“TÔI DỊCH TRUYỆN KIỀU CẢ VÌ TRUYỆN KIỀU VÀ VÌ BẢN THÂN TÔI”

Posted on Tháng Sáu 15, 2020

Fb Cẩm Khê, 15-06-2020

Thế hệ trẻ bây giờ có những cầu thủ quá xuất sắc, chắc sẽ vượt xa thế hệ cha ông. Có con như thế này kể cũng thích nhỉ, bác Cẩm Khê

NĂM 2020, CON TRAI TRẢ LỜI PHỎNG VẤN TRÊN “VIẾT & ĐỌC” (Chuyên để mùa Hạ năm 2020, NXB Hội Nhà văn, tháng 6.2020).

“TÔI DỊCH TRUYỆN KIỀU CẢ VÌ TRUYỆN KIỀU VÀ VÌ BẢN THÂN TÔI”

Viết & Đọc: Trong lá thư trao đổi mới đây giữa biên tập viên Viết & Đọc, thi sĩ trẻ Nguyễn Bình thông báo vừa hoàn thành bản dịch Truyện Kiều sang tiếng Anh. Đây là một tin đặc biệt và gây ấn tượng mạnh mẽ. Một sinh viên Việt Nam 18 tuổi đã dịch trọn vẹn Truyện Kiều với tình yêu thơ ca, với một sự tự tin đầy thán phục, một tư duy rất sâu sắc và một cách làm vô cùng khoa học nhưng lại tràn đầy cảm hứng là một câu chuyện lớn về nhiều mặt. Viết & Đọc chuyên đề mùa Hạ 2020 rất hân hạnh được giới thiệu cuộc đối thoại giữa biên tập viên và thi sĩ. Nguyễn Bình. Qua cuộc đối thoại này, bạn đọc sẽ hiểu rõ hơn về một người Việt Nam thế hệ mới và những vấn đề của Truyện Kiều trong một thời đại công nghệ, cũng như của sự sáng tạo.

– VIẾT& ĐỌC (V&Đ): Thay mặt những người yêu tiếng Việt, yêu Truyện Kiều, xin chúc mừng anh đã hoàn thành bản dịch Truyện Kiều. Cảm xúc lúc này trong anh như thế nào khi câu cuối cùng của Truyện Kiều đã dịch xong?

– NGUYỄN BÌNH (NB): Tôi vừa nhẹ nhõm, lại vừa hồi hộp. Nhẹ nhõm vì một dự án mình đã ấp ủ bấy lâu nay cuối cùng cũng xong, nhưng cũng hồi hộp vì cách làm của mình chưa có tiền lệ ở Việt Nam, nghĩa là có thể mọi người sẽ phản ứng theo cách tôi chưa bao giờ lường trước được.

– V&Đ: Anh bắt đầu đọc Truyện Kiều từ khi nào? Những thay đổi gì đã diễn ra trong anh từ khi anh bắt đầu đọc Truyện Kiều cho đến khi bắt tay vào dịch tác phẩm này và khi dịch xong?

– NB: Tôi bắt đầu đọc các trích đoạn của Kiều hồi học cấp Hai, cái hồi mà nói đến Kiều là tôi sẽ lè lưỡi ngán ngẩm vì phải học thuộc. Tôi từng ghét Kiều, ghét thơ ca, nhưng đến một lúc cảm thấy cần những điều đó, tôi lại tìm đường về như chim nhạn về phương Nam tránh rét. Tôi đọc toàn bộ Kiều đầu lớp 10, và trong khoảng thời gian giữa lúc ấy và lúc bắt tay vào dịch, tôi đã bắt đầu làm thơ. Tôi thử nghiệm với các thể thơ và đọc thơ bằng đủ các ngôn ngữ. Chính trong quá trình đọc ấy mà tôi nảy ra ý tưởng: “Hay mình thử làm cầu nối xem sao?” Tôi thử dịch thơ T.S. Eliot, thơ Xuân Diệu, rồi dấn thân sâu hơn vào quá khứ, để rồi một ngày bắt đầu ảo tưởng mình dịch Kiều.

Khi bắt tay vào dịch Kiều, tôi cố gắng truyền tải được mọi thứ sang tiếng Anh theo cách mình ưng nhất. Ý tưởng của tôi là dịch Kiều sang tiếng Anh theo thể “anh hùng song cú” (heroic couplet) mà các nhà thơ trung đại Anh như Alexander Pope, John Dryden,… đã sử dụng khi dịch sử thi Hy Lạp, La Mã sang tiếng Anh. Tôi mượn từ vựng của thơ ca Anh thế kỉ XVIII để bảo tồn được ít nhiều cái vầng hào quang trung đại của Kiều. Dù tôi thích ý tưởng đó thật, song ban đầu tôi dốt lắm. Tôi cứ thấy thuận tai thì nghĩ là vần nên rất dễ vần lung tung. Thế rồi, trong lúc dịch Kiều, tôi tiếp tục học đại học và trở nên thích thú với bộ môn Ngôn ngữ học. Tôi biết đến ngữ âm học, cú pháp học và lịch sử ngôn ngữ. Tự dưng, cách tiếp cận của tôi khác đi. Tôi không giới hạn các yếu tố thế kỉ XVIII ở từ vựng, mà cả cú pháp, cả cách gieo vần nữa. Nhìn từ một phía, tôi bắt đầu bó buộc mình vào khuôn khổ, nhưng nhìn từ góc khác, tôi trao cho mình nhiều lựa chọn hơn.

– V&Đ: Trước khi dịch Truyện Kiều, anh đã từng đọc một bản dịch Truyện Kiều nào trước đó chưa? Lý do gì thúc đấy anh dịch một tác phẩm lớn và khó như vậy?

– NB: Hồi lớp 11, tôi từng đọc lướt qua bản dịch Kiều sang tiếng Anh của Huỳnh Sanh Thông. Sau này, tôi nhận ra bản dịch của ông Thông là bản ổn nhất hiện giờ, song khi mới đọc, tôi buồn vì ông ấy không giữ được sự uyển chuyển ngôn từ hay là tính dân gian của Kiều. Vì đã tiếp xúc với thơ trung đại tiếng Anh, tôi cho rằng những yếu tố mà ông Thông bỏ sót đều khôi phục lại được. Tôi tự nhủ rằng chắc sẽ có ngày mình tự làm được điều đó, song không biết là ngày nào vì với một kẻ non dại như tôi, dịch Kiều là một ước mơ ngoài tầm với.

Đến hè 2019, tôi biết thêm một bản dịch khác của một người Anh/Mỹ nào đó. Tôi nhớ ông ta tự hào nói trên báo chí rằng ông ta dịch Kiều trong lúc thử học và chơi đùa với câu chữ tiếng Việt. Có lẽ vì thế mà bản dịch của ông ta nông cạn như một vũng nước mưa ngoài phố. Tôi nghĩ đó là điều không thể tránh khỏi khi một người vừa bắt đầu học một ngôn ngữ, vừa thử dịch quốc hồn, quốc tuý của dân tộc nói ngôn ngữ ấy. Thử nghĩ xem, nếu năm lớp Ba, tôi biết đến Shakespeare và thử dịch Hamlet sang tiếng Việt, chắc kết cục cũng vậy thôi. Tôi tự nhìn lại mình và nói: người không biết gì về tiếng Việt còn dám dịch Kiều, sao mày đẻ ra ở nước Việt, lớn lên nói tiếng Việt mà lại không dám? Bất công trước sự tự ti của chính mình, tôi lại ngồi mơ dịch Kiều tiếp.

Tuy nhiên, lý do cuối cùng lại là một lý do cá nhân. Tháng 8 năm 2019, lần đầu tôi phải xa nhà để đi du học. Ở nơi lạ nước lạ cái, những câu lục bát của Kiều mà tôi chưa từng nghĩ mình sẽ nhớ bỗng vang vọng trở lại. Tôi nhớ một lần ngồi trên xe trở về từ đài thiên văn trên núi, nhìn ánh trăng đêm rọi qua rừng rậm bên đường mòn, tôi chợt nhớ hai câu: “Dặm khuya ngất tạnh, mù khơi / Thấy trăng mà thẹn những lời non sông”. Tôi thấy mình trong câu chuyện của Kiều, cũng cô đơn, xa bạn bè người thân, cũng bất an về tương lai như Kiều ngày ấy. Sự nhận thức ấy trở thành giọt nước tràn ly, bởi ngay lập tức, tôi thấy sự tự ti của mình chẳng còn nghĩa lý gì cả. Tôi bắt đầu dịch Truyện Kiều, cả vì Truyện Kiều và vì bản thân tôi.

– V&Đ: Hầu hết khi bàn tới dịch Truyện Kiều, lâu nay người ta đều đưa ra một thách thức và nghĩ rằng sẽ không một dịch giả nào vượt qua được. Đó là hình thức thơ lục bát và nhạc tính của tiếng Việt. Đấy cũng là một số những yếu tố làm nên Truyện Kiều. Anh thấy điều đó thế nào và anh sẽ xử lý thách thức này bằng cách nào để bạn đọc nước ngoài tiếp cận một cách gần nhất với vẻ đẹp của Truyền Kiều?

– NB: Đối với tôi, điều này có thể được xử lý nếu chúng ta không chỉ nhìn chăm chăm vào bản thân thể lục bát, mà nhìn vào những gì thể lục bát đã thừa hưởng từ tiếng Việt. Lục bát sử dụng các yếu tố như sự trầm bổng, sự đa dạng vần của tiếng Việt, rồi đưa những yếu tố này lên một tầm cao mới. Cố gắng dịch Kiều sang một “thể lục bát tiếng Anh” chẳng khác gì tự đưa mình vào ngõ cụt, vì lục bát hoạt động dựa trên các yếu tố mà tiếng Anh không có.

Vậy nên trong bản dịch, tôi trút bỏ thể lục bát và chọn thể anh hùng song cú, bởi anh hùng song cú có mối quan hệ với tiếng Anh hệt như lục bát với tiếng Việt. Nếu lục bát vận dụng thanh điệu và vần của tiếng Việt, anh hùng song cú sử dụng tối ưu các yếu tố về trọng âm, nhịp điệu và vần của tiếng Anh. Gọi là anh hùng song cú (heroic couplet) vì thể này phổ biến trong các anh hùng ca, và về cơ bản nó là hai dòng liên tiếp vần với nhau ở cuối, “night” vần với “light” hay là “sea” với “tree”. Mỗi dòng của thể anh hùng song cú thường dùng nhịp “iambic pentameter” (đến đây tôi bó tay, chẳng dịch sang tiếng Việt được), chia 1 dòng thơ 10 âm tiết thành 5 cước có 2 âm tiết, mỗi cước đánh trọng âm vào âm tiết thứ hai. Một ví dụ điển hình của iambic pentameter là thơ Shakespeare: “Shall I compare thee to a summer’s day?” (Liệu ta nên ví chàng với ngày hè không đây?) Khi đọc lên, trọng âm thường rơi vào âm tiết chẵn: “shall-I/com-PARE/thee-TO/a-SUM/mer’s DAY?”. Loại cước này phổ biến trong thơ Anh qua hàng thế kỷ vì nó sử dụng rất tốt yếu tố trọng âm và nhịp điệu của tiếng Anh, hệt như lục bát sử dụng thanh điệu tiếng Việt. Muốn chuyển ngữ thơ – một loại hình nghệ thuật gắn với âm thanh – sang một thứ tiếng khác mà vẫn khiến người đọc cảm nhận được vẻ đẹp của bản gốc, tôi nghĩ trước tiên phải nắm được thứ tiếng khác ấy, rồi nắm được các quy tắc về âm thanh ở đó để uốn nắn vẻ đẹp của bản gốc cho khớp. Tính nhạc ở ngôn ngữ nào cũng có (nếu không thì ngôn ngữ đó đào đâu ra thơ?), chỉ khác là ở mỗi ngôn ngữ, tính nhạc được thể hiện dựa trên các nguyên lý khác nhau. Người đọc tiếng Anh có thể mù tịt về sự giàu thanh điệu của tiếng Việt, song họ sẽ phản ứng trước luật thơ Anh hệt như người đọc tiếng Việt phản ứng trước luật thơ Việt thôi, vì ở đó họ thấy được từng con chữ của thứ tiếng mình nói hòa vào nhau thành một bản nhạc, một tác phẩm nghệ thuật mang tầm cao mới.

– V&Đ: Lâu nay, người ta quan niệm dịch thơ sẽ làm mất đi vẻ đẹp của ngôn ngữ gốc, như thế sẽ làm giảm đi chất lượng của tác phẩm gốc. Khi dịch xong Truyện Kiều, anh nghĩ mình có mang đến điều gì mới mẻ cho Truyện Kiều và có đánh mất gì ở Truyện Kiều trong một ngôn ngữ khác?

– NB: Với cá nhân tôi, tôi thích tự chỉ trích rằng mình cũng làm giảm đi chất lượng của tác phẩm gốc. Đọc bản Anh, “Chém cha cái số hoa đào” sẽ không mang sự đay nghiến như bản Việt đối với một người sinh ra nói tiếng Việt như tôi. Tuy nhiên, người đọc thơ tiếng Anh là người nói tiếng Anh, nên tôi cố gắng bù đắp cho những thiếu sót của mình bằng cách vay mượn thi liệu tiếng Anh, để chí ít nếu tôi không phục dựng được trực tiếp tính biểu cảm của bản gốc, tôi cũng sẽ làm được điều đó một cách gián tiếp. Như hai câu “Còn non, còn nước, còn dài / Còn về, còn nhớ đến người hôm nay”, tôi dịch là “So long as mountains stand or rivers sway / So long live you, remember me to-day” để gợi lại lối nói trong hai câu thơ của Shakespeare mà những người học văn tiếng Anh sẽ thuộc nằm lòng: “So long as men can breathe or eyes can see / So long lives this, and this gives life to thee.” Hay khi Tú bà chuyển sang gọi Kiều là “mày”, tôi sử dụng đại từ ngôi thứ hai “thou” trong tiếng Anh thế kỉ XVII – VIII, vì “thou” được coi là suồng sã, thô lỗ hơn. Những điều tôi phải đánh đổi khi dịch Kiều, tôi luôn cố bù đắp lại theo các cách khác nhau. Kết quả là, tôi thấy mình mang đến một diện mạo mới cho Kiều, một diện mạo tiếng Anh thế kỉ XVIII, và tôi không tiếc lắm những yếu tố tiếng Việt mình phải trút bỏ. Vì thơ ca đẹp ở phần ngôn ngữ, nhưng cái đẹp ấy có thể được truyền tải lại ít nhiều thông qua một ngôn ngữ khác, nếu mình đủ hiểu về thơ ca ngôn ngữ này.

– V&Đ: Công việc tiếp theo đối với bản dịch Truyện Kiều sẽ là những gì? Anh có cần một nhà thơ Mỹ hay Anh đọc và ‘nhuận sắc’ bản dịch không?

– NB: Dịch xong Kiều, tôi còn phải chú thích nốt nữa. Về cuối, cụ Du dùng ngôn từ đơn giản hơn thì còn đỡ, chứ đoạn đầu điển tích chằng chịt, nhìn ba chục cái chú thích liên tiếp nhau mà tôi chỉ muốn đóng máy đi ngủ.

Tôi không chắc mình thực sự cần một nhà thơ Mỹ / Anh đọc và “nhuận sắc” bản dịch. Theo tôi, thơ ca xoá nhoà ranh giới tuổi tác, địa vị hay là nguồn gốc xuất thân. Bất kì ai thích đọc thơ và phóng khoáng với thơ cũng là một độc giả mà tôi trân trọng. Người đó không nhất thiết phải là một nhà thơ đã xuất bản mà có thể là một sinh viên học Tài chính mà lại thích văn, học Thiên văn mà lại mê sonnet như điếu đổ (là tôi đây này). Chỉ cần người đó nói tiếng Anh, am hiểu thơ ca tiếng Anh là tôi sẽ phấn khởi đưa họ xem qua bản dịch ngay. Vì xét cho cùng, bản thân Kiều thành kinh điển chẳng phải vì được hội đồng văn học của vua Tự Đức trao giải Cành chuối vàng, mà vì Kiều gần gũi với mọi người, được cả thường dân lẫn giới trí thức bao đời nay đọc và yêu quý.

– V&Đ: Việc dịch Truyền Kiều của anh thực sự là một công trình. Và tất nhiên anh muốn bạn đọc trên thế giới biết đến và cảm nhận được một trong những tác phẩm văn học cổ điển vĩ đại nhất của Việt Nam. Vậy bản dịch của anh có những điểm nào khác biệt hay nổi trội nào so với những bản dịch Truyện Kiều khác mà anh từng biết?

– NB: Tôi tin rằng bản dịch của mình khác các bản dịch trước ở chỗ tôi cố gắng tái hiện lại vẻ đẹp thi ca của Truyện Kiều bằng tiếng Anh. Tôi không đơn giản hoá các thành ngữ, tục ngữ, càng không tìm cái tương xứng trong tiếng Anh mà chỉ bê nguyên sang ngôn ngữ khác. Tôi dịch những từ cổ trong Kiều bằng những từ tiếng Anh cổ tôi cóp nhặt từ thơ Anh thế kỉ XVIII, vì tại sao phải hiện đại hoá chúng lên để rồi đánh mất cái không khí của bản gốc? Nói tóm lại, tôi dịch Kiều sang tiếng Anh sao cho cảm giác của từ ngữ, sự phong phú về tính dân gian, hay thậm chí là các biện pháp tu từ cũng được bê nguyên sang. Tiếng Anh không có thanh điệu, tôi dùng trọng âm để tạo nhịp. Tiếng Anh thiếu từ láy, tôi dùng phép điệp âm đầu (alliteration). Mục đích của tôi là mang lại cho độc giả tiếng Anh thế kỉ XXI một cảm giác hệt như của một độc giả tiếng Việt thế kỉ XXI khi đọc Truyện Kiều.

Bên cạnh những yếu tố nghệ thuật, tôi còn viết một loạt các chú thích. Ở những chỗ mà bản thân học giả Việt Nam còn tranh cãi như “mày ngài” của Từ Hải, tôi dịch theo cách hiểu mà tôi ưng nhất, rồi ở phần chú thích lý giải cách hiểu mà tôi ưng bên cạnh những cách hiểu khác. Bản thân việc dịch thuật đã định hình lại tác phẩm qua con mắt của dịch giả rồi, và tôi cố gắng khắc phục việc đó thông qua chú thích. Vì đúng, tôi là dịch giả, nhưng cách hiểu của tôi về một dòng này nào có siêu phàm hơn cách hiểu của Đào Duy Anh hay Cao Xuân Hạo? Học Thiên văn, tôi được biết mình không nên thiên về một cách hiểu và phủ nhận sạch trơn các cách còn lại nếu như tất cả đều thiếu hoặc có một lượng lập luận xác đáng như nhau. Tôi áp dụng tư tưởng ấy vào việc dịch Kiều, mong rằng điều đó sẽ khiến bản dịch này khách quan và gợi suy nghĩ nhiều hơn các bản trước.

– V&Đ: Anh là mộ