NGUYỄN THỊ LAN
KHẢO SÁT KIỂU TRUYỆN CHÀNG NGỐC
TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH SINH HOẠT
VIỆT NAM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
HÀ NỘI - 2013
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
-----------------------
NGUYỄN THỊ LAN
KHẢO SÁT KIỂU TRUYỆN CHÀNG NGỐC
TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH SINH HOẠT
VIỆT NAM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Người hướng dẫn khoa học
ThS. GVC. NGUYỄN THỊ NGỌC LAN
HÀ NỘI - 2013
LỜI CẢM ƠN
Em xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành, sâu sắc của mình tới Ths, GVC
Nguyễn Thị Ngọc Lan, cô giáo hướng dẫn, người đã tận tình giúp đỡ em
hoàn thành khoá luận này.
Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong tổ Văn học Việt Nam
khoa Ngữ Văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo điều kiện thuận lợi
cho em trong quá trình học tập, nghiên cứu.
Em xin cảm ơn bạn bè, gia đình đã động viên, giúp đỡ em hoàn thành
khoá luận này.
Vì điều kiện thời gian có hạn nên đề tài không tránh khỏi những hạn
chế nhất định. Em rất mong nhận được sự góp ý của các thầy cô và các bạn để
khoá luận hoàn thiện hơn.
Em xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, tháng 5 năm 2013
Sinh viên
Nguyễn Thị Lan
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan những nội dung đã trình bày trong khoá
luận này là kết quả của quá trình nghiên cứu của bản thân tôi
dưới sự hướng dẫn của các thầy cô giáo Trường Đại học Sư phạm
Hà Nội 2, đặc biệt là cô Nguyễn Thị Ngọc Lan. Những nội dung
này không trùng với kết quả của các tác giả khác.
Hà Nội, tháng 5 năm 2013
Sinh viên
Nguyễn Thị Lan
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2
3. Mục đích nghiên cứu .................................................................................. 6
4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .................................................................. 7
5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 7
6. Đóng góp của khóa luận ............................................................................. 7
7. Cấu trúc khoá luận...................................................................................... 8
Chương 1:CHỦ ĐỀ VÀ NHÂN VẬT TRONG KIỂU TRUYỆN CHÀNG
NGỐC ........................................................................................................... 9
1.1. Khái niệm và cơ sở hình thành kiểu truyện chàng ngốc ........................... 9
1.1.1. Khái niệm .......................................................................................... 9
1.1.2. Cơ sở hình thành ............................................................................. 11
1.2. Các dạng chủ đề trong kiểu truyện chàng ngốc ...................................... 13
1.2.1. Chủ đề trí tuệ của con người ........................................................... 14
1.2.2. Chủ đề đạo đức gia đình................................................................. 16
1.3. Hệ thống nhân vật.................................................................................. 20
1.3.1. Nhân vật chính ................................................................................ 20
1.3.2. Nhân vật phụ ................................................................................... 24
Chương 2: CỐT TRUYỆN VÀ CÁC MÔ TÍP ĐẶC TRƯNG CỦA KIỂU
TRUYỆN CHÀNG NGỐC ........................................................................ 27
2.1. Cấu tạo cốt truyện.................................................................................. 28
2.1.1. Sự kiện mở đầu ............................................................................... 29
2.1.2. Sự kiện diễn biến ........................................................................... 31
2.1.3. Sự kiện kết thúc............................................................................... 32
2.2. Mô típ đặc trưng .................................................................................... 35
2.2.1. Mô típ “vợ khôn chồng dại” .......................................................... 36
2.2.2. Mô típ “chàng ngốc làm theo lời vợ dặn” ...................................... 39
2.2.3. Mô típ “chàng ngốc học khôn” ...................................................... 42
2.2.4. Mô típ “chàng ngốc thất bại” ........................................................ 44
2.2.5. Mô típ “chàng ngốc gặp may” ...................................................... 47
KẾT LUẬN ................................................................................................. 51
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 52
PHỤ LỤC........................................................................................................
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Từ lâu, truyện cổ tích được đánh giá là một trong những thể loại quan
trọng nhất của loại hình tự sự dân gian, bao gồm ba tiểu loại: cổ tích loài vật,
cổ tích thần kì, và cổ tích sinh hoạt (còn gọi là truyện cổ tích thế sự). Trong
đó, truyện cổ tích sinh hoạt được nhìn nhận và đánh giá là tiểu loại khá tiêu
biểu, mang nhiều nét đặc trưng của thể loại. Sự xuất hiện với tỉ lệ tương đối
lớn những truyện kể về nhân vật đức hạnh, nhân vật xấu xa, nhân vật tài trí,
nhân vật khờ khạo… đã hình thành nên những kiểu truyện độc đáo, trong đó
nổi bật là kiểu truyện chàng ngốc. Đây là một tập hợp truyện kể xoay quanh
kiểu nhân vật “đồng dạng” với những đặc điểm khờ khạo, ngốc nghếch. Chứa
đựng những giá trị nội dung và nghệ thuật quan trọng, kiểu truyện chàng ngốc
được xem là một đối tượng khoa học cần được khám phá. Tuy nhiên, cho đến
nay, kiểu truyện này chưa được đề cập một cách trực diện, tập trung và có hệ
thống. Với mong muốn tìm hiểu kĩ hơn một vấn đề đặc trưng của thể loại vấn đề kiểu truyện, chúng tôi chọn đề tài: Khảo sát kiểu truyện chàng ngốc
trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam.
Truyện cổ tích ra đời luôn gắn với chức năng giáo huấn, đó là “truyện
kể trong nhà trường cho trẻ nhỏ” (Đỗ Bình Trị - Phân tích tác phẩm văn học
dân gian, Nxb Giáo dục, 1995). Đọc và nghe truyện cổ tích, trẻ em cảm thấy
tự mình dấn thân vào một thế giới khác cuộc đời thực mà các em đang sống.
Và đã từ lâu, truyện cổ tích được đưa vào giảng dạy từ bậc tiểu học cho đến
đại học. Nhận thấy được tầm quan trọng lớn lao mà truyện cổ tích đem lại cho
học sinh, chúng tôi mạnh dạn khai thác đề tài này với mong muốn sau khi ra
trường sẽ thực hiện tốt công việc giảng dạy văn học dân gian nói chung và
truyện cổ tích nói riêng.
1
Kiểu truyện chàng ngốc với hình tượng nhân vật trung tâm là các anh
chàng khờ khạo rất hấp dẫn đối với người tiếp nhận. Những hành động, việc
làm… của nhân vật bộc lộ sự ngốc nghếch, dại khờ đã đem lại tiếng cười sảng
khoái và những trải nghiệm vô cùng lí thú để từ đó người nghe, người đọc rút
ra những bài học cho bản thân. Chính điều này đã tạo sự hứng thú và niềm
say mê đặc biệt cho chúng tôi khi tiếp cận đề tài này.
2. Lịch sử vấn đề
Truyện cổ tích là thể loại được sự chú ý nghiên cứu từ rất sớm so với
nhiều thể loại khác của văn học dân gian. Đã có rất nhiều giáo trình và công
trình nghiên cứu có giá trị trong và ngoài nước với các bài viết, chuyên luận,
luận văn đề cập đến nhiều góc độ của truyện cổ tích. Những năm gần đây,
hướng nghiên cứu kiểu truyện, kiểu nhân vật hay nghiên cứu văn học dân
gian từ góc độ típ và mô típ đã chứng tỏ được hiệu quả của nó. Những công
trình nghiên cứu đó đã đem tới cho người đọc cái nhìn toàn diện về truyện cổ
tích. Kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt cũng đã được đề
cập rải rác trong một số giáo trình và các công trình nghiên cứu như sau:
Năm 1973, trong giáo trình Văn học dân gian tập 2 của Đinh Gia
Khánh - Chu Xuân Diên, đã có những phác hoạ sơ lược về nhân vật trong
truyện cổ tích sinh hoạt qua việc chỉ ra nội dung, ý nghĩa của từng nhóm
truyện. Theo đó, có nhóm truyện “thông qua những kinh nghiệm sống mà rút
ra những kết luận nghiêm khắc, có ý nghĩa chua chát: thế tình có khi bạc bẽo,
con người có khi bất nhân”, có nhóm truyện “đề cao phẩm chất tốt đẹp của
người với người”, có nhóm truyện “về người thông minh ứng xử tài tình, phân
xử sáng suốt…” [8]. Nhận xét của tác giả thực chất là khái quát các dạng nhân
vật với những nét phẩm chất tốt đẹp hoặc xấu xa, tài trí hay ngốc nghếch
trong truyện cổ tích sinh hoạt.
Năm 1996, trong giáo trình Văn học dân gian Việt Nam tác giả Lê Chí
Quế cũng điểm qua một vài biểu hiện về đề tài, nhân vật của truyện cổ tích
2
sinh hoạt: “Hệ thống này bao gồm các truyện kể về những sinh hoạt gia đình
như quan hệ vợ chồng, bố mẹ với con cái, quan hệ xã hội như giữa chủ và tớ,
nông dân với phú thương, tăng lữ… Bên cạnh đó, có một số truyện về chàng
ngốc và người thông minh” [15;tr.128].
Năm 1998, ở lời mở đầu Tuyển tập truyện cổ tích Việt Nam, Chu Xuân
Diên - Lê Chí Quế đã nhận ra các biểu hiện đặc trưng nhất của truyện cổ tích
sinh hoạt, đồng thời xác lập các kiểu nhân vật tiêu biểu “Truyện cổ tích sinh
hoạt - xã hội của người Việt có những đề tài, cốt truyện và nhân vật tiêu biểu
là các truyện nói về số phận kết thúc bi thảm của con người nghèo khó trong
xã hội có giai cấp (…); các truyện phê phán những tầng lớp trên của xã hội
(…); các truyện nói về tình vợ chồng thuỷ chung. Đặc biệt hình thành hai
nhóm truyện được mọi người rất ưa thích: nhóm truyện về chàng ngốc và
người thông minh” [2;tr.10].
Năm 1999, trong Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học
dân gian, Đỗ Bình Trị đã nghiên cứu truyện cổ tích sinh hoạt từ góc độ thi
pháp học. Đây là một công trình nghiên cứu về truyện cổ tích sinh hoạt kĩ
lưỡng và cơ bản nhất. Tác giả tiếp cận truyện cổ tích từ góc độ thi pháp như:
kết cấu, xung đột, không gian, thời gian… Đặc biệt về phương diện nhân vật,
ông cho rằng: “Truyện cổ tích sinh hoạt chỉ có một số kiểu nhân vật, ít hơn so
với số lượng kiểu nhân vật của truyện cổ tích thần kì” [18;tr.24]. Theo đó,
nhân vật được xác định thông qua bốn dạng cơ bản:
- Nhân vật đức hạnh (người mẹ hiền, người con thảo, người vợ, người
chồng tình nghĩa, người dân lương thiện…).
- Nhân vật xấu xa (đứa con bất hiếu, người vợ, người chồng bất nghĩa,
người bạn bất lương…).
- Nhân vật mưu trí (trí xảo).
- Nhân vật khờ khạo (ngốc).
3
Năm 2002, trên Tạp chí văn học số 4, có bài viết của PGS.TS Phạm
Thu Yến: Kiểu nhân vật chàng ngốc trong truyện cổ tích các dân tộc Việt
Nam đã khẳng định: Kiểu nhân vật chàng ngốc cũng có thể được coi như kiểu
truyện nhân vật người em, nhân vật dũng sĩ, nhân vật người mang lốt trong
truyện cổ tích thần kì. “Về kiểu truyện này sơ bộ phân ra thành hai dạng:
- Một dạng là chàng ngốc có dáng vẻ bề ngoài ngờ nghệch, ngốc
nghếch nhưng bên trong ẩn chứa một tài năng tiềm tàng, sức mạnh vô địch.
Cuối cùng, trút bỏ vẻ bề ngoài ngờ nghệch, chàng hiện ra trước mắt mọi
người với vẻ đẹp hoàn hảo. Trong truyện cổ tích Việt Nam ít xuất hiện kiểu
nhân vật này hơn so với cổ tích thế giới.
- Một dạng nữa là những chàng ngốc thực sự “ngốc không để đâu cho
hết”. Mỗi tình tiết của truyện kể đều tập trung thể hiện sự ngốc nghếch từ
trong bản chất của chàng ta. Như đã trình bày ở trên, kiểu truyện này chưa
được chú ý nghiên cứu nhiều”. [21]
Trong bài nghiên cứu này tác giả cũng đã có nhiều kết luận sâu sắc về
thể loại, cốt truyện và kết cấu, cũng như vấn đề xây dựng nhân vật của kiểu
nhân vật chàng ngốc. Từ những kết luận này, chúng tôi có thêm cơ sở và
hướng đi mới để nghiên cứu đề tài của mình.
Năm 2008, để thực hiện khoá luận tốt nghiệp, tác giả Nguyễn Thị Thu
Oanh đã nghiên cứu đề tài: Khảo sát các kiểu nhân vật chính trong truyện cổ
tích sinh hoạt người Việt [12]. Ở khoá luận này, tác giả đã chỉ ra hệ thống các
nhân vật chính trong truyện cổ tích sinh hoạt gồm: kiểu nhân vật đức hạnh;
kiểu nhân vật xấu xa, xảo trá; kiểu nhân vật thông minh; kiểu nhân vật ngốc
nghếch nhưng trong luận văn tác giả mới chỉ dừng lại ở mức độ khảo sát chứ
chưa đi sâu nghiên cứu.
Năm 2011, Nguyễn Thị Thu Hà với luận văn thạc sĩ: Khảo sát nhóm
truyện chủ đề đạo đức gia đình trong truyện cổ tích sinh hoạt người Việt [5]
cũng đã đề cập đến những nhân vật chính trong nhóm truyện chủ đề đạo đức
4
gia đình, trong đó có đề cập đến nhân vật chính ngốc nghếch cùng với nhân
vật chính thông minh, nhân vật chính đức hạnh, nhân vật chính xấu xa. Trên
cơ sở khảo sát, tác giả đã tiến hành phân tích ý nghĩa của hình tượng nhân vật
trong truyện cổ tích sinh hoạt. Đặc biệt, tác giả cũng đi sâu vào nghiên cứu
kết cấu và cốt truyện của từng nhóm truyện có những nhân vật chính, trong đó
có nhân vật ngốc nghếch.
Gần đây, nhóm tác giả Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã biên soạn
giáo trình Văn học dân gian năm 2012, họ đã chú ý tới “mảng truyện về trí
tuệ con người và những truyện về đề tài đạo đức”. Trong đó, nhóm truyện về
đề tài trí tuệ mang tính giải trí rõ nét và nhân vật chính trong nhóm truyện này
là “những người thông minh, tài trí luôn thể hiện tài năng, phẩm chất qua các
cuộc thi tài, các tình huống đối đáp”. Đối lập với truyện về nhân vật thông
minh là truyện về nhân vật ngốc. Những truyện kể mang yếu tố khôi hài “qua
hành động khờ dại, ngô nghê của nhân vật, truyện cổ tích đã đề cao trí khôn
một cách gián tiếp, phê phán những người ngốc một cách nhẹ nhàng”
[19;tr.123 - 124].
Cũng cùng năm 2012, trong luận văn thạc sĩ: Thế giới nhân vật trong
truyện cổ tích sinh hoạt của tác giả Đỗ Thị Huyền Trang cũng đã phân tích
các kiểu loại nhân vật trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam. Tác giả đã
phân tích đặc điểm của các nhân vật tốt đẹp và xấu xa, nhân vật mưu trí và
nhân vật khờ khạo (ngốc) và nghệ thuật xây dựng các nhân vật. Trong các
kiểu nhân vật đó, tác giả cũng có cái nhìn khá toàn diện về kiểu nhân vật khờ
khạo (ngốc): “Những nhân vật ngốc nghếch này đối lập hoàn toàn với kiểu
nhân vật thông minh. Nếu như nhân vật thông minh được xem là nhân vật tích
cực thì nhân vật ngốc nghếch là nhân vật tiêu cực. Nhưng thực ra, nhân vật
ngốc nghếch không phải là đối tượng bị lên án gay gắt như kiểu nhân vật xấu
xa. Thông qua kiểu nhân vật ngốc, tác giả dân gian muốn răn dạy con người
cần có những ứng xử hợp lí hơn nữa trước mỗi hoàn cảnh khác nhau của cuộc
5
sống phong phú chứ không phải là những hành động máy móc, dập khuôn”
[17;tr.68]. Tác giả đã phân tích khá sâu sắc về kiểu nhân vật khờ khạo (ngốc),
chỉ ra được những đặc điểm của nhân vật đồng thời đi đến kết luận: “Qua kiểu
nhân vật ngốc nghếch, tác giả dân gian muốn gửi vào đó mục đích giáo dục,
răn dạy con người phải biết ứng xử hợp lí với hoàn cảnh, không được dập
khuôn, máy móc, phải biết trang bị cho mình những kiến thức cơ bản. Ngoài
ra, với kiểu nhân vật này làm cho thế giới nhân vật trong truyện cổ tích sinh
hoạt đa dạng hơn, tạo thêm tiếng cười, niềm vui trong cuộc sống vất vả của
người dân lao động” [17;tr.76]. Mặc dù có sự phân tích khá sâu sắc về nhân
vật chàng ngốc nhưng tác giả chỉ mới dừng lại ở phương diện nhân vật chính
chàng ngốc chứ chưa có sự nghiên cứu các phương diện khác của kiểu truyện
chàng ngốc. Vì thế để có cái nhìn toàn diện, sâu sắc về kiểu truyện chàng
ngốc, chúng tôi đi nghiên cứu đề tài.
Có thể nói, tất cả các ý kiến, nhận xét trong các giáo trình, các công
trình nghiên cứu khoa học trên đều xác đáng, song hầu hết mới chỉ dừng lại ở
mức độ khái quát, hoặc chỉ đề cập đến một phương diện nhân vật của kiểu
truyện chàng ngốc, rất ít công trình nghiên cứu cụ thể, chi tiết. Song đó lại là
những gợi ý bước đầu cho chúng tôi tiếp cận đề tài này. Vì vậy từ những gợi
ý quý báu của những người đi trước, chúng tôi tìm hiểu đề tài: Khảo sát kiểu
truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam nhằm phát hiện ra
những đặc trưng riêng biệt, độc đáo của kiểu truyện.
3. Mục đích nghiên cứu
Chọn đề tài: Khảo sát kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh
hoạt Việt Nam, chúng tôi nhằm mục đích:
- Bước đầu khảo sát kiểu truyện chàng ngốc trên cơ sở tư liệu truyện cổ
tích sinh hoạt Việt Nam để thấy được những biểu hiện đặc trưng của kiểu
truyện trên các phương diện: chủ đề, nhân vật, mô típ. Từ đó khẳng định giá
trị của kiểu truyện trong kho tàng truyện cổ tích sinh hoạt của dân tộc.
6
- Nâng cao năng lực nghiên cứu và cảm thụ văn học để phục vụ tốt hơn
cho yêu cầu giảng dạy Ngữ văn sau khi tốt nghiệp.
4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
- Kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam là
đối tượng nghiên cứu chính của chúng tôi trong đề tài luận văn.
- Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong 25 truyện cổ tích sinh hoạt
của dân tộc Việt và các dân tộc thiểu số. Ngoài ra lấy thêm 5 truyện của nước
ngoài để so sánh.
- Phạm vi nội dung của đề tài được giới hạn trong việc phác hoạ diện
mạo kiểu truyện chàng ngốc bằng việc chỉ ra các đặc điểm về chủ đề, nhân
vật. Đồng thời đi sâu khai thác một phương diện cụ thể của kiểu truyện là các
mô típ đặc trưng.
5. Phương pháp nghiên cứu
Để giải quyết tốt những yêu cầu mà đề tài đặt ra, chúng tôi tiến hành
nghiên cứu dựa trên sự kết hợp vận dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
- Phương pháp thống kê, phân loại: sử dụng trong quá trình khảo sát
những truyện cổ tích sinh hoạt thuộc kiểu truyện chàng ngốc nhằm đi đến
những con số thuyết phục vụ công tác nghiên cứu.
- Phương pháp phân tích, tổng hợp: phân tích đặc điểm về chủ đề, nhân
vật và các mô típ đặc trưng của kiểu truyện, từ đó rút ra nhận xét, đánh giá
khái quát về kiểu truyện.
- Phương pháp so sánh, đối chiếu: so sánh, đối chiếu kiểu truyện chàng
ngốc của dân tộc Việt, các dân tộc khác với một số truyện chàng ngốc của
nước ngoài để tìm ra đặc trưng riêng của kiểu truyện chàng ngốc Việt Nam.
6. Đóng góp của khoá luận
Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi dự kiến khoá luận có
thể có những đóng góp mới như sau:
7
- Qua việc khảo sát 30 truyện thuộc kiểu truyện chàng ngốc, thấy được
những đặc trưng riêng biệt và độc đáo của kiểu truyện chàng ngốc trong kho
tàng truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam so với truyện của nước ngoài về những
phương diện: chủ đề, nhân vật, cấu tạo cốt truyện và các mô típ đặc trưng của
kiểu truyện chàng ngốc.
- Đồng thời, qua việc khảo sát kiểu truyện chàng ngốc chúng tôi cũng lí
giải và hiểu được những những bài học nhân sinh mà tác giả dân gian gửi gắm
qua kiểu truyện chàng ngốc. Từ đó, có thể sử dụng làm tài liệu để giảng dạy
và nghiên cứu văn học dân gian.
7. Cấu trúc khoá luận
Ngoài phần mở đầu, kết luận, thư mục tham khảo, phụ lục, khoá luận gồm hai
chương:
Chương 1: Chủ đề và nhân vật trong kiểu truyện chàng ngốc.
Chương 2: Cốt truyện và các mô típ đặc trưng trong kiểu truyện chàng ngốc.
8
Chương 1
CHỦ ĐỀ VÀ NHÂN VẬT TRONG KIỂU TRUYỆN CHÀNG NGỐC
Chủ đề và nhân vật là hai phương diện rất quan trọng của bất kì một tác
phẩm văn học nào. Bởi chúng là những phương diện giúp nhà văn thể hiện ý
đồ sáng tác. Vì vậy khi nghiên cứu một tác phẩm nào, người nghiên cứu
không thể bỏ qua hai phương diện này. Với kiểu truyện chàng ngốc cũng vậy,
để có cái nhìn toàn diện về kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh
hoạt Việt Nam chúng tôi đi nghiên cứu chủ đề và hệ thống nhân vật của kiểu
truyện.
1.1. Khái niệm và cơ sở hình thành kiểu truyện chàng ngốc
1.1.1. Khái niệm
Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Truyện cổ tích sinh hoạt (hay cổ tích
thế sự) là những truyện cổ tích không có hoặc rất ít yếu tố thần kì. Ở đây các
mâu thuẫn, xung đột xã hội giữa người được giải quyết một cách hiện thực,
không cần đến những yếu tố siêu nhiên. Những yếu tố thần kì nếu có cũng
không giữ vai trò quan trọng và nhiều khi chỉ là đường viền cho câu chuyện
thêm vẻ li kì hấp dẫn mà thôi” [6;tr.368-369]. Truyện cổ tích sinh hoạt có bốn
kiểu nhân vật chính: nhân vật đức hạnh, nhân vật xấu xa, nhân vật mưu trí và
nhân vật khờ khạo (ngốc). Từ những kiểu nhân vật này mà hình thành nên
những kiểu truyện độc đáo, hấp dẫn của truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam.
Trong đó, kiểu truyện chàng ngốc cũng là một kiểu truyện hấp dẫn, độc đáo
nhưng chưa được nghiên cứu một cách toàn diện. Cho đến nay, chưa có một
công trình nào đưa ra định nghĩa về kiểu truyện này một cách hoàn chỉnh. Để
thực hiện đề tài này, người viết xin mạnh dạn đưa ra một cách hiểu riêng về
kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam.
Theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê (Nxb Đà Nẵng, 2009) “ngốc”
có nghĩa là “kém về trí khôn, về khả năng suy xét, ứng phó, xử sự”
[14;tr.884]. Như vậy ngốc là tính từ thuộc về trí tuệ của con người. Vậy nhân
9
vật ngốc là những nhân vật kém về trí khôn, về khả năng suy xét, ứng phó, xử
sự, họ không có khả năng giải quyết được những tình huống trong cuộc sống
mà cần nhờ vào sự giúp đỡ của người khác. Chúng tôi cho rằng, định nghĩa
này là cơ sở quan trong để xác định khái niệm kiểu truyện chàng ngốc trong
truyện cổ tích sinh hoạt. Để đưa ra được khái niệm về kiểu truyện chàng ngốc,
trước tiên, người viết xin đưa ra khái niệm kiểu truyện để làm cơ sở dẫn đến
khái niệm kiểu truyện chàng ngốc. Trong cuốn Thạch Sanh và kiểu truyện
dũng sĩ trong truyện cổ tích Việt Nam và Đông Nam Á, Tiến sĩ Nguyễn Bích
Hà đã đưa ra định nghĩa về kiểu truyện như sau: “Kiểu truyện là tập hợp
những truyện kể có những mô típ cùng loại hình. Trong một kiểu truyện có
nhiều mô típ nhưng không nhất thiết mỗi truyện trong kiểu đó phải có đầy đủ
tất cả những mô típ chung. Có thể, có truyện chỉ chung với các truyện khác có
nhiều mô típ chung” [4;tr.24].
Như vậy, từ những cơ sở lí thuyết trên, chúng tôi xin mạnh dạn đưa ra
khái niệm kiểu truyện chàng ngốc như sau: Kiểu truyện chàng ngốc trong
truyện cổ tích sinh hoạt là tập hợp những truyện kể về những anh chàng ngốc,
ngốc không để đâu hết ngốc. Họ được đặt vào nhiều tình huống trong cuộc
sống nhưng do bản tính ngốc nghếch nên họ đều không tự mình giải quyết
được sự việc xảy ra mà phải nhờ vào sự giúp đỡ của người khác, kết cục của
hành động ngốc nghếch ấy có thể là cái chết hoặc sự may mắn được khôn
ngoan hơn, hay giàu sang, hạnh phúc. Thông qua kiểu truyện chàng ngốc, tác
giả dân gian muốn răn dạy con người cần có những ứng xử hợp lí hơn nữa
trước mỗi hoàn cảnh khác nhau trong cuộc sống phong phú chứ không phải
những hành động máy móc, dập khuôn.
Khái niệm trên cho phép chúng tôi nhìn nhận rõ ràng hơn những đặc
trưng của kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam.
10
1.1.2. Cơ sở hình thành
Chúng ta biết rằng, khi nghiên cứu bất kì đối tượng nào ta cần phải đặt
chúng vào hệ thống chung của chúng để thấy những đặc trưng riêng biệt của
đối tượng. Đối với kiểu truyện chàng ngốc cũng vậy. Đó là một trong những
kiểu truyện thuộc truyện cổ tích sinh hoạt. Vì vậy nghiên cứu cơ sở hình
thành kiểu truyện chàng ngốc, trước hết cần chú ý đến sự nảy sinh của thể loại
truyện cổ tích nói chung và truyện cổ tích sinh hoạt nói riêng.
Xã hội mà truyện cổ tích ra đời không giống xã hội được phản ánh
trong truyền thuyết hay trong thần thoại. Thần thoại ra đời trong thời kì công
xã nguyên thuỷ. Con người sống bình đẳng trong xã hội chưa có giai cấp,
chưa có sự phân chia giàu nghèo, chưa có chế độ người bóc lột người. Lúc
này, tư duy của con người nguyên thuỷ thị tộc là lối tư duy chất phác, ngây
thơ, cùng với nó là tính kì vĩ hào hùng của tư tưởng; những cuộc chiến tranh
áp bức bóc lột, xung đột đối kháng chưa hề tác động đến lối cảm lối suy nghĩ
của họ. Cho đến khi con người có thể khống chế được những thế lực bí hiểm
của thiên nhiên, làm chủ thiên nhiên là lúc thần thoại không còn nữa. Có
nghĩa là khi trình độ hiểu biết của con người được nâng lên, con người đã tìm
ra được những quy luật của cuộc sống thì những yếu tố thần linh không còn
ngự trị trong ý thức con người. Và đây cũng là lúc truyện cổ tích ra đời.
Truyện cổ tích có thể ra đời trong thời kì công xã thị tộc nguyên thuỷ nhưng
đặc biệt nở rộ trong thời kì xã hội có sự phân chia giai cấp, có mâu thuẫn đối
kháng. Đó là khi xã hội thị tộc tan rã và nhường chỗ cho sự xuất hiện của
những gia đình riêng lẻ cùng chế độ tư hữu. Chế độ tư hữu ra đời mỗi người,
mỗi gia đình phải tự lo cho cuộc sống cá nhân.
Như C.Mác nói rằng con người nguyên thuỷ chưa tách khỏi cuống nhau
của xã hội công xã thị tộc, họ sống gắn bó với tập thể, nếu tách khỏi cộng
đồng thì không thể sinh tồn hoặc làm mồi cho thú dữ. Đến xã hội có sự phân
chia giai cấp, con người sống riêng lẻ độc lập hơn. Con người không còn ăn
11
chung, ở chung nữa mà đặt lợi ích bản thân lên cao hơn lợi ích cộng đồng. Do
vậy mối quan tâm của họ là số phận và quyền lợi cá nhân. Đó là lí do lí giải vì
sao trong xã hội lại xuất hiện những mâu thuẫn, xung đột. Những người có
thế lực lớn trong tay dùng quyền lực mà áp bức bóc lột những người nghèo,
những người thấp cổ bé họng. Đây là hiện thực tạo nên những nhân vật trong
truyện cổ tích, những nhân vật với số phận cá nhân riêng lẻ. Đó là những con
người rất bình thường thậm chí nhỏ bé, bất hạnh có khi cần dựa vào sự giúp
đỡ của lực lượng thần linh mới có thể chống chọi lại sự bất công trong xã hội.
Chính vì vậy ước mơ của những con người trong truyện cổ tích không phải
những gì cao siêu, hùng vĩ như thần thoại mà chỉ là những gì bình dị nhất gắn
với số phận con người cá nhân.
Truyện cổ tích là thể loại bao gồm ba tiểu loại: truyện cổ tích thần kì,
truyện cổ tích loài vật và truyện cổ tích sinh hoạt. Nếu đặt trong sự tương
quan giữa ba tiểu loại này thì rõ ràng truyện cổ tích sinh hoạt ra đời muộn hơn
hai loại còn lại. Nếu như truyện cổ tích thần kì ra đời ở thời kì đầu của xã hội
phong kiến với yếu tố thần kì đóng vai trò quan trọng giúp con người giải
quyết những mâu thuẫn, xung đột và phản ánh những ước mơ khát vọng của
cuộc sống đầy trắc trở thì truyện cổ tích sinh hoạt lại ra đời muộn hơn gắn liền
với thời kì hậu phong kiến, với những suy nghĩ, hành động gắn liền với hiện
thực cuộc sống. Đó là xã hội, gia đình xuất hiện những mâu thuẫn đối kháng
ngày càng gay gắt. Lúc này, niềm tin chất phác đầy cảm tính được thay thế
bằng lối tư duy đầy tỉnh táo và mang tính duy lí. Nhận thức của con người có
sự biến đổi, phát triển đã được phản ánh trực tiếp qua truyện cổ tích sinh hoạt.
Truyện cổ tích sinh hoạt không phản ánh ước mơ và những khát vọng
của con người mà đi sâu vào phản ánh mọi mặt của cuộc sống hàng ngày
đang diễn ra mà ít hoặc không cần tới yếu tố thần kì để giải quyết những mâu
thuẫn. Từ những chuyện gia đình xoay quanh những mối quan hệ cha mẹ con
cái, anh chị em đến chuyện xã hội mâu thuẫn giữa kẻ giàu người nghèo, người
12
thông minh, kẻ ngốc nghếch. Đúng như tác giả Đỗ Bình Trị đã nhận định
trong cuốn Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian:
“Khác với truyện cổ tích thần kì vốn được cảm nhận như câu chuyện hoang
đường, truyện cổ tích sinh hoạt mang dáng dấp của những câu chuyện của
cuộc sống hàng ngày” [18;tr.23]. Cũng chính nội dung phản ánh này làm cho
hệ thống nhân vật của tiểu loại này không còn là những kiểu truyện về người
mồ côi, người con riêng, người em út, người đội lốt… mà là những kiểu
truyện về các nhân vật đức hạnh, nhân vật xấu xa, nhân vật thông minh hay
những chàng ngốc.
Như vậy chính lối tư duy “hiện thực tỉnh táo” đã giúp tác giả dân gian
phát hiện ra một đối tượng mới trong đó có những anh chàng ngốc nghếch,
ngốc không để đâu hết ngốc trong xã hội bởi cuộc sống thì muôn hình vạn
chạng, có người tốt, kẻ xấu, có người thông minh nhưng cũng có người lại rất
ngốc nghếch. Xây dựng thành công hình tượng những anh chàng ngốc, tác giả
dân gian muốn tạo ra tiếng cười trí tuệ, tiếng cười phê phán nhẹ nhàng để vơi
đi nỗi nhọc nhằn sau những giờ lao động vất vả. Những anh chàng ngốc này
là nhân vật chính trong kiểu truyện chàng ngốc
Tóm lại, có thể nói rằng, cơ sở hình thành nên kiểu truyện chàng ngốc
gắn liền với sự ra đời của thể loại truyện cổ tích và đặc biệt là tiểu loại truyện
cổ tích sinh hoạt.
1.2. Các dạng chủ đề trong kiểu truyện chàng ngốc
Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Chủ đề là vấn đề cơ bản, vấn đề
trung tâm được tác giả nêu lên, đặt ra qua nội dung cụ thể của tác phẩm văn
học” [6;tr.61]. Qua khảo sát những truyện thuộc kiểu truyện chàng ngốc,
chúng tôi thấy rằng, kiểu truyện chàng ngốc của Việt Nam có hai chủ đề đó
là: chủ đề trí tuệ của con người và chủ đề đạo đức gia đình. Sau đây, chúng tôi
xin đi vào phân tích chi tiết hai chủ đề này để phần nào thấy được những đặc
trưng riêng biệt và độc đáo của kiểu truyện.
13
1.2.1. Chủ đề trí tuệ của con người
Qua khảo sát kiểu truyện chàng ngốc, chúng tôi thấy rằng, kiểu truyện
chàng ngốc thuộc đề tài trí khôn cùng với kiểu truyện về người thông minh
mà đề tài lại là cơ sở hình thành nên chủ đề. Vì vậy, chúng tôi nhận thấy chủ
đề về trí tuệ của con người là chủ đề chính, xuyên suốt toàn bộ những truyện
kể thuộc kiểu truyện chàng ngốc. Nếu ca ngợi trí tuệ thông minh của con
người là chủ đề chính của kiểu truyện người thông minh thì phê phán trí tuệ
của những anh chàng ngốc là chủ đề chính của kiểu truyện chàng ngốc.
Trong quá trình khảo sát 30 truyện (trong đó có 25 truyện Việt Nam, 5
truyện nước ngoài) thuộc kiểu truyện chàng ngốc, chúng tôi thấy, xung đột
chủ đạo của kiểu truyện chàng ngốc Việt Nam không phải là xung đột xã hội,
xung đột đạo đức mà là xung đột trí tuệ, đó là sự mâu thuẫn giữ cái phi lí và
cái có lí, giữa sự ngốc nghếch và sự thông minh, giữa cái bình thường và cái
bất bình thường. Truyện đi sâu khai thác những hành động trái với quy luật tự
nhiên của chàng ngốc để tạo ra tiếng cười mang tính chất trí tuệ, tiếng cười
phê phán nhẹ nhàng. Và phê phán trí tuệ của những anh chàng ngốc nghếch là
chủ đề xuyên suốt toàn bộ tất cả những truyện cổ tích thuộc kiểu truyện chàng
ngốc. Trong kiểu truyện chàng ngốc, những anh chàng với những hành động
ngốc nghếch trước những sự việc xảy ra trong cuộc sống là nhân vật chính,
nhân vật trung tâm thể hiện chủ đề, tư tưởng của kiểu truyện. Nếu như nhân
vật thông minh là những nhân vật tích cực thì nhân vật ngốc nghếch là nhân
vật tiêu cực. Thực ra, những nhân vật ngốc không phải là đối tượng bị lên án
gay gắt như kiểu nhân vật xấu xa.Thông qua những nhân vật ngốc, tác giả dân
gian muốn gửi gắm mục đích giáo huấn con người, răn dạy con người cần có
những ứng xử hợp lí hơn trước mỗi hoàn cảnh khác nhau trong cuộc sống
phong phú chứ không phải những hành động máy móc, dập khuôn. Ngoài
mục đích giáo huấn kiểu truyện này còn có mục đích để giải trí, phê phán
chàng ngốc cũng chính là để tạo ra những tiếng cười sảng khoái, tạo niềm vui
14
KHẢO SÁT KIỂU TRUYỆN CHÀNG NGỐC
TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH SINH HOẠT
VIỆT NAM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
HÀ NỘI - 2013
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
-----------------------
NGUYỄN THỊ LAN
KHẢO SÁT KIỂU TRUYỆN CHÀNG NGỐC
TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH SINH HOẠT
VIỆT NAM
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Người hướng dẫn khoa học
ThS. GVC. NGUYỄN THỊ NGỌC LAN
HÀ NỘI - 2013
LỜI CẢM ƠN
Em xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành, sâu sắc của mình tới Ths, GVC
Nguyễn Thị Ngọc Lan, cô giáo hướng dẫn, người đã tận tình giúp đỡ em
hoàn thành khoá luận này.
Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong tổ Văn học Việt Nam
khoa Ngữ Văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo điều kiện thuận lợi
cho em trong quá trình học tập, nghiên cứu.
Em xin cảm ơn bạn bè, gia đình đã động viên, giúp đỡ em hoàn thành
khoá luận này.
Vì điều kiện thời gian có hạn nên đề tài không tránh khỏi những hạn
chế nhất định. Em rất mong nhận được sự góp ý của các thầy cô và các bạn để
khoá luận hoàn thiện hơn.
Em xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, tháng 5 năm 2013
Sinh viên
Nguyễn Thị Lan
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan những nội dung đã trình bày trong khoá
luận này là kết quả của quá trình nghiên cứu của bản thân tôi
dưới sự hướng dẫn của các thầy cô giáo Trường Đại học Sư phạm
Hà Nội 2, đặc biệt là cô Nguyễn Thị Ngọc Lan. Những nội dung
này không trùng với kết quả của các tác giả khác.
Hà Nội, tháng 5 năm 2013
Sinh viên
Nguyễn Thị Lan
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2
3. Mục đích nghiên cứu .................................................................................. 6
4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .................................................................. 7
5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 7
6. Đóng góp của khóa luận ............................................................................. 7
7. Cấu trúc khoá luận...................................................................................... 8
Chương 1:CHỦ ĐỀ VÀ NHÂN VẬT TRONG KIỂU TRUYỆN CHÀNG
NGỐC ........................................................................................................... 9
1.1. Khái niệm và cơ sở hình thành kiểu truyện chàng ngốc ........................... 9
1.1.1. Khái niệm .......................................................................................... 9
1.1.2. Cơ sở hình thành ............................................................................. 11
1.2. Các dạng chủ đề trong kiểu truyện chàng ngốc ...................................... 13
1.2.1. Chủ đề trí tuệ của con người ........................................................... 14
1.2.2. Chủ đề đạo đức gia đình................................................................. 16
1.3. Hệ thống nhân vật.................................................................................. 20
1.3.1. Nhân vật chính ................................................................................ 20
1.3.2. Nhân vật phụ ................................................................................... 24
Chương 2: CỐT TRUYỆN VÀ CÁC MÔ TÍP ĐẶC TRƯNG CỦA KIỂU
TRUYỆN CHÀNG NGỐC ........................................................................ 27
2.1. Cấu tạo cốt truyện.................................................................................. 28
2.1.1. Sự kiện mở đầu ............................................................................... 29
2.1.2. Sự kiện diễn biến ........................................................................... 31
2.1.3. Sự kiện kết thúc............................................................................... 32
2.2. Mô típ đặc trưng .................................................................................... 35
2.2.1. Mô típ “vợ khôn chồng dại” .......................................................... 36
2.2.2. Mô típ “chàng ngốc làm theo lời vợ dặn” ...................................... 39
2.2.3. Mô típ “chàng ngốc học khôn” ...................................................... 42
2.2.4. Mô típ “chàng ngốc thất bại” ........................................................ 44
2.2.5. Mô típ “chàng ngốc gặp may” ...................................................... 47
KẾT LUẬN ................................................................................................. 51
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 52
PHỤ LỤC........................................................................................................
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Từ lâu, truyện cổ tích được đánh giá là một trong những thể loại quan
trọng nhất của loại hình tự sự dân gian, bao gồm ba tiểu loại: cổ tích loài vật,
cổ tích thần kì, và cổ tích sinh hoạt (còn gọi là truyện cổ tích thế sự). Trong
đó, truyện cổ tích sinh hoạt được nhìn nhận và đánh giá là tiểu loại khá tiêu
biểu, mang nhiều nét đặc trưng của thể loại. Sự xuất hiện với tỉ lệ tương đối
lớn những truyện kể về nhân vật đức hạnh, nhân vật xấu xa, nhân vật tài trí,
nhân vật khờ khạo… đã hình thành nên những kiểu truyện độc đáo, trong đó
nổi bật là kiểu truyện chàng ngốc. Đây là một tập hợp truyện kể xoay quanh
kiểu nhân vật “đồng dạng” với những đặc điểm khờ khạo, ngốc nghếch. Chứa
đựng những giá trị nội dung và nghệ thuật quan trọng, kiểu truyện chàng ngốc
được xem là một đối tượng khoa học cần được khám phá. Tuy nhiên, cho đến
nay, kiểu truyện này chưa được đề cập một cách trực diện, tập trung và có hệ
thống. Với mong muốn tìm hiểu kĩ hơn một vấn đề đặc trưng của thể loại vấn đề kiểu truyện, chúng tôi chọn đề tài: Khảo sát kiểu truyện chàng ngốc
trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam.
Truyện cổ tích ra đời luôn gắn với chức năng giáo huấn, đó là “truyện
kể trong nhà trường cho trẻ nhỏ” (Đỗ Bình Trị - Phân tích tác phẩm văn học
dân gian, Nxb Giáo dục, 1995). Đọc và nghe truyện cổ tích, trẻ em cảm thấy
tự mình dấn thân vào một thế giới khác cuộc đời thực mà các em đang sống.
Và đã từ lâu, truyện cổ tích được đưa vào giảng dạy từ bậc tiểu học cho đến
đại học. Nhận thấy được tầm quan trọng lớn lao mà truyện cổ tích đem lại cho
học sinh, chúng tôi mạnh dạn khai thác đề tài này với mong muốn sau khi ra
trường sẽ thực hiện tốt công việc giảng dạy văn học dân gian nói chung và
truyện cổ tích nói riêng.
1
Kiểu truyện chàng ngốc với hình tượng nhân vật trung tâm là các anh
chàng khờ khạo rất hấp dẫn đối với người tiếp nhận. Những hành động, việc
làm… của nhân vật bộc lộ sự ngốc nghếch, dại khờ đã đem lại tiếng cười sảng
khoái và những trải nghiệm vô cùng lí thú để từ đó người nghe, người đọc rút
ra những bài học cho bản thân. Chính điều này đã tạo sự hứng thú và niềm
say mê đặc biệt cho chúng tôi khi tiếp cận đề tài này.
2. Lịch sử vấn đề
Truyện cổ tích là thể loại được sự chú ý nghiên cứu từ rất sớm so với
nhiều thể loại khác của văn học dân gian. Đã có rất nhiều giáo trình và công
trình nghiên cứu có giá trị trong và ngoài nước với các bài viết, chuyên luận,
luận văn đề cập đến nhiều góc độ của truyện cổ tích. Những năm gần đây,
hướng nghiên cứu kiểu truyện, kiểu nhân vật hay nghiên cứu văn học dân
gian từ góc độ típ và mô típ đã chứng tỏ được hiệu quả của nó. Những công
trình nghiên cứu đó đã đem tới cho người đọc cái nhìn toàn diện về truyện cổ
tích. Kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt cũng đã được đề
cập rải rác trong một số giáo trình và các công trình nghiên cứu như sau:
Năm 1973, trong giáo trình Văn học dân gian tập 2 của Đinh Gia
Khánh - Chu Xuân Diên, đã có những phác hoạ sơ lược về nhân vật trong
truyện cổ tích sinh hoạt qua việc chỉ ra nội dung, ý nghĩa của từng nhóm
truyện. Theo đó, có nhóm truyện “thông qua những kinh nghiệm sống mà rút
ra những kết luận nghiêm khắc, có ý nghĩa chua chát: thế tình có khi bạc bẽo,
con người có khi bất nhân”, có nhóm truyện “đề cao phẩm chất tốt đẹp của
người với người”, có nhóm truyện “về người thông minh ứng xử tài tình, phân
xử sáng suốt…” [8]. Nhận xét của tác giả thực chất là khái quát các dạng nhân
vật với những nét phẩm chất tốt đẹp hoặc xấu xa, tài trí hay ngốc nghếch
trong truyện cổ tích sinh hoạt.
Năm 1996, trong giáo trình Văn học dân gian Việt Nam tác giả Lê Chí
Quế cũng điểm qua một vài biểu hiện về đề tài, nhân vật của truyện cổ tích
2
sinh hoạt: “Hệ thống này bao gồm các truyện kể về những sinh hoạt gia đình
như quan hệ vợ chồng, bố mẹ với con cái, quan hệ xã hội như giữa chủ và tớ,
nông dân với phú thương, tăng lữ… Bên cạnh đó, có một số truyện về chàng
ngốc và người thông minh” [15;tr.128].
Năm 1998, ở lời mở đầu Tuyển tập truyện cổ tích Việt Nam, Chu Xuân
Diên - Lê Chí Quế đã nhận ra các biểu hiện đặc trưng nhất của truyện cổ tích
sinh hoạt, đồng thời xác lập các kiểu nhân vật tiêu biểu “Truyện cổ tích sinh
hoạt - xã hội của người Việt có những đề tài, cốt truyện và nhân vật tiêu biểu
là các truyện nói về số phận kết thúc bi thảm của con người nghèo khó trong
xã hội có giai cấp (…); các truyện phê phán những tầng lớp trên của xã hội
(…); các truyện nói về tình vợ chồng thuỷ chung. Đặc biệt hình thành hai
nhóm truyện được mọi người rất ưa thích: nhóm truyện về chàng ngốc và
người thông minh” [2;tr.10].
Năm 1999, trong Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học
dân gian, Đỗ Bình Trị đã nghiên cứu truyện cổ tích sinh hoạt từ góc độ thi
pháp học. Đây là một công trình nghiên cứu về truyện cổ tích sinh hoạt kĩ
lưỡng và cơ bản nhất. Tác giả tiếp cận truyện cổ tích từ góc độ thi pháp như:
kết cấu, xung đột, không gian, thời gian… Đặc biệt về phương diện nhân vật,
ông cho rằng: “Truyện cổ tích sinh hoạt chỉ có một số kiểu nhân vật, ít hơn so
với số lượng kiểu nhân vật của truyện cổ tích thần kì” [18;tr.24]. Theo đó,
nhân vật được xác định thông qua bốn dạng cơ bản:
- Nhân vật đức hạnh (người mẹ hiền, người con thảo, người vợ, người
chồng tình nghĩa, người dân lương thiện…).
- Nhân vật xấu xa (đứa con bất hiếu, người vợ, người chồng bất nghĩa,
người bạn bất lương…).
- Nhân vật mưu trí (trí xảo).
- Nhân vật khờ khạo (ngốc).
3
Năm 2002, trên Tạp chí văn học số 4, có bài viết của PGS.TS Phạm
Thu Yến: Kiểu nhân vật chàng ngốc trong truyện cổ tích các dân tộc Việt
Nam đã khẳng định: Kiểu nhân vật chàng ngốc cũng có thể được coi như kiểu
truyện nhân vật người em, nhân vật dũng sĩ, nhân vật người mang lốt trong
truyện cổ tích thần kì. “Về kiểu truyện này sơ bộ phân ra thành hai dạng:
- Một dạng là chàng ngốc có dáng vẻ bề ngoài ngờ nghệch, ngốc
nghếch nhưng bên trong ẩn chứa một tài năng tiềm tàng, sức mạnh vô địch.
Cuối cùng, trút bỏ vẻ bề ngoài ngờ nghệch, chàng hiện ra trước mắt mọi
người với vẻ đẹp hoàn hảo. Trong truyện cổ tích Việt Nam ít xuất hiện kiểu
nhân vật này hơn so với cổ tích thế giới.
- Một dạng nữa là những chàng ngốc thực sự “ngốc không để đâu cho
hết”. Mỗi tình tiết của truyện kể đều tập trung thể hiện sự ngốc nghếch từ
trong bản chất của chàng ta. Như đã trình bày ở trên, kiểu truyện này chưa
được chú ý nghiên cứu nhiều”. [21]
Trong bài nghiên cứu này tác giả cũng đã có nhiều kết luận sâu sắc về
thể loại, cốt truyện và kết cấu, cũng như vấn đề xây dựng nhân vật của kiểu
nhân vật chàng ngốc. Từ những kết luận này, chúng tôi có thêm cơ sở và
hướng đi mới để nghiên cứu đề tài của mình.
Năm 2008, để thực hiện khoá luận tốt nghiệp, tác giả Nguyễn Thị Thu
Oanh đã nghiên cứu đề tài: Khảo sát các kiểu nhân vật chính trong truyện cổ
tích sinh hoạt người Việt [12]. Ở khoá luận này, tác giả đã chỉ ra hệ thống các
nhân vật chính trong truyện cổ tích sinh hoạt gồm: kiểu nhân vật đức hạnh;
kiểu nhân vật xấu xa, xảo trá; kiểu nhân vật thông minh; kiểu nhân vật ngốc
nghếch nhưng trong luận văn tác giả mới chỉ dừng lại ở mức độ khảo sát chứ
chưa đi sâu nghiên cứu.
Năm 2011, Nguyễn Thị Thu Hà với luận văn thạc sĩ: Khảo sát nhóm
truyện chủ đề đạo đức gia đình trong truyện cổ tích sinh hoạt người Việt [5]
cũng đã đề cập đến những nhân vật chính trong nhóm truyện chủ đề đạo đức
4
gia đình, trong đó có đề cập đến nhân vật chính ngốc nghếch cùng với nhân
vật chính thông minh, nhân vật chính đức hạnh, nhân vật chính xấu xa. Trên
cơ sở khảo sát, tác giả đã tiến hành phân tích ý nghĩa của hình tượng nhân vật
trong truyện cổ tích sinh hoạt. Đặc biệt, tác giả cũng đi sâu vào nghiên cứu
kết cấu và cốt truyện của từng nhóm truyện có những nhân vật chính, trong đó
có nhân vật ngốc nghếch.
Gần đây, nhóm tác giả Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã biên soạn
giáo trình Văn học dân gian năm 2012, họ đã chú ý tới “mảng truyện về trí
tuệ con người và những truyện về đề tài đạo đức”. Trong đó, nhóm truyện về
đề tài trí tuệ mang tính giải trí rõ nét và nhân vật chính trong nhóm truyện này
là “những người thông minh, tài trí luôn thể hiện tài năng, phẩm chất qua các
cuộc thi tài, các tình huống đối đáp”. Đối lập với truyện về nhân vật thông
minh là truyện về nhân vật ngốc. Những truyện kể mang yếu tố khôi hài “qua
hành động khờ dại, ngô nghê của nhân vật, truyện cổ tích đã đề cao trí khôn
một cách gián tiếp, phê phán những người ngốc một cách nhẹ nhàng”
[19;tr.123 - 124].
Cũng cùng năm 2012, trong luận văn thạc sĩ: Thế giới nhân vật trong
truyện cổ tích sinh hoạt của tác giả Đỗ Thị Huyền Trang cũng đã phân tích
các kiểu loại nhân vật trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam. Tác giả đã
phân tích đặc điểm của các nhân vật tốt đẹp và xấu xa, nhân vật mưu trí và
nhân vật khờ khạo (ngốc) và nghệ thuật xây dựng các nhân vật. Trong các
kiểu nhân vật đó, tác giả cũng có cái nhìn khá toàn diện về kiểu nhân vật khờ
khạo (ngốc): “Những nhân vật ngốc nghếch này đối lập hoàn toàn với kiểu
nhân vật thông minh. Nếu như nhân vật thông minh được xem là nhân vật tích
cực thì nhân vật ngốc nghếch là nhân vật tiêu cực. Nhưng thực ra, nhân vật
ngốc nghếch không phải là đối tượng bị lên án gay gắt như kiểu nhân vật xấu
xa. Thông qua kiểu nhân vật ngốc, tác giả dân gian muốn răn dạy con người
cần có những ứng xử hợp lí hơn nữa trước mỗi hoàn cảnh khác nhau của cuộc
5
sống phong phú chứ không phải là những hành động máy móc, dập khuôn”
[17;tr.68]. Tác giả đã phân tích khá sâu sắc về kiểu nhân vật khờ khạo (ngốc),
chỉ ra được những đặc điểm của nhân vật đồng thời đi đến kết luận: “Qua kiểu
nhân vật ngốc nghếch, tác giả dân gian muốn gửi vào đó mục đích giáo dục,
răn dạy con người phải biết ứng xử hợp lí với hoàn cảnh, không được dập
khuôn, máy móc, phải biết trang bị cho mình những kiến thức cơ bản. Ngoài
ra, với kiểu nhân vật này làm cho thế giới nhân vật trong truyện cổ tích sinh
hoạt đa dạng hơn, tạo thêm tiếng cười, niềm vui trong cuộc sống vất vả của
người dân lao động” [17;tr.76]. Mặc dù có sự phân tích khá sâu sắc về nhân
vật chàng ngốc nhưng tác giả chỉ mới dừng lại ở phương diện nhân vật chính
chàng ngốc chứ chưa có sự nghiên cứu các phương diện khác của kiểu truyện
chàng ngốc. Vì thế để có cái nhìn toàn diện, sâu sắc về kiểu truyện chàng
ngốc, chúng tôi đi nghiên cứu đề tài.
Có thể nói, tất cả các ý kiến, nhận xét trong các giáo trình, các công
trình nghiên cứu khoa học trên đều xác đáng, song hầu hết mới chỉ dừng lại ở
mức độ khái quát, hoặc chỉ đề cập đến một phương diện nhân vật của kiểu
truyện chàng ngốc, rất ít công trình nghiên cứu cụ thể, chi tiết. Song đó lại là
những gợi ý bước đầu cho chúng tôi tiếp cận đề tài này. Vì vậy từ những gợi
ý quý báu của những người đi trước, chúng tôi tìm hiểu đề tài: Khảo sát kiểu
truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam nhằm phát hiện ra
những đặc trưng riêng biệt, độc đáo của kiểu truyện.
3. Mục đích nghiên cứu
Chọn đề tài: Khảo sát kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh
hoạt Việt Nam, chúng tôi nhằm mục đích:
- Bước đầu khảo sát kiểu truyện chàng ngốc trên cơ sở tư liệu truyện cổ
tích sinh hoạt Việt Nam để thấy được những biểu hiện đặc trưng của kiểu
truyện trên các phương diện: chủ đề, nhân vật, mô típ. Từ đó khẳng định giá
trị của kiểu truyện trong kho tàng truyện cổ tích sinh hoạt của dân tộc.
6
- Nâng cao năng lực nghiên cứu và cảm thụ văn học để phục vụ tốt hơn
cho yêu cầu giảng dạy Ngữ văn sau khi tốt nghiệp.
4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
- Kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam là
đối tượng nghiên cứu chính của chúng tôi trong đề tài luận văn.
- Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong 25 truyện cổ tích sinh hoạt
của dân tộc Việt và các dân tộc thiểu số. Ngoài ra lấy thêm 5 truyện của nước
ngoài để so sánh.
- Phạm vi nội dung của đề tài được giới hạn trong việc phác hoạ diện
mạo kiểu truyện chàng ngốc bằng việc chỉ ra các đặc điểm về chủ đề, nhân
vật. Đồng thời đi sâu khai thác một phương diện cụ thể của kiểu truyện là các
mô típ đặc trưng.
5. Phương pháp nghiên cứu
Để giải quyết tốt những yêu cầu mà đề tài đặt ra, chúng tôi tiến hành
nghiên cứu dựa trên sự kết hợp vận dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
- Phương pháp thống kê, phân loại: sử dụng trong quá trình khảo sát
những truyện cổ tích sinh hoạt thuộc kiểu truyện chàng ngốc nhằm đi đến
những con số thuyết phục vụ công tác nghiên cứu.
- Phương pháp phân tích, tổng hợp: phân tích đặc điểm về chủ đề, nhân
vật và các mô típ đặc trưng của kiểu truyện, từ đó rút ra nhận xét, đánh giá
khái quát về kiểu truyện.
- Phương pháp so sánh, đối chiếu: so sánh, đối chiếu kiểu truyện chàng
ngốc của dân tộc Việt, các dân tộc khác với một số truyện chàng ngốc của
nước ngoài để tìm ra đặc trưng riêng của kiểu truyện chàng ngốc Việt Nam.
6. Đóng góp của khoá luận
Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi dự kiến khoá luận có
thể có những đóng góp mới như sau:
7
- Qua việc khảo sát 30 truyện thuộc kiểu truyện chàng ngốc, thấy được
những đặc trưng riêng biệt và độc đáo của kiểu truyện chàng ngốc trong kho
tàng truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam so với truyện của nước ngoài về những
phương diện: chủ đề, nhân vật, cấu tạo cốt truyện và các mô típ đặc trưng của
kiểu truyện chàng ngốc.
- Đồng thời, qua việc khảo sát kiểu truyện chàng ngốc chúng tôi cũng lí
giải và hiểu được những những bài học nhân sinh mà tác giả dân gian gửi gắm
qua kiểu truyện chàng ngốc. Từ đó, có thể sử dụng làm tài liệu để giảng dạy
và nghiên cứu văn học dân gian.
7. Cấu trúc khoá luận
Ngoài phần mở đầu, kết luận, thư mục tham khảo, phụ lục, khoá luận gồm hai
chương:
Chương 1: Chủ đề và nhân vật trong kiểu truyện chàng ngốc.
Chương 2: Cốt truyện và các mô típ đặc trưng trong kiểu truyện chàng ngốc.
8
Chương 1
CHỦ ĐỀ VÀ NHÂN VẬT TRONG KIỂU TRUYỆN CHÀNG NGỐC
Chủ đề và nhân vật là hai phương diện rất quan trọng của bất kì một tác
phẩm văn học nào. Bởi chúng là những phương diện giúp nhà văn thể hiện ý
đồ sáng tác. Vì vậy khi nghiên cứu một tác phẩm nào, người nghiên cứu
không thể bỏ qua hai phương diện này. Với kiểu truyện chàng ngốc cũng vậy,
để có cái nhìn toàn diện về kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh
hoạt Việt Nam chúng tôi đi nghiên cứu chủ đề và hệ thống nhân vật của kiểu
truyện.
1.1. Khái niệm và cơ sở hình thành kiểu truyện chàng ngốc
1.1.1. Khái niệm
Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Truyện cổ tích sinh hoạt (hay cổ tích
thế sự) là những truyện cổ tích không có hoặc rất ít yếu tố thần kì. Ở đây các
mâu thuẫn, xung đột xã hội giữa người được giải quyết một cách hiện thực,
không cần đến những yếu tố siêu nhiên. Những yếu tố thần kì nếu có cũng
không giữ vai trò quan trọng và nhiều khi chỉ là đường viền cho câu chuyện
thêm vẻ li kì hấp dẫn mà thôi” [6;tr.368-369]. Truyện cổ tích sinh hoạt có bốn
kiểu nhân vật chính: nhân vật đức hạnh, nhân vật xấu xa, nhân vật mưu trí và
nhân vật khờ khạo (ngốc). Từ những kiểu nhân vật này mà hình thành nên
những kiểu truyện độc đáo, hấp dẫn của truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam.
Trong đó, kiểu truyện chàng ngốc cũng là một kiểu truyện hấp dẫn, độc đáo
nhưng chưa được nghiên cứu một cách toàn diện. Cho đến nay, chưa có một
công trình nào đưa ra định nghĩa về kiểu truyện này một cách hoàn chỉnh. Để
thực hiện đề tài này, người viết xin mạnh dạn đưa ra một cách hiểu riêng về
kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam.
Theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê (Nxb Đà Nẵng, 2009) “ngốc”
có nghĩa là “kém về trí khôn, về khả năng suy xét, ứng phó, xử sự”
[14;tr.884]. Như vậy ngốc là tính từ thuộc về trí tuệ của con người. Vậy nhân
9
vật ngốc là những nhân vật kém về trí khôn, về khả năng suy xét, ứng phó, xử
sự, họ không có khả năng giải quyết được những tình huống trong cuộc sống
mà cần nhờ vào sự giúp đỡ của người khác. Chúng tôi cho rằng, định nghĩa
này là cơ sở quan trong để xác định khái niệm kiểu truyện chàng ngốc trong
truyện cổ tích sinh hoạt. Để đưa ra được khái niệm về kiểu truyện chàng ngốc,
trước tiên, người viết xin đưa ra khái niệm kiểu truyện để làm cơ sở dẫn đến
khái niệm kiểu truyện chàng ngốc. Trong cuốn Thạch Sanh và kiểu truyện
dũng sĩ trong truyện cổ tích Việt Nam và Đông Nam Á, Tiến sĩ Nguyễn Bích
Hà đã đưa ra định nghĩa về kiểu truyện như sau: “Kiểu truyện là tập hợp
những truyện kể có những mô típ cùng loại hình. Trong một kiểu truyện có
nhiều mô típ nhưng không nhất thiết mỗi truyện trong kiểu đó phải có đầy đủ
tất cả những mô típ chung. Có thể, có truyện chỉ chung với các truyện khác có
nhiều mô típ chung” [4;tr.24].
Như vậy, từ những cơ sở lí thuyết trên, chúng tôi xin mạnh dạn đưa ra
khái niệm kiểu truyện chàng ngốc như sau: Kiểu truyện chàng ngốc trong
truyện cổ tích sinh hoạt là tập hợp những truyện kể về những anh chàng ngốc,
ngốc không để đâu hết ngốc. Họ được đặt vào nhiều tình huống trong cuộc
sống nhưng do bản tính ngốc nghếch nên họ đều không tự mình giải quyết
được sự việc xảy ra mà phải nhờ vào sự giúp đỡ của người khác, kết cục của
hành động ngốc nghếch ấy có thể là cái chết hoặc sự may mắn được khôn
ngoan hơn, hay giàu sang, hạnh phúc. Thông qua kiểu truyện chàng ngốc, tác
giả dân gian muốn răn dạy con người cần có những ứng xử hợp lí hơn nữa
trước mỗi hoàn cảnh khác nhau trong cuộc sống phong phú chứ không phải
những hành động máy móc, dập khuôn.
Khái niệm trên cho phép chúng tôi nhìn nhận rõ ràng hơn những đặc
trưng của kiểu truyện chàng ngốc trong truyện cổ tích sinh hoạt Việt Nam.
10
1.1.2. Cơ sở hình thành
Chúng ta biết rằng, khi nghiên cứu bất kì đối tượng nào ta cần phải đặt
chúng vào hệ thống chung của chúng để thấy những đặc trưng riêng biệt của
đối tượng. Đối với kiểu truyện chàng ngốc cũng vậy. Đó là một trong những
kiểu truyện thuộc truyện cổ tích sinh hoạt. Vì vậy nghiên cứu cơ sở hình
thành kiểu truyện chàng ngốc, trước hết cần chú ý đến sự nảy sinh của thể loại
truyện cổ tích nói chung và truyện cổ tích sinh hoạt nói riêng.
Xã hội mà truyện cổ tích ra đời không giống xã hội được phản ánh
trong truyền thuyết hay trong thần thoại. Thần thoại ra đời trong thời kì công
xã nguyên thuỷ. Con người sống bình đẳng trong xã hội chưa có giai cấp,
chưa có sự phân chia giàu nghèo, chưa có chế độ người bóc lột người. Lúc
này, tư duy của con người nguyên thuỷ thị tộc là lối tư duy chất phác, ngây
thơ, cùng với nó là tính kì vĩ hào hùng của tư tưởng; những cuộc chiến tranh
áp bức bóc lột, xung đột đối kháng chưa hề tác động đến lối cảm lối suy nghĩ
của họ. Cho đến khi con người có thể khống chế được những thế lực bí hiểm
của thiên nhiên, làm chủ thiên nhiên là lúc thần thoại không còn nữa. Có
nghĩa là khi trình độ hiểu biết của con người được nâng lên, con người đã tìm
ra được những quy luật của cuộc sống thì những yếu tố thần linh không còn
ngự trị trong ý thức con người. Và đây cũng là lúc truyện cổ tích ra đời.
Truyện cổ tích có thể ra đời trong thời kì công xã thị tộc nguyên thuỷ nhưng
đặc biệt nở rộ trong thời kì xã hội có sự phân chia giai cấp, có mâu thuẫn đối
kháng. Đó là khi xã hội thị tộc tan rã và nhường chỗ cho sự xuất hiện của
những gia đình riêng lẻ cùng chế độ tư hữu. Chế độ tư hữu ra đời mỗi người,
mỗi gia đình phải tự lo cho cuộc sống cá nhân.
Như C.Mác nói rằng con người nguyên thuỷ chưa tách khỏi cuống nhau
của xã hội công xã thị tộc, họ sống gắn bó với tập thể, nếu tách khỏi cộng
đồng thì không thể sinh tồn hoặc làm mồi cho thú dữ. Đến xã hội có sự phân
chia giai cấp, con người sống riêng lẻ độc lập hơn. Con người không còn ăn
11
chung, ở chung nữa mà đặt lợi ích bản thân lên cao hơn lợi ích cộng đồng. Do
vậy mối quan tâm của họ là số phận và quyền lợi cá nhân. Đó là lí do lí giải vì
sao trong xã hội lại xuất hiện những mâu thuẫn, xung đột. Những người có
thế lực lớn trong tay dùng quyền lực mà áp bức bóc lột những người nghèo,
những người thấp cổ bé họng. Đây là hiện thực tạo nên những nhân vật trong
truyện cổ tích, những nhân vật với số phận cá nhân riêng lẻ. Đó là những con
người rất bình thường thậm chí nhỏ bé, bất hạnh có khi cần dựa vào sự giúp
đỡ của lực lượng thần linh mới có thể chống chọi lại sự bất công trong xã hội.
Chính vì vậy ước mơ của những con người trong truyện cổ tích không phải
những gì cao siêu, hùng vĩ như thần thoại mà chỉ là những gì bình dị nhất gắn
với số phận con người cá nhân.
Truyện cổ tích là thể loại bao gồm ba tiểu loại: truyện cổ tích thần kì,
truyện cổ tích loài vật và truyện cổ tích sinh hoạt. Nếu đặt trong sự tương
quan giữa ba tiểu loại này thì rõ ràng truyện cổ tích sinh hoạt ra đời muộn hơn
hai loại còn lại. Nếu như truyện cổ tích thần kì ra đời ở thời kì đầu của xã hội
phong kiến với yếu tố thần kì đóng vai trò quan trọng giúp con người giải
quyết những mâu thuẫn, xung đột và phản ánh những ước mơ khát vọng của
cuộc sống đầy trắc trở thì truyện cổ tích sinh hoạt lại ra đời muộn hơn gắn liền
với thời kì hậu phong kiến, với những suy nghĩ, hành động gắn liền với hiện
thực cuộc sống. Đó là xã hội, gia đình xuất hiện những mâu thuẫn đối kháng
ngày càng gay gắt. Lúc này, niềm tin chất phác đầy cảm tính được thay thế
bằng lối tư duy đầy tỉnh táo và mang tính duy lí. Nhận thức của con người có
sự biến đổi, phát triển đã được phản ánh trực tiếp qua truyện cổ tích sinh hoạt.
Truyện cổ tích sinh hoạt không phản ánh ước mơ và những khát vọng
của con người mà đi sâu vào phản ánh mọi mặt của cuộc sống hàng ngày
đang diễn ra mà ít hoặc không cần tới yếu tố thần kì để giải quyết những mâu
thuẫn. Từ những chuyện gia đình xoay quanh những mối quan hệ cha mẹ con
cái, anh chị em đến chuyện xã hội mâu thuẫn giữa kẻ giàu người nghèo, người
12
thông minh, kẻ ngốc nghếch. Đúng như tác giả Đỗ Bình Trị đã nhận định
trong cuốn Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian:
“Khác với truyện cổ tích thần kì vốn được cảm nhận như câu chuyện hoang
đường, truyện cổ tích sinh hoạt mang dáng dấp của những câu chuyện của
cuộc sống hàng ngày” [18;tr.23]. Cũng chính nội dung phản ánh này làm cho
hệ thống nhân vật của tiểu loại này không còn là những kiểu truyện về người
mồ côi, người con riêng, người em út, người đội lốt… mà là những kiểu
truyện về các nhân vật đức hạnh, nhân vật xấu xa, nhân vật thông minh hay
những chàng ngốc.
Như vậy chính lối tư duy “hiện thực tỉnh táo” đã giúp tác giả dân gian
phát hiện ra một đối tượng mới trong đó có những anh chàng ngốc nghếch,
ngốc không để đâu hết ngốc trong xã hội bởi cuộc sống thì muôn hình vạn
chạng, có người tốt, kẻ xấu, có người thông minh nhưng cũng có người lại rất
ngốc nghếch. Xây dựng thành công hình tượng những anh chàng ngốc, tác giả
dân gian muốn tạo ra tiếng cười trí tuệ, tiếng cười phê phán nhẹ nhàng để vơi
đi nỗi nhọc nhằn sau những giờ lao động vất vả. Những anh chàng ngốc này
là nhân vật chính trong kiểu truyện chàng ngốc
Tóm lại, có thể nói rằng, cơ sở hình thành nên kiểu truyện chàng ngốc
gắn liền với sự ra đời của thể loại truyện cổ tích và đặc biệt là tiểu loại truyện
cổ tích sinh hoạt.
1.2. Các dạng chủ đề trong kiểu truyện chàng ngốc
Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Chủ đề là vấn đề cơ bản, vấn đề
trung tâm được tác giả nêu lên, đặt ra qua nội dung cụ thể của tác phẩm văn
học” [6;tr.61]. Qua khảo sát những truyện thuộc kiểu truyện chàng ngốc,
chúng tôi thấy rằng, kiểu truyện chàng ngốc của Việt Nam có hai chủ đề đó
là: chủ đề trí tuệ của con người và chủ đề đạo đức gia đình. Sau đây, chúng tôi
xin đi vào phân tích chi tiết hai chủ đề này để phần nào thấy được những đặc
trưng riêng biệt và độc đáo của kiểu truyện.
13
1.2.1. Chủ đề trí tuệ của con người
Qua khảo sát kiểu truyện chàng ngốc, chúng tôi thấy rằng, kiểu truyện
chàng ngốc thuộc đề tài trí khôn cùng với kiểu truyện về người thông minh
mà đề tài lại là cơ sở hình thành nên chủ đề. Vì vậy, chúng tôi nhận thấy chủ
đề về trí tuệ của con người là chủ đề chính, xuyên suốt toàn bộ những truyện
kể thuộc kiểu truyện chàng ngốc. Nếu ca ngợi trí tuệ thông minh của con
người là chủ đề chính của kiểu truyện người thông minh thì phê phán trí tuệ
của những anh chàng ngốc là chủ đề chính của kiểu truyện chàng ngốc.
Trong quá trình khảo sát 30 truyện (trong đó có 25 truyện Việt Nam, 5
truyện nước ngoài) thuộc kiểu truyện chàng ngốc, chúng tôi thấy, xung đột
chủ đạo của kiểu truyện chàng ngốc Việt Nam không phải là xung đột xã hội,
xung đột đạo đức mà là xung đột trí tuệ, đó là sự mâu thuẫn giữ cái phi lí và
cái có lí, giữa sự ngốc nghếch và sự thông minh, giữa cái bình thường và cái
bất bình thường. Truyện đi sâu khai thác những hành động trái với quy luật tự
nhiên của chàng ngốc để tạo ra tiếng cười mang tính chất trí tuệ, tiếng cười
phê phán nhẹ nhàng. Và phê phán trí tuệ của những anh chàng ngốc nghếch là
chủ đề xuyên suốt toàn bộ tất cả những truyện cổ tích thuộc kiểu truyện chàng
ngốc. Trong kiểu truyện chàng ngốc, những anh chàng với những hành động
ngốc nghếch trước những sự việc xảy ra trong cuộc sống là nhân vật chính,
nhân vật trung tâm thể hiện chủ đề, tư tưởng của kiểu truyện. Nếu như nhân
vật thông minh là những nhân vật tích cực thì nhân vật ngốc nghếch là nhân
vật tiêu cực. Thực ra, những nhân vật ngốc không phải là đối tượng bị lên án
gay gắt như kiểu nhân vật xấu xa.Thông qua những nhân vật ngốc, tác giả dân
gian muốn gửi gắm mục đích giáo huấn con người, răn dạy con người cần có
những ứng xử hợp lí hơn trước mỗi hoàn cảnh khác nhau trong cuộc sống
phong phú chứ không phải những hành động máy móc, dập khuôn. Ngoài
mục đích giáo huấn kiểu truyện này còn có mục đích để giải trí, phê phán
chàng ngốc cũng chính là để tạo ra những tiếng cười sảng khoái, tạo niềm vui
14
Tài liệu liên quan
- Bài thu hoạch lớp bồi dưỡng kiến thức quốc phòng – an ninh
- Bài dự thi dạy học theo chủ đề tích hợp dành cho giáo viên trung học dạy học theo chủ đề tích hợp liên môn trong môn địa lí lớp 9
- Báo cáo thực tập tốt nghiệp tại Trường Mầm non Tư thục Mây Hồng
- SKKN THỰC HÀNH BÀI TẬP BIỂU ĐỒ MÔN ĐỊA LÍ 11
- Bài thu hoạch thực tập mầm non
- So sánh chính thể cộng hòa tổng thống và cộng
- Phân tích tại sao phải kết hợp phát triển kinh tế xã hội với tăng cường củng cố quốc phòng an ninh
- Nghiên cứu hứng thú học tập môn toán của học sinh lớp 4 tiểu học
- Giáo án buổi chiều lớp 2 soạn chi tiết (chuẩn in) năm 2016 2017
- Trắc nghiệm internet có đáp án
- Bình luận hoạt động đấu tranh phòng chống tội phạm ma túy trong asean dưới các góc độ sau cơ sở lí luận, cơ sở pháp lí, thực tiễn triển khai
- Đặc sắc nghệ thuật thơ viết cho thiếu nhi của võ quảng
- Vận dụng quy luật giá trị vào nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở việt nam hiện nay
- Nghiên cứu đề xuất công nghệ hạn chế hiện tượng sai lệch khuôn, nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất cho dây chuyền đúc chi tiết đế đèn (light dome) ở xưởng đúc tại thái nguyên
- Bài thu hoạch sự cần thiết của việc kết hợp phát triển kinh tế - xã hội với tăng cường củng cố quốc phòng an ninh
Xemtailieu.com không chịu trách nhiệm liên quan đến các vấn đề bản quyền tài liệu được thành viên tự nguyện đăng tải lên.
No comments:
Post a Comment