Hòa. Tại đây, 150 gia đình
ngư dân được cấp phát phương tiện đóng tàu thuyền và đồ nghề chài lưới
và 74 gia đình nông dân được chia đất ở bên trong, được giúp đỡ khẩn
hoang và cấp phát phương tiện canh tác. Đây là bước đầu của giai đoạn
cuối cùng được gọi là giai đoạn kiện toàn định cư, số dân do chính phủ
định cư được phân phối theo tỉ lệ phỏng định 70% về nông nghiệp, 15% ngư
nghiệp, 10% tiểu công nghệ và 5% tiểu thương. Tổng cộng có 315 trại
định cư với 508,999 dân, phân phối như sau:
NAM PHẦN (14 tỉnh):
Ba Xuyên 1 trại 780 người
Phong Dinh 3 __ 10,683 __
Kiên Giang (Cái Sắn) 15 42,145
An Giang*
Vĩnh Long 6 __ 2,803 __
Kiến Hòa 11__ 12,268 __
Định Tường 10 __ 9,036 __
Long An 9 __ 14,108 __
Phước Tuy (Bà Rịa) 20 __ 26,241 __
Đô thành Sài – Gòn 12 __ 24,925 __
Gia Định 37 __ 110,339 __
Biên Hòa 56 __ 107,947 __
Bình Dương 12 __ 16,353 __
Tây Ninh 14 15,726
Cộng: 206 trại 393,354 người
TRUNG PHẦN (9 tỉnh Trung Quyên):
Quảng Trị 11 trại 9,251 người
Thừa Thiên 11 __ 5,700 __
Đà Nẵng 5 __ 7,917 __
Quảng Nam 4 __ 462 __
Bình Định 1 __ 275 __
Khánh Hòa 6 __ 4,608 __
Phú Yên 2 __ 1,129 __
Ninh Thuận 1 __ 312 __
Bình Thuận 18 __ 31,430 __
Cộng: 59 trại 61,094 người
NAM TRUNG PHẦN (5 tỉnh Cao Nguyên):
Đồng Nai Thượng (Blao) 8 __ 12,796 __
Đà Lạt 18 __ 15,456 __
La Ngà I và II 5 __ 6,770 __
Ban Mê Thuột 15 __ 14,725 __
Plâyku 4 __ 4,801 __
Cộng: 50 trại __ 54,551 người __
* Số trại và số người định cư ở An Giang không thấy ghi trong nguồn tài liệu của PTUDCTN, Cuộc di cư lịch sử tại Việt nam, tr. 169. Có lẽ các trại này lúc đó đang sát nhập vào trại Cái Sắn ở giữa hai tỉnh An Giang và Kiên Giang.
Ngoài các thành phần kể trên, Nha Định cư còn tổ chức những trại
riêng biệt ở một số tỉnh miền Trung và Cao nguyên miền Nam cho đồng bào
sắc tộc. Tổng cộng có 14,794 người định cư tại bảy trại, gồm có:
Hai trại người Nùng ở Sông Mao và Phan Rí, tỉnh Bình Thuận. Ba trại
người Mường, một trại ở Biên Hòa, và hai trại ở Pleiku. Một trại người
Mán ở Ban Mê Thuột.
Một trại người Thổ và người Thái ở Trung Nghĩa, Đà lạt.
Theo bảng phân phối trên đây, số dân định cư đông nhất là ở Nam Phần,
và ngoại trừ vùng thủ đô Sài-gòn, Chợ Lớn và Gia Định, tỉnh Biên Hòa có
nhiều dân định cư nhất nước với đại đa số là người công giáo. Chỉ trong
vòng một năm, dân số tỉnh Biên Hòa tăng lên gần gấp đôi, từ 130,000 lên
tới 240,000. Quân đội Pháp và Việt đem máy móc tới làm đường xá và khai
quang những vạng đất bỏ hoang để giúp dân chúng cất nhà hay trồng trọt.
Có tất cả sáu khu định cư trong tỉnh Biên Hòa gồm Hố Nai, Gia Kiệm, Tân
Uyên, Phước Lý, Tân Mai và Bến Cỏ. Khu lớn nhất là Hố Nai gồm bảy làng
chia theo thành phần dân di cư từ các tỉnh ở miền Bắc, xếp thứ tự theo
số dân từ đông nhất đến ít nhất: Hải Phòng (20,000), Thái Bình (11,050)
Bùi Chu (6,000), Bắc Ninh (4,000), Thanh Tâm (3,250), Thanh Hóa (2,858).
Với khả năng tổ chức và điều hành của hệ thống công giáo, tinh thần kỷ
luật và siêng năng của trên 50,000 giáo dân, Hố Nai đã tận dụng được các
chương trình giúp đỡ và sớm vượt qua được những trở ngại lớn lúc ban
đầu để trở thành một khu định cư hoàn toàn tự túc với đủ mọi ngành nghề.
Sau việc cất nhà, đào giếng và tổ chức bộ máy hành chánh trong các
trại định cư, PTUDCTN bắt đầu cung cấp các phương tiện nghề nghiệp cho
dân chúng. Riêng về nông nghiệp, nông dân được cấp phát đất hoang để làm
vườn hay làm ruộng. Chỉ trong vòng một năm, 23 trại định cư tại 5 tỉnh
miền Nam đã được chính quyền ký nghị định thiết lập thành làng xã địa
phương. Cũng chỉ trong năm đầu tiên, công việc khẩn hoang tại các trại
đã đạt được kết quả như sau:
Diện tích Nam phần Trung phần Cao nguyên
đã khẩn hoang 30,565 ha 3,630 ha 3,999 ha
Diện tích
đã cấy lúa 21,057 ha 1,750 ha 823 ha
Diện tích
đã trồng tỉa 7,793 ha 1,870 ha 3,100 ha
Trong số các trại định cư, có nhiều trại như Cái Sắn, La Ngà, Ban Mê
Thuột, Pleiku đuợc thành lập theo chương trình đặc biệt nhằm tái canh
vùng Cái Sắn (Kiên Giang) và khai thác cao nguyên miền Nam. Các Bộ Cải
cách Điền địa, Canh nông, Công chánh, Xã hội hợp tác chặt chẽ với
PTUDCTN để hoạch định và thực hiện các dự án kiện toàn định cư về kinh
tế, văn hóa giáo dục, y tế và xã hội.
Cái Sắn, được thành lập ngày 21 tháng Mười Hai 1955, là thí điểm kiện
toàn định cư lớn nhất, trong vòng hai năm, đã đem lại cho 7,500 gia
đình gồm trên 42,000 người một đời sống hoàn toàn tự túc. Nhờ các cơ
quan ngoại viện cung cấp vật liệu xây cất và nông cụ cần thiết, trong
năm đầu tiên đã có trên 13,000 căn nhà được dựng lên và 12,000 ha (trong
số trên 100,000 ha ruộng đất bỏ hoang) được khai khẩn và trở thành
những vườn ruộng phì nhiêu. Các tổ chức phi chính phủ, đặc biệt là tổ
chức Thanh Thương Hội Quốc tế, giúp đỡ tổ chức và điều hành các trạm y
tế, nhà bảo sanh, thành lập các phòng thông tin và trụ sở sinh hoạt cộng
đồng.
Công trình quan trọng nhất ở Cái Sắn là việc chính quyền và dân tị
nạn với máy móc và dụng cụ viện trợ đã hợp lực đào được 17 con kinh dẫn
nước từ sông Tân Hiệp vào các khu tiếp giáp với đồng ruộng và nơi cư trú
của dân chúng, mỗi con kinh rộng 8 mét và dài trung bình 12 km, không
những cần thiết cho việc trồng trọt mà còn là những tuyến giao thông,
thương mại và chuyên chở bằng thuyền bè giữa các địa điểm trong trại với
bên ngoài. Nhờ sự sinh hoạt tấp nập trên những con kinh này, Cái Sắn đã
thay đổi hẳn đời sống kinh tế địa phương, gia tăng lợi tức và công ăn
việc làm. Tỉnh Kiên Giang nhờ đó cũng có nhiều điều kiện phát triển
thuận lợi.
Những trại định cư của gần 15,000 đồng bào sắc tộc tại cao nguyên Nam
Trung phần tập trung trong vùng Đà Lạt, Pleiku, Ban- mê-thuột cũng được
hưởng chương trình đặc biệt. Cơ quan viện trợ USOM (United States
Operations Mission) lập dự án khai khẩn đất đai, làm đường, xây trường
học, bệnh xá, cung cấp cho dân định cư vật liệu làm nhà và nông cụ, nông
phẩm để trồng trọt. Đến cuối năm 1957 dân chúng đã có thể tự túc nhờ
sản xuất nông phẩm cung cấp cho thị trường
địa phương. Chỉ riêng một
làng đã có khả năng sản xuất mỗi tháng được 24 tấn rau đủ loại.
Một khía cạnh đặc biệt khác của chương trình định cư là vấn đề hội
nhập của dân di cư miền Bắc vào xã hội miền Nam. Vấn đề này đặc biệt
quan trọng vì nguyên nhân và hệ quả chính trị của nó. Trước hết, đa số
dân chúng miền Nam không thể hiểu được phong trào di cư tị nạn cộng sản
của ngót một triệu người miền Bắc và không thể tin được những câu chuyện
về chính sách thuế má nặng nề và cưỡng bách lao động, nhất là những
chuyện khủng khiếp quá sức tưởng tượng về “đấu tố” trong cải cách ruộng
đất và chỉnh huấn trí thức. Thêm vào đó là công cuộc tuyên truyền chống
đốì người tị nạn của chính quyền miền Bắc và những lực lượng chính trị
đối lập, nhất là hành động khủng bố của lực lượng Bình Xuyên, vì người
tị nạn thường tổ chức biểu tình ủng hộ chính phủ Ngô Đình Diệm. Ngày 31
tháng bảy 1955, làng tị nạn Phước Lý ở Biên Hoà bị dư đảng Bình Xuyên
đốt cháy, phá hủy hoàn toàn 190 căn nhà với 2,400 nạn nhân bị cướp hết
của cải và 25 người bị thương do pháo kích. Thêm vào đó là những tin đồn
xuyên tạc được tung ra để gây nghi ngờ và ác cảm đối với “dân di cư Bắc
Kỳ” trong dân chúng miền Nam. Những tin đồn này lan ra tới ngoài Bắc
nhưng chỉ làm giảm đôi chút số người ra đi vào những ngày chót của thời
kỳ gia hạn.
Chính sách tị nạn thích hợp vào lúc đó là lập những trại định cư
riêng biệt, phát động chiến dịch “tự lực mưu sinh” để người tị nạn mau
chóng tiến đến kinh tế tự túc. Ngoài ra còn có chiến dịch “thông cảm
Trung Nam Bắc” nhằm xóa bỏ ngộ nhận, thành kiến, nhất là những tin đồn
gây chia rẽ địa phương của những phần tử phá hoại. Không bao lâu, do
những nỗ lực tăng gia sản xuất biến đất hoang thành ruộng vườn màu mỡ,
những sinh hoạt ngư nghiệp nhộn nhịp miền duyên hải và những hoạt động
đa dạng trong ngành tiểu công nghệ, người tị nạn đã chứng tỏ sự đóng góp
đáng kể vào đời sống kinh tế địa phương. Những trại định cư dần dà
không còn mang dấu vết tị nạn và trở thành những thôn xã chính thức.
Trong khi đó, qua những hoạt động buôn bán và nghề nghiệp, những cuộc
tiếp xúc phi chính trị giữa những người dân bình thường và những sinh
hoạt thông tin văn nghệ cộng đồng, cuộc sống hoà hợp giữa người di cư và
dân chúng địa phương cũng mau chóng trở thành hiện thực. Mọi người có
nhiều cơ hội hiểu biết lẫn nhau hơn khiến cho mọi mưu toan chia rẽ đều
phải tan biến đi hoặc trở thành vô hiệu.
Di cư và Tập Kết ra Bắc
Theo hiệp định đình chiến tại Genève, khoảng 140,000 bộ đội cộng sản,
cán bộ và gia đình được chính phủ VNDCCH đưa ra tập kết ở miền Bắc bằng
phương tiện riêng trong thời hạn 300 ngày. Ngoài ra, số người xin di cư
hay hồi cư từ Nam ra Bắc tổng cộng chỉ có 4,358 người, trong đó 1,018
người (599 người lớn, 419 trẻ em) được phi cơ nhà binh của Pháp chuyên
chở giúp. Chuyến bay đầu tiên khởi hành ngày 8.4.1955 và chuyến cuối
cùng vào ngày 9 tháng Năm. Sau ngày này, số 3,340 người còn lại (1,913
người lớn, 1,427 trẻ em) được Pháp chở bằng tàu thủy, chuyến cuối cùng
là ngày 14.7.1955, gần hai tháng sau thời hạn ấn định.
Theo nhận xét của PTUDCTN thì số người xin ra Bắc tuy rất nhỏ so với
số người di cư vào Nam, nhưng có nhiều loại và nhiều nguyên nhân:
1. Lao động vào Nam sinh sống đã lâu, nhớ quê hương, nay có dịp được
giúp đỡ trở về. Trong số này có 630 người là gia đình phu đồn điền đã
mãn hạn giao kèo, gồm 352 người lớn và 278 trẻ em.
2. Một số người di cư chỉ vì chạy theo phong trào, sau đổi ý xin về.
3. Một số người vì kinh tế quẫn bách, lo sợ cho cuộc sống tương lai.
4. Một số cán bộ cộng sản trà trộn với dân di cư vào Nam hoạt động và trở về Bắc khi hết hạn 300 ngày.
5. Một số người nghe tuyên truyền ra Bắc học tập để giải phóng miền Nam.
Trong mọi trường hợp, những người di cư hoặc hồi cư về miền Bắc không
gặp trở ngại nào từ phía chính quyền miền Nam. Điều này dễ hiểu vì số
người xin ra Bắc quá nhỏ, nhất là vì chính phủ miền Nam mới thành lập
còn phải lo việc định cư số dân tị nạn quá đông trong khi phải đối phó
với một tình hình chính trị đầy bất ổn.
Cuộc định cư của ngót một triệu dân miền Bắc tại miền Nam năm
1954-1955 được hoàn tất thành công vào cuối năm 1957 là nhờ ở sự hợp lực
giữa PYUDCTN, các chương trình viện trợ quốc tế và những cố gắng xây
dựng cuộc đời mới của chính người tị nạn. Ngoài ra phải kể đến nguồn tài
nguyên thiên nhiên phong phú về đất đai, sông biển ở miền Nam và lòng
người rộng rãi cởi mở ở nơi đây khiến cho việc hòa hợp dân tộc được tiến
hành tốt đẹp. Trên tổng số dân phía Nam vĩ tuyến 17 năm 1954 vào khoảng
11 triệu người, hơn 850,000 dân di cư miền Bắc chiếm gần 8 phần trăm là
một tỉ lệ khá quan trọng. Từ một gánh nặng kinh tế lúc ban đầu, chỉ
chưa đầy ba năm, số người này đã trở thành một nguồn nhân lực có khả
năng đóng góp tích cực vào đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa ở miền
Nam. Tuy nhiên, trước những nhu cầu cấp bách của làn sóng người tị nạn,
mọi yếu tố tài nguyên và nhân sự chỉ là tiềm năng và sẽ không thể trở
thành động lực sản xuất nếu không có sự giúp đỡ quan trọng về tài chánh,
phương tiện vật chất và kỹ thuật của các chương trình viện trợ quốc tế.
Lịch sử tị nạn 1954 sẽ thiếu sót đáng tiếc nếu không ghi nhận sự giúp
đỡ đặc biệt ấy của các chính phủ, các tổ chức từ thiện và tôn siáo trên
thế giới. Các quốc gia cung cấp các phương tiện chuyển vận, tài chánh
và phẩm vật định cư gồm có: Hoa Kỳ, Pháp, Anh, Tây Đức, Ý, Úc, Tân Tây
Lan, Nhật, Phi-líp-pin, Trung Hoa Dân Quốc (Đài Loan) và Nam Triều Tiên.
Các cơ quan quốc tế, ngoài UNICEF và Hồng Thập Tự, còn có nhiều tổ chức
từ thiện và tôn giáo như Catholic Relief Service (CRS), Church World
Service (CWS), Mennonite Central Committee (MCC), International Rescue
Committee (IRC), CARE và Thanh Thương Hội Quốc tế (International Junior
Chambers of Commerce, thường gọi tắt là “Jay- cees” và viết tắt là
JCI).
Chương trình viện trợ Mỹ, ngoài chi phí chuyên chở bằng đường biển,
còn đóng góp nhiều nhất cho công cuộc định cư tị nạn nói chung. Chương
trình USOM không những cung cấp tiền trợ cấp và các phương tiện về nông,
ngư nghiệp và tiểu công nghệ mà còn thiết lập các dự án kiện toàn định
cư với sự hợp tác của đoàn chuyên gia đại học Michigan và phái đoàn Viện
trợ kinh tế của Pháp (Mission Franchise d’Aide Economique). Các dự án
này là kết quả của những hoạt động nghiên cứu về khả năng nghề nghiệp
của người tị nạn và môi trường địa phương, tham khảo với các Bộ liên hệ
của Việt Nam trong việc hoạch định nhằm giúp cho người tị nạn sớm tiến
đến tự túc và phát triển.
Về phần các tổ chức nhân đạo quốc tế, ngoài việc đáp ứng một số nhu
cầu chung của người tị nạn, mỗi tổ chức chú trọng vào một vài chương
trình đặc biệt. Chẳng hạn CRS và Catholic Auxiliary Resettlement
Committee giúp xây cất 189 nhà thờ trong các trại định cư công giáo và
một trung tâm sinh hoạt văn hóa cho nữ sinh viên ở Đô thành Sài-gòn. CRS
cũng được USOM hợp tác để xây cất một bệnh viện lớn ở gần trại định cư
Hố Nai. CWS và MCC cung cấp thực phẩm và thuốc bổ, đặc biệt là phân phát
40 tấn gạo cho những trại bị thiếu hụt trầm trọng. CWS còn giúp lập một
xưởng đúc chuyên sản xuất lưỡi cuốc và xẻng, sau đó mua những dụng cụ
này để phát cho những gia đình làm nghề trồng trọt với giá thấp hơn
nhiều so với đồ nhập cảng. CARE được nhớ đến qua việc phân phát những
gói quà, những bao gạo và túi đựng quần áo bên ngoài có đóng nhãn hiệu
CARE. Tổ chức IRC thì chú trọng việc giúp đỡ sinh viên và trí thức.
Trước hết là việc lập căng-tin để cho sinh viên được ăn uống chung với
giá rẻ và có thể dành nhiều thì giờ hơn cho việc học hành, sau đó là lập
các đội thể thao và ban nhạc sinh viên. IRC còn đặc biệt tài trợ cho
việc thành lập và điều hành Hội Văn Hóa Bình Dân với trung tâm sinh hoạt
văn hóa và thư viện, nhất là các lớp học buổi tối cho người nghèo và
những người phài đi làm ban ngày. IRC cũng đóng góp đáng kể cho Viện Đại
học Huế khi mới thành lập. Ngoài ra, IRC còn hợp tác với Thanh Thương
Hội Hoa Kỳ mở cuộc lạc quyên về tài chánh và vật dụng cho Operation
Brotherhood (Chiến Dịch Huynh Đệ), một trong những chương trình định cư
tị nạn nổi tiếng nhất hồi đó.
Operation Brotherhood là một chương trình cứu trợ khẩn cấp về y tế và
nhu yếu phẩm cho người tị nạn và nạn nhân chiến tranh do Thanh Thương
Hội Quốc Tế (JCI) bảo trợ. Do sự thúc đẩy của chi hội Jaycees
Phi-líp-pin, chương trình này được Jaycees Á châu thành lập ở Việt Nam
hồi tháng Mười 1954 sau đó được bảo trợ bởi các chi hội từ 57 quốc gia.
Ngoài việc cung cấp thuốc men, thực phẩm, quần áo và đồ gia dụng,
Operation Brotherhood còn gửi bác sĩ, y tá, cán bộ xã hội và chuyên gia
nông nghiệp sang làm việc tình nguyện ở Việt Nam. Chiến dịch Huynh đệ
này lập trụ sở tại 16 tỉnh để phối hợp các dự án y tế, vệ sinh và phát
triển nông nghiệp, vừa hoạt động tại những địa điểm cố định trong thị xã
vừa tổ chức những đoàn lưu động đi phục vụ ở những làng định cư xa xôi
miền đồng bằng hay miền núi.
Tất cả những chương trình viện trợ của các chính phủ và tổ chức tư
nhân trên đây không những chỉ cứu trợ khẩn cấp và đáp ứng các nhu cầu
trước mắt của người tị nạn mà còn tạo cơ sở cho họ xây dựng một đời sống
tự túc và có khả năng đóng góp vào công cuộc phát triển đất nước trong
lâu dài. Đây là những kinh nghiệm hữu ích cho công cuộc cứu trợ và định
cư tị nạn ở mọi nơi trên thế giới, và một lần nữa cho người tị nạn Việt
Nam sau biến cố 1975.
______
Ghi chú:
[1] Nhật báo Le Monde, Paris, France, 26.07.1954.
2 United Nations Convention Relating to the Status of Refugees, January 1951, và điều sửa đổi trong Protocol Relating to the Status of Refugees of 31 January 1967.
3 Dẫn bởi Janie Hampton, editor, Internally Displaced People: A Global Survey, (London: Earthscan Publications Ltd., 1998), Introduction, XV.
4 Hampton, ed. “Introduction”, xvi.
5 Guenter Lewey, America in Vietnam (Oxford, England, 1978). Dẫn bởi Valerie O’Connor Sutter, The Indochinese Refugee Dilemma (Baton Rouge and London: Louisiana State University Press, 1990), tr. 60.
6 Rev. Patrick O’Connor, “Violations of Article 14 of the Geneva Agreement” trong cuốn Terror in Vietnam: A Record of Another Broken Pledge (Washington, D.C.: National Catholic Welfare Conference, 1955), 9, 12 và 18.
7 National Catholic Welfare Conference, Terror in Vietnam, op.cit., 17-18.
8 Người công giáo gọi những miếng mề-đay nhỏ này là “ảnh áo Đức Bà” dùng để choàng vào cổ, đeo ở phía trước ngực.
9 CAOM, HCI-488.
10 Trích văn thư số 8975/PVN ngày 30.11.1954 của A. Moret,
phó giám đốc Sở Bảo vệ Pháp kiều và Quân đội viễn chinh ở Bắc Việt gửi
Đại diện Cao ủy Pháp tại Hải Phòng và Giám đốc sở Bảo vệ Pháp kiều và
Quân đội viễn chinh ở Đông Dương tại Sài gòn (CAOM, HCI-488).
11 Landing Ship Medium (LSM), thường gọi là “tàu há mồm”
dùng để chở quân đổ bộ. Tin đồn lúc đó là “tàu há mồm” hớp dân di cư vào
bụng rồi khi ra đến ngoài khơi sẽ mở mồm ra để trút hết mọi người xuống
biển
12 Thomas A. Dooley, Deliver Us from Evil: the Story of Vietnam’s Flight to Freedom (New York: Farrar, Straus and Cudahy, 1956), 137.
13 U.S. News and World Report, October 15, 1954.
14 Le Figaro, Paris, 17 Novembre, 1954.
15 First and Second Interim Reports of the I.C.C., Her Majesty’s Stationery Office, London, May 1955, 22-23.
16 14th Interim Report by the I.C.C., Her Majesty’s Stationery Office, London, 11.
17 Dooley, 126.
18 Danh sách liệt kê theo tài liệu của Cao ủy Pháp ở Đông
Dương, CAOM, hộp HCI/488. Theo tài liệu của Phủ Tổng ủy Di Cư Tị Nạn,
“ông Ngô Ngọc Đối được cử giữ chức Tổng ủy Trưởng Di cư Tị nạn chính
thức nhận việc từ ngày 27-8-54.” Tài liệu này không ghi số Nghị định
thành lập và cũng không có danh sách thành phần nhân sự Phủ Tổng ủy,
nhưng cho biết Phủ này gồm có 5 Nha: Nha Đổng Lý Văn phòng (Văn phòng,
Phòng Bí thư, Sở Hành chánh, Sở Tuyên truyền), Nha Tổng Thanh tra, Nha
Tiếp Cư (Sở Chuyển vận, Sở Tiếp cư, Sở y tế Di cư, sở Kiểm tra), Nha
Định Cư (Sở Kế hoạch, sở Tiếp liệu, Sở Y tế Xã hội), và Nha Tài chánh sự
vụ (Sở Kế toán tổng quát, Sở Tiếp trợ). Phủ Tổng Ủy Di Cư Tị Nạn, Cuộc Di cư Lịch sử tại Việt Nam, Saì-gòn, 1957, 68.
19 Những con số này được tính từ số liệu trong cuốn Cuộc Di cư Lịch sử tại Việt Nam, Phủ Tổng Ủy Di Cư Tị Nạn ấn hành, Sài-gòn, 1975, 120 và 136.
20 Binh sĩ trong quân đội Quốc gia Việt Nam vì không bị
ràng buộc bởi Hiệp định đình chiến giữa Pháp và Việt Minh (ngoại trừ
việc trao đổi tù binh) nên di cư vào Nam như một thành phần dân tị nạn.
Hầu hết những binh sĩ này xin tái ngũ và gia nhập các binh chủng ở miền
Nam.
Copyright © 2004 by Lê Xuân Khoa
AFP
AFP
