Thursday, 17 November 2016

TỪ ĐIỂN VIỆT CỘNG * BIỂN ĐÔNG *

VĂN HỌC NGHỆ THUẬT VIỆT CỘNG

Từ điển ơi là từ điển.

29/05/2014 08:12

Gần như mỗi chữ mỗi sai, mỗi hàng định nghĩa là một dịp cho mấy văn nô này nói bậy, nói vớ vẩn, than ôi là chữ nghĩa quàng xiên của chúng nó, đang làm nhục cho tiếng Việt của ông bà ta biết bao. trong khi đó thì ở miền nam có từ điển Việt Anh của ông Nguyễn văn Khôn, 1966; cũng làm cho ta "trúng thực" vì ổng cho vào cả hàng ngàn từ ngữ Tàu làm ra cái vẻ ta đây thông chữ hán, mà người Việt không ai thèm nói thèm biết đến những chữ đó cả,

Ai cũng biết Các " danh sĩ" ngoài Bắc tự khoe là đỉnh cao trí tuệ

Hãy xem xét các từ điển của họ

1/ Từ điển tiếng Việt của nhà Xuất bản khoa học xã hội Hànôi 1977, khoe là có chỉnh lý và bổ sung [sic] do Văn Tân Nguyễn văn Đạm viết, và ban biên tập có cả

Nguyễn Lân, Lê khả Kế, Nguyễn Tấn Gi Trọng,

Ngô thúc Lanh, Nguỵ như Kontum, Trần văn Giáp,

Nguyễn thạc Các, Đoàn Hựu, Co nha cua minh la tốt rôi. Chú sỹ từ CỦAinhf nhéi

Cả thảy 12 trí thức xhcnnnày có trình độ viết từ điển thấp kém và dốt nát không ngờ. Ví dụ

.....

Hình ảnh mang tính chất minh họa mà thôi. Photo courtesy: Muachung.vn

miệng là bộ phận hình lỗ ? ở phía dưới của mặt [có thể là lỗ đít chăng]!

miếng là phần của một vật, vật liệu thể rắn hoặc, nói riêng, lượng thức ăn thể rắn từ một khối lớn chia ra, chín hoặc còn sống, gắp một lần [ai mà hiểu nổi!]

mỏi là cảm thấy thân thể hoặc một phần thân thể không muốn / hoặc ít muốn cố gắng ?!sau khi làm việc nhiều hoặc quá sức [quá sức tưởng tượng !]

manh động là hành động phiêu lưu của các nhà cách mạng chủ trương phát động khởi nghĩa khi điều kiện chủ quan và khách quan chưa chín muồi [định nghĩa lòng vòng theo kiểu bởi thế cho nên rằng thì là, vốn là nghề ngổng của mấy chàng

mối là loài sâu bọ thường xông lên đục khoét … [đúng là con "mối" việt cọng]

mờ là sáng rất yếu ! [vậy thì sáng là sáng rất sáng?]

mèo là gái điếm / người con gái quyến rủ trai [trời đất !]

màu là … cảm giác gây ra cho mắt bởi ánh sáng tùy theo bước sóng của những bức xạ tạo thành ánh sáng, hoặc bởi sự phản xạ ánh

sáng tùy theo những bức xạ … [hết biết luôn]

mứt là thứ kẹo làm bằng hoa quả … [vậy thì kẹo là mứt ?]

mất là bị chia ly với ai, thí dụ mất cha [ối zời ơi, mất mạng thì xao ?] là để vương ? thí dụ: mất sạch giấy tờ ! [họ muốn định nghĩa gì đây?]

mập mạp là cũng như mạp [vậy thì mạp là gì ?]

yêu là say mê với người hay vật có sức mạnh thu hút [vậy chớ yêu nước thì sao ?]

miền là vùng đất đai thuộc một nước, xác định đại khái theo phương ?!

[trời ơi đất hởi !]

móc túi là chuyên ăn cắp tiền trong túi người đi đuờng [gì đâu mà chuyên?][cứ gì phải là tiền ?] [cứ gì người đi đuờng ?]

moi là dùng mẹo để nói lên những điều không muốn nói ? thí dụ : moi chuyện [đâu cần dùng mẹo ?!]

mòn là trông chờ lâu quá [mòn giày thì sao ?!]

món là từ đặt trước danh từ ? chỉ đon vị vật cụ thể hoặc khái niệm thường có thành phần không đon giản [nói vòng vo tam quốc thay vì nói : món ăn !

mong là chờ đợi một cách khát khao [cứ gì phải khát khao ?]

mong manh là ít có khả năng xẩy ra ! [số kiếp mong manh thì sao?]

tàn tạ là rụng rời, trơ trụi [vậy thì sắc đẹp, sức khỏe cũng rụng rời trơ trọi sao?]

La là nốt thứ sáu của nhạc mới vậy chứ nhạc xưa cũ không có nốt này sao ?

la liệt là nói ? bày ra nhiều vậy thì không nói là gì ?

la rầy : mắng nhiếc làm cho khổ sở [sic] nhét thêm vào bốn chữ sau để làm gì ?

là lượt : đẹp và sang vậy chiếc xe hơi cũng là lượt sao ?

lá lách : bộ phận chuyên sản xuất [sic] hồng cầu dốt về y học quá chừng !

lả lướt ; dáng đi mệt nhọc trời đất ! lao động nhiều thì lả lướt !

lạ là lắm ? thí dụ : đẹp lạ định nghĩa một cách khốn nạn như thế đấy !

lạc bước là lưu lạc định nghĩa của bọn trí thức cà chớn

lạc loài là bơ vơ nơi xa lạ vậy thì loài là nơi xa lạ ?!

lạc quan là vui tin ở đời vậy thì quan là tin ?!

lạc thú là hoàn cảnh vui vẻ vậy thì thú là hoàn cảnh hay sao?

lai láng là chứa chan tình cảm ! vậy thì nước chảy lai láng có tình cảm không ?

lai lịch là nguyên do của một người [chắc là Mã Viện đa dạy cho họ mấy chữ này]

lai rai là cơn mưa ? nhỏ và ngắn [mấy ông từ điển gia này thật hết nước nói]

lái buôn là người làm nghề buôn bán ngược xuôi [lái là ngược xuôi ?]

làm biếng là không làm việc gì hoặc ít làm[vậy thì ngủ là làm biếng sao]

làm bộ là tỏ thái độ khinh thường [định nghĩa kiểu này đáng khinh thường hơn]

làm cái là đóng vai chính trong cuộc đánh bạc [định nghĩa kiểu người điên đóng kịch]

làm cỏ là nhặt cỏ dại ngoài ruộng [cuốc xẻng chả cần, có mười ngón tay là đủ]

làm dấu.- nói người theo Thiên chúa giáo [ai muốn làm dấu thì phải theo đạo !] đua tay ra trước mặt vẽ thánh giá trong không gian

làm giả là làm hại đến cái chân thực [rất triết lý, mấy ông này làm hại từ điển]

làm kiêu là làm cao [vậy thì làm cao là làm kiêu ? hết sẩy !]

làm loạn là đứng lên chống lại trật tự vậy thì làm tình là nằm xuống làm cái gì ?

[gần như mỗi chữ mỗi sai, mỗi hàng định nghĩa là một dịp cho mấy văn nô này nói bậy, nói vớ vẩn, than ôi là chữ nghĩa quàng xiên của chúng nó, đang làm nhục cho tiếng Việt của ông bà ta biết bao.

trong khi đó thì ở miền nam có từ điển Việt Anh của ông Nguyễn văn Khôn, 1966; cũng làm cho ta "trúng thực" vì ổng cho vào cả hàng ngàn từ ngữ Tàu làm ra cái vẻ ta đây thông chữ hán, mà người Việt không ai thèm nói thèm biết đến những chữ đó cả, thí dụ như

sơn thanh thủy tứ, sơn trang , sơn hải,

sơn hệ, sơn kê, sơn lộc, sơn quân,

sơn dân, sơn cốc, sơn công [con khỉ!]

suất chức, suất lược,

súc điện trì, súc nục [đi trễ]… trời đất, ba cái chữ này, chắc Khổng tử cũng chịu thua,

súc oán [?] sung sung /

sung du !

sứ tiết ?

sự do, sương cư, sương khuê

tá lý, tá nghiệm?

tá thải, tá đoan

tả triều, tạ bệnh …

tác khổ, tác náo,

tác phường, tác sắc, tác vật

tạc dược, tạc huyệt,

tạc nhật, tạc vãn

tai dân, tai khu

tái tiêu, tài đoạt, tài khí, tài kỹ

tái mạo, tài quyết,

tài thải, tài tú, tài vọng,

tài sĩ, tài triệt?

tại dã ?

tam giác thuật, tam hồn, tam nghi,

tam xạ ảnh, tam thái, tam thừa,

tam tư, tàm nghiệp, tàm ti

nghe mà cứ tưởng đâu có mấy ông tàu phù thủy Bắc kinh đang tràn qua dạy tiếng tàu cho dân Việt lần nữa, muốn khiếp luôn ! rồi thì ông ấy lại tự ý đặt ra giùm cho tiếng Việt những chữ kỳ quặc như là

sức cười, sức nghe, sức nhìn, sức trông, sức mỏi … trời đất bộ ông tưởng muốn nói chi thì nói sao?

Đó, cái học cái biết cái hiểu ngớ ngẩn, đầu gà đít vịt, kỳ lạ, kỳ cục, kỳ quái, của mấy ông học giả không hề biết học cho thiệt, của cả hai miền nam bắc, thật xấu hổ.

Chỉ vì cứ tưởng là biết đuợc năm ba chữ thì đem ra khoe, cái gì không biết thì lại phiạ ra, nói giốc, nói phét, nói tướng, cho bừa phứa cho vào trong sách.

Người lượm rác trong các từ điển Việt cọng :

Bs Nguyễn hy Vọng

Thử lý giải những sai sót để đời của Nhà biên soạn từ điển-GS Nguyễn Lân

Hoàng Tuấn Công

"Học giả hoặc nhà văn, dù đã quá cố, vẫn phải vĩnh viễn
chịu trách nhiệm về những gì họ đã viết" (AN CHI)

Kỳ 1

Phương pháp luận

Phương pháp luận là gì ? "Từ điển từ và ngữ Việt Nam" đồ sộ, dày hơn hai ngàn trang của GS Nguyễn Lân không ghi nhận khái niệm này. Chúng ta không thể biết chính xác GS Nguyễn Lân "đãng trí", hay đối với Nhà biên soạn từ điển nổi tiếng Việt Nam, thực tế không có cái gọi là phương pháp luận. Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng, nguyên nhân đầu tiên dẫn đến những sai sót để đời của GS Nguyễn Lân trong các cuốn từ điển lại chính là phương pháp luận. GS Nguyễn Lân thiếu phương pháp luận đúng đắn để tiếp cận và giải quyết vấn đề.

Phương pháp luận hiểu đơn giản, ngắn gọn là tổng thể những phương pháp nghiên cứu, vận dụng trong khoa học nói chung. Khi GS Nguyễn Lân biên soạn từ điển nghĩa là đang bước vào địa hạt ngôn ngữ học, từ điển học, thành ngữ, tục ngữ học... Công việc này thành công hay không, phụ thuộc vào phương pháp luận mà GS vận dụng. Và kết quả cuối cùng chính là thước đo cho phương pháp luận của soạn giả.

Nhìn lại phần lớn những sai lầm mang tính hệ thống của GS Nguyễn Lân, có vẻ như phương pháp tiếp cận thành ngữ, tục ngữ của GS Nguyễn Lân là không áp dụng phương pháp nào cả. Nói đúng hơn là Nhà biên soạn từ điển dùng "phương pháp luận phỏng đoán", gọi theo ngôn ngữ thường ngày là "đoán mò" ! Nhận xét này có vẻ như một sự mạo phạm tới bậc thầy ngôn ngữ học. Tuy nhiên, nếu đánh giá, nhìn nhận cụ thể những sai lầm của GS Nguyễn Lân, bạn đọc sẽ thấy, chúng tôi đã gọi đúng tên bản chất vấn đề. Và "phương pháp đặc biệt" này được GS Nguyễn Lân áp dụng khá triệt để trong cả 3 cuốn từ điển "Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam", “Từ điển từ và ngữ Hán Việt” và “Từ điển từ và ngữ Việt Nam”.

Thành ngữ, tục ngữ có quy luật cấu trúc, nguyên tắc ngữ pháp trong cách đặt câu và ngữ nghĩa của dân gian. Bởi vậy, dù ngắn hay dài, dù đầy đủ hay đã bị tỉnh lược, thành ngữ, tục ngữ vẫn giữ được cốt lõi vấn đề, giúp người ta nhận ra những thông điệp dân gian gửi gắm. Mặt khác, thành ngữ, tục ngữ có nhiều kiểu cấu trúc ngữ pháp, dùng nhiều thủ pháp nghệ thuật để biểu đạt nhiều góc cạnh ngữ nghĩa. Bởi vậy, trong tay người nghiên cứu phải có cả "chùm chìa khóa" phương pháp luận. Thông qua việc phân loại, xác định cấu trúc, ngữ nghĩa của từng câu mà dùng chìa nào để mở. Tuy nhiên, với GS Nguyễn Lân, dường như thành ngữ, tục ngữ chỉ là những câu nói nôm na, những tập hợp từ lộn xộn. Bởi thế soạn giả đã tùy tiện thay đổi, gán ghép và cuối cùng là phỏng đoán, suy diễn nội dung, cách hiểu theo ý chủ quan của mình, bất chấp “quy luật muôn đời” dân gian đã tổng kết:

-Câu "Áo cứ tràng, làng cứ xã". "Tràng" từ cổ nghĩa là cái cổ áo. Câu này được diễn giải: cổ áo là bộ phận quan trọng nhất của chiếc áo, cũng giống như xã (trưởng) là người đứng đầu, cấp cao nhất của làng. Muốn nắm cái áo, cứ cổ áo mà cầm; muốn quản lý được làng, cứ ông xã (trưởng) mà nắm. Do không hiểu "tràng" là cái gì nên GS đổi thành "Áo cứ chàng, làng cứ xã" và cho rằng "chàng" ở đây là chàng trai, người chồng. Ý là: việc giặt giũ, vá may quần áo cứ để cho chồng làm nên gọi "áo cứ chàng"; việc của làng cứ ý vào ông xã (trưởng) nên gọi “làng cứ xã”, rồi giải thích: "Nói tính ỷ lại của người đàn bà, cũng như tính ỷ lại của người dân trong thôn xóm, không thấy được vai trò làm chủ của mình". Như thế, GS đã bất chấp quy luật cấu trúc ngữ pháp, ngữ nghĩa dân gian trong câu tục ngữ, biến chàng (trai) thành một bộ phận của cái áo. Rốt cuộc, câu tục ngữ đề cao vai trò trách nhiệm của người đứng đầu lại bị GS đoán là tính ỷ lại của người đàn bà và người dân trong thôn xóm. (Xin xem bài CHÀNG hay TRÀNG, VẠT ÁO hay CỔ ÁO ? trên Blog tuancongthuphong).

-Câu tục ngữ "Mài mực ru con, mài son đánh giặc" đúc kết kinh nghiệm mài mực (Tàu) và mài son: Mài mực phải nhẹ nhàng như ru con; mài son phải mạnh mẽ như đánh giặc. Do không hiểu thủ pháp so sánh, ẩn dụ đặc biệt của dân gian, GS đành đoán liều, bất chấp sự vô lý trong cách giảng giải: "Nói các ông đồ ngày xưa ngày thường ngồi dạy học đồng thời giúp vợ làm việc vặt trong nhà, nhưng khi có giặc thì tham gia phục vụ quân sự" (!)

-Tương tự, câu "Hay ăn nhà bếp, chóng chết quản voi". (Dị bản: No ăn nhà bếp, chóng chết quản voi). Câu tục ngữ này có hai vế đối xứng, cấu trúc từ theo kiểu tiểu đối: "Hay ăn" (tính từ) đi với "chóng chết" (tính từ); "nhà bếp" (danh từ chỉ nghề nghiệp) đi với "quản voi" (danh từ chỉ nghề nghiệp) bị GS Nguyễn Lân đổi thành "Hay ăn vào bếp, chóng chết quản voi". Thế là "vào bếp" (động từ) bị đem đối với "quản voi" (danh từ). Rốt cuộc chính GS Nguyễn Lân trở nên lúng túng khi nhận thấy sự vô lý của nó và thắc mắc: “Hai việc này không ăn khớp với nhau”. Nhưng có lẽ GS liên tưởng tới câu “Muốn ăn thì lăn vào bếp” nên phỏng đoán, giải thích bừa: "Hay ăn vào bếp, chóng chết quản voi" (Quản một con voi dữ thì nguy hiểm) Hai việc này không ăn khớp với nhau, nhưng chỉ có nghĩa là tự mình làm lấy mà ăn là một chuyện tất nhiên".Thế nhưng câu tục ngữ đang xét được hiểu tương tự như câu “Giàu thủ kho, no nhà bếp”. Nhà bếp thì hay được ăn (vì trực tiếp nấu ra đồ ăn thức uống); Quản voi thì dễ gặp nguy hiểm (vì có thể bị voi quật chết bất cứ lúc nào). Nghĩa bóng: Ai gắn bó với nghề nào thì được hưởng lợi trước tiên hoặc cũng bị nguy hiểm trước tiên từ nghề đó. (Có câu “Sinh nghề, tử nghiệp” là vậy).

-Câu "Vịt già, gà tơ" thuộc loại tục ngữ có cấu trúc đối sánh: Vịt với gà; già với tơ (non). Nhưng vì không xét đến quy luật cấu trúc câu, từ của dân gian là gì nên GS sẵn sàng để già (chỉ mức độ già, non) đối với to (chỉ khối lượng to, nhỏ). Rồi giải thích: "Vịt già, gà to Ý nói vịt già thì ăn được, còn gà thì phải to béo, chứ gà già thì thịt dai". Cách giải thích này trở nên vô lý bởi gà "to béo" đâu có nghĩa là gà tơ, thịt không dai ? Ngược lại, con gà "to béo" hoàn toàn có thể là con gà già, đã đẻ nhiều lứa, thịt dai.

-Hoặc câu “Màn hoa lại trải chiếu hoa, bát ngà lại phải chiếu ngà mâm son Tả cái cảnh xa hoa của gia đình giàu sang ngày trước”.

Nếu như GS Nguyễn Lân có phương pháp tiếp cận, tôn trọng nguyên tắc đặt câu, biểu đạt ngữ nghĩa của dân gian, GS đã chẳng đưa ra một dị bản sai, lủng củng, trùng lặp đến vậy. Ví như vế đầu đã có “chiếu hoa”, vế sau không nhắc lại “chiếu ngà” nữa mà phải đũa ngà. (Mà thực tế cũng không có chiếu nào gọi là “chiếu ngà”). Không phải “bát ngà” mà là bát ngọc. Bát ngọc đi với đũa ngà đặt trên mâm son mới đúng. (Màn đi với chiếu, bát đi với đũa). Bỗng dưng cho bát đi với chiếu: “bát ngà lại phải chiếu ngà mâm son” là tùy tiện. Câu Màn hoa lại phải chiếu hoa, Bát ngọc lại phải đũa ngà mâm son, ý nói: cái đẹp phải tương xứng, hài hoà, đồng bộ. Nói như Giáo sư: “tả cảnh xa hoa của gia đình giàu sang ngày trước” là thiếu căn cứ và lạc đề.

Sai lầm ở dạng chép sai hình thức thành ngữ, tục ngữ rồi đoán mò, suy diễn thành ngữ, tục ngữ theo ý chủ quan chiếm một phần lớn và rất nghiêm trọng trong "Từ điển thành ngữ, tục ngữ Việt Nam" của GS Nguyễn Lân (xin xem lại các kỳ Dĩ hư truyền hư)

Đối với cuốn "Từ điển từ và ngữ Hán Việt", “Từ điển từ và ngữ Việt Nam” GS Nguyễn Lân vẫn “tâm đắc” với phương pháp “xem voi” để giải nghĩa từ nguyên. Kết quả là "trật" nhiều hơn "trúng". Xin lấy vài ba ví dụ trong hàng trăm trường hợp "đoán trật" khi giải nghĩa từ nguyên của GS Nguyễn Lân (phần gạch đầu dòng là của GS Nguyễn Lân):

- Bắc thần (bắc: phương bắc; thần: tinh thần) Ngôi sao sáng nhất trong chùm sao tiểu hùng tinh, giúp người ta xác định hướng chính bắc.

Chữ thần (辰) ở đây chỉ chung mặt trời, trăng, sao. Chữ thần (辰) này khi đọc là thìn lại có nghĩa là rồng - chi thứ năm trong thập nhị chi. Còn chữ thần trong tinh thần có tự dạng là (神), không liên quan gì đến bắc thần (北辰).

-Thủy tạ (tạ: ngôi nhà xinh) Ngôi nhà xây trên mặt nước để làm nơi giải trí: Nhà thủy tạ ở Hồ Tây.

Chữ “tạ” (榭) trong thủy tạ có nghĩa là “cái đài có nhà ở”. Nhưng phải chăng do soạn giả ngắm nhà thủy tạ ở Hồ Tây thấy nó xinh xắn quá nên đoán rằng chữ tạ ở đây (có lẽ) nghĩa là ngôi nhà xinh (!?)

Nếu không phải là GS Nguyễn Lân “đoán mò”, tại sao chữ với nghĩa vốn rành rành ra đó lại "trật lất hết trơn", "Râu ông nọ cắm cằm bà kia” như vậy ? (Xin xem lại bài "Từ điển từ và ngữ Việt Nam" mục chữ cái nào cũng có sai sót" của Hoàng Tuấn Công trên tuancongthuphong)

Cũng vì sai lầm trong phương pháp luận mà GS Nguyễn Lân chủ trương giải thích từ nguyên một cách triệt để. Đến mức, GS tìm nghĩa từ nguyên cho cả những từ vay mượn ghi âm Hán Việt. Ví dụ: “Câu lạc bộ (Câu: đều; lạc: vui; bộ: bộ phận - Do từ Anh club phiên âm ra tiếng Trung Quốc” (“Từ điển từ và ngữ Việt Nam”). Đã là từ phiên âm tiếng Anh thì từng từ đơn lẻ chỉ làm nhiệm vụ ghi âm chứ không ghi nghĩa. Việc giải nghĩa từng từ như trên là hoàn toàn sai về phương pháp luận. Bởi thế cái sai kiểu này của GS Nguyễn Lân mang tính hệ thống. Ta còn gặp một số từ phiên âm khác được GS Nguyễn Lân đem ra “giải nghĩa từ nguyên” như: bồ đề, nha phiến, bạch phiến....

Kiến thức, hiểu biết thấu đáo sẽ giúp soạn giả tìm ra phương pháp luận. Và phương pháp luận đúng đắn sẽ giúp soạn giả sử dụng hiệu quả kiến thức, hiểu biết. Nhưng có phương pháp luận trong tay mà thiếu kiến thức vẫn thất bại như thường. Bằng chứng là trong "Từ điển thành ngữ, tục ngữ Việt Nam", GS Nguyễn Lân cũng đưa ra tiêu chí xác định, nhận diện thành ngữ: "Thành ngữ là những cụm từ cố định dùng để diễn đạt một khái niệm". Thế nhưng, do quan niệm đơn giản, máy móc rằng "thành ngữ là những cụm từ dùng để diễn đạt một khái niệm" nên GS Nguyễn Lân thu thập cơ man những cụm từ, thuật ngữ kinh tế, chính trị, ngoại giao, thể thao,...những danh từ, tổ hợp danh từ, quán ngữ...để đưa vào từ điển làm "thành ngữ tục ngữ". Như: Cách mạng xanh; Chạy đua vũ trang, Chiến tranh cân não; Chiến tranh chớp nhoáng; Chiến tranh lạnh; Chiến tranh tâm lý, Lãnh sự tài phán; Đấu vòng tròn; Khủng bố trắng; Khăn chữ nhất; Khăn đầu rìu; Khăn mỏ quạ; Khăn quàng đỏ; Khăn vành dây; Không chán mắt; Không chê được; Không tài gì; Không thể nào; Rất chi là; Rinh tùng rinh; Lễ lại mặt; Tuổi dậy thì,... (xin xem lại bài Dĩ hư truyền hư kỳ cuối).

Về hình thức, thành ngữ là một cụm từ, chưa phải là một câu như tục ngữ. Điều này đã được nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian nói đến. Tuy nhiên, cần hiểu thêm: thành ngữ không phải là cụm từ bình thường mà là một cụm từ đặc biệt, có kết cấu chặt chẽ, tính khái quát, so sánh, gợi tả cao và đầy ẩn ý. Bởi thế, khái niệm mà thành ngữ diễn đạt cũng không phải là khái niệm bình thường mà là khái niệm đặc biệt. Nói cách khác, khái niệm mà thành ngữ nói đến không phải “khái niệm chết" chỉ để gọi tên sự vật hiện tượng nào đó mà có nghĩa hàm ẩn, nghĩa suy ra từ nghĩa đen của cụm từ được gọi là thành ngữ. Ví dụ câu "Ếch ngồi đáy giếng". Nội dung, khái niệm thành ngữ nói đến không dừng ở nghĩa đen con ếch ngồi ở dưới đáy giếng mà nhằm so sánh, ám chỉ một người hiểu biết nông cạn, hạn chế, nên nhận thức sai về sự vật xung quanh. Trong khi cũng là cụm từ, cũng nhằm diễn đạt một khái niệm với lối ấn dụ, so sánh, nhưng "Chiến tranh lạnh" hay "Cách mạng xanh" mà GS Nguyễn Lân đưa ra không được xem là thành ngữ. Bởi nội dung cụm từ này chỉ dừng ở việc gọi tên một dạng chiến tranh, một kiểu cách mạng trong nông nghiệp. Hoặc Khăn chữ nhất, Khăn đầu rìu, Khăn mỏ quạ ngoài ý nghĩa gọi tên các loại khăn theo hình dáng của nó thì các cụm từ này không mang nghĩa hàm ẩn nào khác. Hay Không chán mắt, Không chê được; Không tài gì; Không thể nào...các nhà nghiên cứu xếp vạo loại “quán ngữ” (từ quen dùng) chứ không phải thành ngữ.

Trong “Đôi lời tâm sự thay lời tựa” của sách “Từ điển từ và ngữ Việt Nam” GS Nguyễn Lân viết: “Nhận thấy rằng sinh viên và học sinh các trường không có một từ điển tiếng Việt nào để tra cứu, một số chúng tôi đã quyết định cùng họp lại để giải quyết sự thiếu thốn ấy. Vì thế năm 1969, quyển Từ điển tiếng Việt đầu tiên của chế độ ta đã được ra mắt bạn đọc”. Từ điển là khoa học. Bởi thế, dù được biên soạn bởi ai, dưới chế độ nào đều phải đảm bảo tính khoa học, khách quan. Không rõ GS Nguyễn Lân quan niệm từ điển “của chế độ ta” khác những gì với từ điển của những chế độ trước đó ? Ví như “Việt Nam tự điển” của Hội Khai Trí Tiến Đức xuất bản năm 1931 đến bây giờ vẫn là công cụ hữu ích của các nhà nghiên cứu. Trong đó, chúng ta tìm thấy dấu ấn lịch sử của ngôn ngữ mà không thấy dấu ấn, bàn tay của chế độ thực dân phong kiến. Ở một khía cạnh nào đó, dường như GS Nguyễn Lân bị quan điểm giai cấp chi phối công việc của người làm khoa học. Ví như dân gian có tư duy, nhìn nhận, đánh giá sự vật, hiện tượng theo kiểu của dân gian. Tư duy đó tiến bộ, khoa học hay hạn chế đều mang dấu ấn lịch sử của quá trình nhận thức thế giới tự nhiên và mối quan hệ xã hội. Nhiệm vụ của người làm từ điển là tập hợp và giải thích nghĩa đen, nghĩa bóng, cách hiểu, cách dùng thành ngữ, tục ngữ dân gian một cách khách quan, đúng như nó vốn được đúc kết, được hiểu, được dùng trong thực tế. Thế nhưng, GS Nguyễn Lân lại vi phạm nguyên tắc khách quan, khoa học đó khi đứng trên quan điểm giai cấp, cá nhân cực đoan, đả phá, phản đối nội dung nhiều câu thành ngữ, tục ngữ:

Đắng cay cũng thể ruột rà, ngọt ngào cho lắm cũng là người dưng Quan niệm cũ kỹ cho rằng người có họ với mình, dù ăn ở không tốt, cũng hơn là ngừơi dưng tử tế với mình.

Máu loãng còn hơn nước lã Quan niệm cũ cho rằng dù là họ hàng xa cũng còn hơn người dưng.

Máu mủ chẳng thương, thương thiên hạ hàng xứ Lời trách móc theo quan niệm cũ cho rằng có họ hàng với nhau thì phải đùm bọc, thương yêu hơn là đối với người dưng.

Ba câu trên khuyên người ta phải biết yêu thương người thân, máu mủ, ruột thịt; đề cao tình cảm huyết thống, dòng tộc. Điều đó không có gì là xấu, là “quan niệm cũ kỹ”. Bởi “Gia đình là tế bào của xã hội”, con người trước tiên phải ý thức được tình cảm máu mủ, ruột thịt, phải biết yêu thương ông bà, cha mẹ mới có thể yêu thương anh em, bạn bè, đồng chí. Rộng hơn nữa là ý thức đồng bào, dân tộc rất đáng được trân trọng. Và thương yêu người thân không có nghĩa ghét bỏ người dưng. Người trong một nước thương yêu nhau không có nghĩa là ghét bỏ nhân loại. Như câu ca dao “Nhiễu điều phủ lấy giá gương, Người trong một nước phải thương nhau cùng”. Vậy GS nghĩ sao ?

Với GS, tất cả những gì dính dáng tới xã hội cũ, phong kiến, quan lại, đàn ông đều là xấu xa, đều là cũ kỹ, lạc hậu. Ngược lại, những cái thuộc về ngày nay đều muôn phần tốt đẹp:

- Bạc thì dân, bất nhân thì lính. Lời phàn nàn của bọn quan lại trong chế độ phong kiến, khi người ta đối xử không hậu hĩ với chúng.

-Mẹ chồng không ai nói tốt nàng dâu Đó là hiện tượng khá phổ biến trong xã hội cũ, nhưng ngày nay trái lại, nhiều khi mẹ chồng yêu con dâu như con đẻ của mình.

-Tài trai lấy năm lấy bảy, gái chính chuyên chỉ lấy một chồng Luận điệu ích kỷ của bọn đàn ông trong chế độ phong kiến.

-Trai làm nên, năm thê bảy thiếp; gái làm nên thủ tiết thờ chồng Nói lên cái tính ích kỷ của bọn đàn ông trong chế độ đa thê thời phong kiến.

-Mấy đời gỗ mục đóng nên thuyền rồng ý nói Bản chất xấu thì không thể trở nên người tốt. Tuy nhiên trong xã hội ta, nhiều người xấu được cải tạo cũng trở nên tốt.

Đọc những lời trên, chúng ta có cảm giác GS Nguyễn Lân đang lên lớp trong một tiết học có nội dung chống đế quốc phong kiến chứ không phải đang làm từ điển. Mặt khác, cách phê phán của GS cũng không đúng. Ví dụ câu "Mấy đời gỗ mục đóng nên thuyền rồng" tục ngữ không nói đến việc "bản chất xấu không thể cải tạo thành người tốt", mà ý nói vật cũ nát, tầm thường thì không thể sử dụng vào việc lớn. Điều này có thực tế nghĩa đen và rất biện chứng. Thế nên sách Luận ngữ ra đời cách nay hàng ngàn năm đã viết: “Hủ mộc bất khả điêu dã, phấn thổ chi tường bất khả ô dã” Nghĩa là: Gỗ mục không thể chạm khắc, vách đất không thể tô vẽ (Luận ngữ - Công Dã Tràng).

Thậm chí GS Nguyễn Lân còn đứng trên quan điểm duy vật biện chứng của triết học Mác-Lê nin để áp đặt cho tư duy dân gian và phê phán nội dung nhiều câu thành ngữ, tục ngữ. Ví dụ câu: “Dương làm sao, âm làm vậy” phần nào thể hiện tín ngưỡng, tôn giáo, thế giới quan của người xưa, đã không được GS giải thích, ngược lại bị “sổ toẹt” bằng một câu: “lời tin nhảm của kẻ mê tín” !

Thực tế, dù làm nghề đào đất cũng phải nắm được thân đất mình đào là đất sét hay đất cát, đất sỏi đá hay đất tơi xốp, rồi mới tính chuyện nên sử dụng mai, thuổng, hay xẻng, xà beng để đào cho hiệu quả. Thật khó cho GS Nguyễn Lân bởi một khi chưa có hiểu biết cần thiết về cơ sở ngôn ngữ học nói chung và thành ngữ tục ngữ nói riêng làm sao có thể nói đến việc lựa chọn phương pháp tiếp cận nào cho đúng ? Những sai lầm mang tính hệ thống trong các sách từ điển do GS Nguyễn Lân biên soạn có nguyên nhân chủ quan và khách quan. Phương pháp luận chỉ là một trong nhiều nguyên nhân dẫn đến thất bại của GS Nguyễn Lân ở lĩnh vực biên soạn từ điển.

Kỳ sau

Thử lý giải những sai sót để đời

của Nhà biên soạn từ điển-GS Nguyễn Lân

Kỳ 2

Thiếu kiến thức ngôn ngữ học

Thử lý giải những sai sót để đời

của Nhà biên soạn từ điển-GS Nguyễn Lân

Kỳ 7

Một đời chính tả

Học sai nên hành sai

(Phần I)

Hoàng Tuấn Công

Đất anh hùng có huyền thoại anh hùng. Người thông minh có giai thoại thông minh. Kẻ ngốc ngếch có giai thoại ngốc ngếch... Giáo sư Nguyễn Lân nổi tiếng là người yêu đến “say mê tiếng mẹ đẻ” (Thứ tiếng chúng tôi đã nói đến trong Kỳ 6-Tiếng mẹ đẻ). GS còn là một “huyền thoại” về chính tả và ý thức chính tả.Giai thoại “Chớ vào hầm chú ẩn” kể về GS Nguyễn Lân, được nhiều người cầm bút khai thác dưới nhiều dị bản:

-"Hồi đó, giặc Mỹ đang đánh phá miền Bắc. Một hôm có báo động, GS Nguyễn Lân ra hầm theo mũi tên chỉ, nhưng ở mũi tên, ai đó lại viết sai chính tả: “hầm chú ẩn” chứ không phải là “hầm trú ẩn”.

Ông thấy như bị ai đó xúc phạm và kiên quyết không chịu vào hầm! Rồi nữa, có lần, ông cần đi vệ sinh, nhưng ở cửa lại ghi “nhà vệ xinh”, thế là Giáo sư cũng… không vào ! Có thể đó chỉ là những câu chuyện ai đó thêu dệt vì quý mến ông, nhưng đã phần nào nói được tấm lòng của nhà giáo Nguyễn Lân đối với việc giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt mà ông trọn đời tâm huyết”. (Trọn đời vì sự nghiệp trồng người- Báo Công an nhân dân)

- “Lâu nay mọi người vẫn nghe lưu truyền câu chuyện trong chiến tranh giáo sư Nguyễn Lân không chịu vào hầm dù máy bay Mỹ đã tới trên đầu, chỉ vì ngoài cửa đề chữ: Hầm “chú ẩn”. Hoặc từ chối vào “nhà vệ xinh” khi “nhu cầu đã rất cấp thiết”. Đó là những giai thoại nhưng nó cũng phần nào nói lên được sự đam mê và tấm lòng của nhà giáo Nguyễn Lân với tiếng Việt”(GS Nguyễn Lân qua ký ức những người con - Báo Quân đội nhân dân).

-“Sự quan tâm của GS Nguyễn Lân đến chính tả đạt đến mức mà có người, do mến yêu cụ, đã sáng tác ra một bức tranh hài hước trên một tờ báo tường. Bức tranh tả cảnh Hà Nội đang có báo động, máy bay Mỹ đã bay vào bầu trời Hà Nội, loa truyền thanh đang thúc giục mọi người nhanh chóng vào hầm trú ẩn nhưng cụ Lân, tuy đã đứng trước cửa hầm vẫn chưa chịu vào hầm để phản ứng trước việc ai đó đã viết sai chính tả trên một tấm biển chỉ đường ra hầm trú ẩn là: Hầm chú ẩn”.(GS Nguyễn Lân và “tư cách một người dân yêu nước" - Báo Tiền phong:).

Nhà thơ Trần Đăng Khoa chưa đầy mười tuổi đã biết vắt óc “thôi xao”, sành ngôn từ mẹ đẻ đến thành “Thần”. Có lẽ bởi vậy mà với “Người thường gặp” GS Nguyễn Lân, góc nhìn thú vị về “Vua chính tả” đã được Trần Đăng Khoa khai thác triệt để. Không những thế. Dưới ngòi bút tài hoa và cái duyên kể chuyện hiếm thấy của một Nhà thơ, giai thoại về người luôn nổi giận với những ai viết sai chính tả tiếp tục được “thêu hoa, dệt gấm” thật ly kỳ. Chúng tôi cho đây là dị bản hay nhất: “Ông không tiếc sức mình trong việc giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt. Thấy ai nói ngọng, hoặc viết sai tiếng Việt là ông đau đớn lắm, bứt rứt lắm....Ví như có lần, người ta mời Giáo sư Nguyễn Lân đến dự một bữa tiệc linh đình. Mọi người đã ngồi vào bàn. Rượu đã rót ra cốc. Nhưng rồi Giáo sư Nguyễn Lân thấy chén rượu đắng ngắt khi nhìn thấy trên tường có một dòng khẩu hiệu viết sai đến mấy lỗi chính tả. Thế là ông đùng đùng bỏ tiệc ra về. Ông không còn bụng dạ nào ăn nổi bữa tiệc ấy . Rồi lại một lần khác nữa, lần này còn ác chiến hơn. Máy bay Mỹ nhào tới. Bom nổ dữ dội. Giáo sư Nguyễn Lân chạy ra căn hầm công cộng của khu phố, thấy trên nóc hầm lô lố một dòng chữ cũng lại viết sai chính tả: Hầm chú ẩn. Ông đâu có phải là chú. Thế là ông nhất quyết không chịu xuống hầm, mặc cho bom nổ xung quanh...”(Người thường gặp-Giáo sư Nguyễn Lân-Trần Đăng Khoa)

Giai thoại hay thần thoại cũng thường dựa trên sự thật, có cốt lõi của sự thật. Giai thoại về "Vua chính tả” Việt Nam dĩ nhiên cũng có cơ sở, ngọn nguồn của nó. Trong "Đôi lời tâm sự thay lời tựa" của “Từ điển từ và ngữ Việt Nam”, GS Nguyễn Lân bức xúc: “Gần đây, tôi nhận thấy trong sách báo và cả trên đài tiếng nói Việt Nam, đồng bào dùng sai nhiều từ, nhất là những từ Hán Việt...Mặt khác, trong các sách báo, lỗi chính tả tràn lan, rất ảnh hưởng tới sự trong sáng của tiếng Việt”. GS Nguyễn Lân còn là tác giả của các sách “Muốn đúng chính tả”; “Tôi yêu tiếng Việt”; đồng tác giả của “Từ điển chính tả phổ thông”; “Viết thế nào cho đúng”...tổng cộng tới 10 cuốn từ điển liên quan tới tiếng Việt. Lúc nào GS cũng đau đáu "vì sự trong sáng của tiếng Việt". Ở tuổi 90 Giáo sư vẫn còn "suốt ngày viết viết, xóa xóa” để “tạo ra một tác phẩm rất có giá trị mà cả xã hội mong đợi” (Lời giới thiệu Từ điển từ và ngữ Việt Nam-GS Vũ Khiêu). Điều này lý giải tại sao Giáo sư Nguyễn Đình Chú cũng đã suy tôn "GS Nguyễn Lân là Nhà biên soạn từ điển vô địch"⁽⁵⁾ Đó chính là cốt lõi, là sự thật của giai thoại về một người thà "nhịn đói", "nhịn đau" hay “tử" vì chính tả !

Chúng ta cảm ơn "cha đẻ" của những giai thoại. Họ chính là hiện thân của dân gian: thông minh-tốt bụng-công bằng và hài hước. Dân gian ưa nói thẳng, nói thật. Nhưng dân gian cũng chính là bậc thầy nói ngược, “nghịch ngầm”. “Nói zậy mà hổng phải zậy” !

Khi đăng bài “Từ điển từ và ngữ Việt Nam của GS Nguyễn Lân-mục chữ cái nào cũng có sai sót”, ("xem ở đây) chúng tôi có nhắc đến một số lỗi chính tả của GS. Một bạn đọc hồi đáp, “thử lý giải” hộ chúng tôi: “Phải chăng GS Nguyễn Lân có dấu hiệu của tuổi già ?” Vâng ! Quả thật, với “Từ điển từ và ngữ Việt Nam” (GS chuẩn bị 50 năm, hoàn thành trong 5 năm ở độ tuổi 90) bạn đọc cần khách quan để không loại trừ nguyên nhân này. Tuy nhiên, chúng ta vẫn có thể chủ quan loại trừ bằng một cách khác. Đó là tìm đến một cuốn sách chuyên chính tả hơn, lại được Giáo sư viết ở độ tuổi 40. Cuốn “Muốn đúng chính tả”.

Trong thư mục Cùng một tác giả, sách “Muốn đúng chính tả” (xuất bản lần đầu 1949-NXB Thịnh Đức-Chiến Khu 10) được GS Nguyễn Lân xếp vào loại “Từ điển chính tả”. Sách được NXB Văn hóa thông tin xuất bản vào các năm 2010 và 2012. Chúng tôi có trong tay cả hai bản này. Điều đáng chú ý, trước khi viết “Muốn đúng chính tả”, Nguyễn Lân đã là “GS của ba trường đại học ở Huế: Quốc Học, Đồng Khánh, Bách Công”; từng làm “Giám đốc giáo dục Liên khu 10 và Liên khu Việt Bắc”; từng xuất bản 4 cuốn tiểu thuyết và hai đầu sách khảo cứu. Như thế, GS viết “Muốn đúng chính tả” ở độ tuổi trí tuệ đang nở rộ và tinh thần minh mẫn nhất của một đời người. Của chính Giáo sư !

Các cụ nhà ta dạy: "Nói có sách, mách có chứng". Cái "chứng" sai chính tả đang bò lổm ngổm trong "rừng từ" của Giáo sư Nguyễn Lân. Ta không quá khó để nhận ra chúng. Tuy nhiên, chính tả tiếng Việt là vấn đề phức tạp. Đôi khi “Sư nói sư phải, vãi nói vãi hay”. Thế nhưng, dù còn có những bất đồng, nhưng chính tả tiếng Việt không phải không tìm được cái “chính” đồng thuận.

Khi viết, người ta có quyền chọn từ nào đó mình ưa dùng, kể cả từ “tối cổ”. Hiểu đến đâu phụ thuộc vào trình độ người đọc. Nhưng với chính tả, người viết lại luôn có xu hướng và cố gắng nương theo chuẩn chính tả hiện hành, được số đông thừa nhận. Cuốn “Muốn đúng chính tả” chúng tôi có trong tay xuất bản 2012. Bởi vậy, trước tiên chúng tôi sẽ căn cứ vào các sách Từ điển tiếng Việt, Từ điển chính tả hiện đại để so sánh. Mặt khác, chúng tôi cũng căn cứ theo số đông. Tức cách nói, cách viết phổ thông của sách giáo khoa giảng dạy trong nhà trường, trong đời sống cũng như sách báo hàng ngày để đi đến sự thống nhất, đồng thuận. Ngoài ra, để bổ sung thêm chứng cứ, chúng tôi cũng dẫn thêm các cuốn từ điển như: “Từ điển Việt-Bồ-La”, "Đại Nam quấc âm tự vị" "Việt Nam tự điển" (đều xuất bản trước 1945). Qua đó, ta có thể biết cha ông ta vốn có nói và viết như GS Nguyễn Lân không. Đối với những chữ còn tồn tại hai cách viết hoặc gây tranh cãi, chúng tôi bỏ qua.

Không để bạn đọc phải chờ đợi lâu. Sau đây là một số “trắc nghiệm” chính tả của GS Nguyễn Lân trong “Muốn đúng chính tả”:

Muốn đúng chính tả:

+Chảo: sanh chảo, lòng chảo.

+Sanh: xương quai sanh, sắm sanh, sạch sành sanh.

*Sai lần 1: Xanh chảo chứ không phải “Sanh chảo”.

-Từ điển Việt-Bồ-La: “Xanh gang: nồi lớn, vạc, chảo, cái xanh gang”.

-Quốc âm tự vị: “Xanh: thứ chảo đứng vành”.

-Việt Nam tự điển: “Xanh. Đồ làm bếp, sâu lòng, thành đứng, thường làm bằng đồng. Văn liệu: Xanh không thủng cá đi đằng nào (tục ngữ) Thịt một Xanh không hành cũng không thơm (T-ng).

-Từ điển chính tả-Hoàng Phê (gọi tắt 1) Từ điển chính tả tiếng Việt-Nguyễn Thế Truyền (gọi tắt 2): Xanh (bắc xanh lên bếp).

*Sai lần 2: Viết đúng Xương quai Xanh (vần X), không phải “xương quai Sanh” (vần S). Xương quai xanh chính là cách gọi xương đòn, do nó ở hai bên vai người, hình dáng giống như hai cái quai của cái xanh (chảo). Các sách từ điển trước 1945 và một số từ điển chính tả hiện đại không thấy ghi nhận “xương quai xanh”. Nhưng TĐTViệt cho biết: “Xương quai Xanh đồng nghĩa xương đòn”. Ngoài ra, trong đời sống hàng ngày cũng như sách báo, y học đều ghi nhận là xương quai Xanh chứ không phải “quai Sanh”.

“Muốn đúng chính tả”:

- Chỗi. Chỗi dậy, chỗi gót.

*Sai: Viết đúng là TRỗi dậy (vần TR), không phải “CHỗi dậy” vần CH. Đây là cái sai theo kiểu của chữ viết ở hầm "chú ẩn" mà GS Nguyễn Lân từng phản đối (theo giai thoại).

-Từ điển tiếng Việt: “TRỗi: 1.nhổm người dậy không nằm nữa. trỗi dậy: đang nằm bỗng trỗi người lên nhìn; 2. dấy lên, nổi lên mạnh mẽ. nỗi nhớ trỗi lên.

-Từ điển chính tả (1 + 2) trỗi dậy; âm nhạc trỗi lên, tình cảm trỗi lên, tiếng hát trỗi lên.

“Muốn đúng chính tả”:

- Dãi. dãi nắng, dãi dầu, Dãi thể...

*Sai: GIải thể (vần GI) không phải “Dãi thể” (vần D). Chứng cứ: Từ điển tiếng Việt, Từ điển chính tả (1+2) đều ghi nhận GIải thể. Sách báo hàng ngày đều đồng thuận.

“Muốn đúng chính tả”:

-Giấn. giấn xuống, giấn thân, giấn mình.

*Sai: Ta có thể chấp nhận “giấn xuống” đồng nghĩa với động từ nhấn hay nhận, dìm cái gì xuống (theo quy luật biến âm như: giăn-nhăn (nhăn nheo) gián-nhán (con gián). Tuy nhiên Dấn trong “dấn thân”, “dấn mình” phải là vần D, không phải GIấn vần GI. Trong thực tế cũng không thấy biến âm “giấn thân” thành “nhấn thân” hay “nhấn mình”.

-TĐTViệt: Dấn 2. tiến mạnh, vươn mạnh tới, bất chấp nguy hiểm. dấn thân: Dấn thân vào con đường tội lỗi.

-Từ điển chính tả (1+2) đều ghi nhận: dấn thân, dấn mình.

“Muốn đúng chính tả”:

+Giộp: bỏng giộp da, giộp vỏ.

*Sai: Bỏng Rộp, Rộp vỏ (vần R) không phải “GIộp” (vần GI).

-TĐTViệt: “rộp [lớp da hoặc lớp vỏ mỏng bên ngoài] phồng lên, thường vì nóng quá. bàn tay rộp lên. lớp sơn đã rộp.

-Từ điển chính tả (1+2): Rộp: tay bỏng rộp, rộp da; bỏng rộp cả da.

“Muốn đúng chính tả”:

+Dơm: Dơm dớm

+Dớm: Dớm máu, dơm dớm.

*Sai: Rơm rớm, Rớm máu (vần R) không phải Dơm, Dớm (vần D).

- TĐTViệt: “Rơm rớm: rớm ra chút ít trên bề mặt. tay rơm rớm máu; rơm rớm nước mắt.

-Từ điển chính tả (1+2) Rơm: rơm rớm; Rớm: rớm nước mắt, rớm máu; vết thương rớm máu.

“Muốn đúng chính tả”:

-Rú: rú lên, mừng rú.

-Giu: GIu giú trong xó nhà.

-Giú: ngồi GIú một xó, ngồi GIu giú.

*Sai: Ru Rú (vần R), không phải "GIu GIú" (vần GI). Cái sai của GS nhất quán ở cả hai mục từ "giu" và "giú" chứ không phải lầm lỡ một lần. Việt Nam tự điển: "Rú: trỏ bộ co ro một chỗ. Ngồi Ru Rú trong xó nhà". Các sách từ điển như: Từ điển tiếng Việt, Từ điển chính tả (1+2) ở cả hai mục từ ru và rú đều ghi nhận cách viết "ru rú" chứ không phải "giu giú".

“Muốn đúng chính tả”:

-Dũ: quyến dũ.

*Sai: Chỉ có quyến Rủ hoặc quyến Rũ, không có "quyến dũ". Ví dụ: Quyến anh rủ én sự này tại ai ?(Kiều).

- Từ điển tiếng Việt: "quyến Rũ: làm cho người ta mê mẩn mà theo. Bị sắc đẹp quyến rũ. giọng hát quyến rũ".

-Từ điển chính tả (1+2) đều ghi nhận: quyến rũ.

“Muốn đúng chính tả”:

-Rúi: con rúi.

*Sai: con Dúi (vần D), không phải con Rúi (vần R). Các sách Việt Nam tự điển, Quốc âm tự vị không ghi nhận từ "dúi" trong con dúi. Tuy nhiên Từ điển tiếng Việt và Từ điển chính tả (1+2) đều ghi nhận: con Dúi; con Dúi ăn rễ cây.

“Muốn đúng chính tả”:

-Trạnh: trạnh lòng, trạnh thương, trạnh niềm, cá trạnh.

*Sai cả 3 từ: Viết đúng phải là: CHạnh lòng, chạnh thương, chạnh niềm (vần CH) không phải TRạnh (vần TR).

-Việt Nam tự điển: CHạnh: cảm động: chạnh thương, chạnh nhớ, chạnh tưởng. Chạnh lòng: cảm động.

-Từ điển chính tả (1+2) chạnh lòng.

-Từ điển Truyện Kiều: CHạnh: cảm động. Vd Nỗi niềm riêng chạnh. Chạnh niềm: Chạnh lòng, động lòng mà nghĩ nhớ. Ví dụ: Chạnh niềm nhớ cảnh giang hồ.

“Muốn đúng chính tả”:

-Trèn. cá trèn, nông trèn trẹt.

*Sai: CHoèn choẹt vần (CH) không phải TRèn trẹt (vần TR); Mặt khác, vần oèn và oẹt không phải vần “...èn” và “...ẹt”.

-Việt Nam tự điển: Choèn: giếng nông choèn choèn.

-Từ điển chính tả 1: Choèn: choèn choèn, nông choèn.

-Từ điển chính tả 2:Choèn: hầm nông choèn; choèn choèn, choèn choẹt.

“Muốn đúng chính tả”:

-Xàm: nói Xàm, xàm xĩnh, Xàm Xỡ, cái xàm xạp.

-Xỡ: Xàm Xỡ.

*Sai: Sàm sỡ (vần S), không phải “Xàm xỡ” (vần X).

-Quốc âm tự vị: Sàm: gièm. Sàm nịnh, Sàm siểm, sàm dua, sàm ngôn.

-Việt Nam tự điển: “Sàm nói dèm: Miệng sàm dệt gấm thêu hoa. Sàm báng: dèm pha: nghe lời sàm báng mà làm hại kẻ trung lương”.

-Từ điển tiếng Việt: “Sàm sỡ. ăn nói sàm sỡ. cử chỉ sàm sỡ”; sàm ngôn. lời gièm pha, nói xấu. lời sàm ngôn.

-Từ điển Truyện Kiều: Sàm sỡ: Sỗ sàng, thô bỉ. Vd Sợ lần khân quá ra sàm sỡ chăng ?

-Từ điển chính tả (1 và 2) Sàm: sàm báng, sàm nịnh, sàm sỡ.

-Hán Việt tự điển (Thiểu Chửu) Sàm: Gièm pha, thêu dệt các lời nói bậy làm cho mất cái hay cái phải của người đi gọi là sàm”.

“Muốn đúng chính tả”:

-Xạm: xạm mặt, đen xạm.

*Sai lần 1: Sạm mặt (vần S) không phải “Xạm mặt” (vần X).

-Quốc âm tự vị: Sặm: sặm màu: màu đậm. Sặm nước da: màu da có màu nhiều.

-Việt Nam tự điển: Sạm: xám đen lại. đi nắng sạm da. Sạm mặt nghĩa bóng: làm cho phải xấu hổ. Bị mắng sạm mặt.

Như vậy “Sặm” hay “Sạm” đều có sự thống nhất trong cách phát âm và viết làvần S, không phải vần X.

“Muốn đúng chính tả”:

-Xì: xì hơi, pháo xì, đen Xì

*Sai: Đen Sì (vần S) không phải đen Xì (vần X).

-Việt nam tự điển: Sì: nói cái sắc đen lắm: Người đen Sì, Trời tối đen Sì.

-TĐTViệt: Sì. đen sì; mặt gỗ nhám sì; môi thâm sì.

-Từ điển chính tả (1+2) đều ghi nhận đen Sì, không phải đen Xì.

“Muốn đúng chính tả”:

-Soe: bộ sun soe.

* Sai: Xun xoe (vần X) không phải Sun soe (vần S).

-Việt Nam tự điển: Xun xoe: trỏ bộ chạy đi chạy lại loanh quanh một chỗ: thằng bé chạy xun xoe.

-TĐTViệt: Xun xoe: từ gợi tả dáng vẻ, cử chỉ săn đón, vồn vã quá đáng nhằm nịnh nọt. Bộ dạng xun xoe; chỉ giỏi xun xoe nịnh bợ.

-Từ điển chính tả (1+2): đều ghi nhận Xun Xoe

“Muốn đúng chính tả”:

-Xóng: ngã Xóng xoài.

*Sai: Vẫn là kiểu sai ở nhà “vệ xinh”: Sóng Soài (vần S) không phải Xóng Xoài (vần X).

-Việt Nam tự điển: Sóng sượt: nói cái bộ nằm dài thẳng cẳng ra. Ngã sóng sượt, nằm sóng sượt.

-TĐTViệt: Sóng soài như Sóng sượt. Ngã sóng soài.

-Từ điển chính tả (1+2) đều ghi nhận Sóng soài, không có “xóng xoài”.

“Muốn đúng chính tả”:

-Sỡ: Xặc sỡ

* Sai: Sặc sỡ (sặc vần S) không phải “Xặc sỡ” (vần X).

-Từ điển Việt-Bồ-La: Hoa sắc sỡ; nhiều màu sắc.

-Quốc âm tự vị: Sặc sờ: có nhiều sắc xen lộn không đều. Lao xao đáy biếc sặc sờ dòng xanh. Sỡ: sắc sỡ: Màu sắc khác nhau. Rỡ: Cùng một nghĩa. Rắn hoa sắc sỡ: Rắn nhiều màu sắc khác nhau.

-Việt nam tự điển: “Sặc sờ: cũng như sặc sỡ. Sặc sỡ: nói về nhiều màu, nhiều sắc không đều chen lẫn nhau và khó coi: quần áo sặc sỡ.

“Muốn đúng chính tả”:

-Sực: sực nhớ, sực nức, nó sực hết rồi.

*Sai: Từ “Xực” vốn là chữ 吃(ngật) gốc Hán nghĩa là ăn uống nói chung. Khi Việt hóa được đọc là “Xực” cũng chỉ ăn uống nhưng với nghĩa xấu, thô tục.

- TĐTViệt: Xực: ăn [hàm ý thô tục] đồng nghĩa đớp, hốc, tọng.

-Từ điển chính tả (1+2) đều ghi nhận “Xực”: Xực = ăn. Xực hết nồi cơm nguội.

“Muốn đúng chính tả”:

-Chun: có người dùng lầm thay chui.

Về nghĩa từ vựng, GS Nguyễn Lân lầm chứ không phải “có người dùng lầm”. Ở Thanh Hóa (ví dụ vùng Nông Cống) từ “chun” được dùng với nghĩa là chui. “Chun” cũng được Việt Nam tự điển, TĐTViệt ghi nhận là phương ngữ với nghĩa “chui”(chui ra chui vào).

“Muốn đúng chính tả”:

-Trun: dây TRun, trun giãn.

-Giãn: TRun giãn, giãn thợ.

*Sai: Dây CHun (vần CH), không phải dây “trun” (vần TR); Chun giãn không phải “Trun giãn”. Đây có vẻ giống như trường hợp “đá bóng ra ngoài còn khó hơn đá vào trong”.

-Từ điển tiếng Việt: “CHun. danh từ: dây chun [nói tắt] đứt chun quần. sợi chun buộc hàng; động từ [vật có khả năng co giãn] tự co lại, thu ngắn lại. sợi đã chun lại. đỉa chun mình. “Mắt hắn chun ngay lại, miếng cám đắng ngắt và nghẹn bứ trong cổ” (Kim Lân) đồng nghĩa: thun.

-Từ điển chính tả (1+2) đều ghi nhận dây CHun, CHun giãn.

Phần “trắc nghiệm” trình độ chính tả của GS Nguyễn Lân trong cuốn sách được chính tác giả xếp vào loại “từ điển chính tả” xin được tạm dừng ở đây. Nhiều vấn đề trong "Muốn đúng chính tả" vẫn còn là câu chuyện dài. Chúng tôi xin được nói đến vào một dịp khác.

Như vậy, vẫn là cách làm ngược thường thấy của GS Nguyễn Lân: sách "Muốn đúng chính tả" đã trở thành "Muốn sai chính tả"!

HTC

(Hết phần I)

Đón xem phần II

Năm mươi năm sau

- Những sách đã dẫn và tham khảo:

1,“Đại Nam quấc âm tự vị” (Dictionnaire ANNAMMITE) Huình Tịnh Paulus Của - Sài Gòn 1895.

2,Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam - GS Nguyễn Lân (NXB Văn Hóa - 1989)

3,Việt Nam tự điển - Hội Khai Trí Tiến Đức - Nhà in Trung Bắc Tân Văn - 1931 (bản Scan của vietnamtudien.org )

4, Từ điển An Nam-Lusitan-La tinh (Thường gọi Từ điển Việt - Bồ - La) Alexandre De Rhodes - Phiên dịch: Thanh Lãng, Hoàng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính - NXB Khoa Học Xã Hội - 1991.

5, Hán Việt tự điển - Thiều Chửu - NXB Thành phố Hồ Chí Minh - 2004.

6. Hán Việt Từ điển - Đào Duy Anh biên soạn - Hãn Mạn Tử hiệu đính - NXB Trường Thi - Sài Gòn 1957.

7. Từ điển truyện Kiều-Đào Duy Anh-NXB Khoa học xã hội-1974.

8. Từ điển chính tả-Hoàng Phê-NXB Đà Nẵng và Trung tâm từ điển học-2006.

9.Từ điển tiếng Việt-Hoàng Phê chủ biên-In lần thứ 5 có sửa chữa bổ sung-NXB Đà Nẵng-2013.

10.Từ điển chính tả tiếng Việt-Nguyễn Thế Truyền-NXB Thanh Niên-2012.

11.Từ điển từ láy tiếng Việt-Viện ngôn ngữ học-NXB Khoa học xã hội-2011.

Cùng nhiều loại từ điển, nguồn sách báo khác.

Kỳ 6 Tiếng mẹ đẻ

(Phần 2)

Ở Phần I Tiếng mẹ đẻ, bạn đọc còn nhớ GS Nguyễn Lân giải thích từ Ngồn ngộn: “Nói người phụ nữ trắng và đẹp: Cô ta mới lớn lên trông ngồn ngộn”. Chúng tôi không đồng ý với cách giải thích này và cho rằng: Khi nhìn phụ nữ mà thốt lên hai từ “ngồn ngộn” chỉ có thể là cái nhìn chằm chằm vào bộ ngực lồ lộ, căng đầy lên chứ không phải cách cảm nhận sắc đẹp nói chung. Nói cách khác, đó là cái nhìn thiên về nhục dục hơn là sự rung động trước vẻ đẹp của một phụ nữ hay cô gái “mới lớn” “trắng và đẹp”.

Sau đây, câu chuyện Tiếng mẹ đẻ của GS Nguyễn Lân xin được tiếp tục:

-Trắng ngồn ngộn Vừa trắng vừa mập mạp: Ngực anh ta trắng ngồn ngộn.

Người Việt rất khó chấp nhận dùng từ “mập mạp” (béo chắc, khỏe nói chung) để hình dung sự “ngồn ngộn” (đầy lên, trông sướng mắt). Thứ hai, trước đó Giáo sư cho rằng từ “ngồn ngộn” đã bao hàm nghĩa “trắng”: “nói phụ nữ trắng mà đẹp”. Thế nhưng ở mục “trắng ngồn ngộn” GS lại dẫn bạn đọc đi theo cuộc “phiêu lưu” ngôn từ khác. Đó là “nhan sắc” đàn bà bỗng thành vẻ đẹp đàn ông: “Ngực anh ta trắng ngồn ngộn”. Chúng tôi cố lý giải: Có thể đây là bộ ngực của nhà vô địch thể hình "hạng nặng". Bởi thế, GS e rằng nếu không dùng “ngồn ngộn” sẽ không lột tả hết được sự “vạm vỡ” của bộ ngực. Tuy nhiên, nghĩ đi rồi cũng nghĩ lại. Dùng “ngồn ngộn” để cảm nhận về bộ ngực kiểu Lý Đức hay Phạm Văn Mách sợ rằng không “lành mạnh”. Vả lại, ngực các vị này thường có màu đồng hun, bóng nhẫy, cuồn cuộn những múi cơ chắc nịch. Đâu có ngồn ngộn trắng, căng đầy, vẻ mềm mại, “ngon ăn” khêu gợi như của giới nữ ? Có lẽ hợp lý hơn cả: Hình như GS đang nói đến bộ ngực trần của “người đẹp chuyển giới”. Về hình thức đã là “cô” hoàn hảo với “núi đôi” “trắng ngồn ngộn”. Chỉ mỗi cái tên trong chứng minh thư vẫn còn là “anh ta” mà thôi !

4.Nấu nướng, ăn uống, cảm nhận hương vị:

Người ta hay dùng từ "cơm bữa" để nói những gì diễn ra thường xuyên, quá quen thuộc. Bởi thế, dẫu không bao giờ vào bếp, nhưng khi ăn uống, ta vẫn biết gọi tên những món mình ăn là gì. Vậy sự nhận biết từ bếp nấu đến bàn ăn của GS Nguyễn Lân thế nào ?

-Xào xáo Nấu thức ăn bằng dầu mỡ và mắm muối: Tính anh ấy dễ dãi, vợ xào xáo thứ gì thì ăn thứ ấy.

Dầu mỡ, mắm muối là cách nói khái quát những gia vị thiết yếu. Thế nên có rất nhiều món ăn nấu "bằng dầu mỡ mắm muối", cứ gì phải “xào xáo” ? Hơn nữa, Việt Nam không có món ăn nào gọi là món “xào xáo”. Việc đưa ra định nghĩa “xào xáo” nấu bằng những gia vị gì là không đúng.

"Xào xáo" theo nghĩa "vợ xào xáo thứ gì ăn thứ ấy" là kiểu nấu qua loa, tùy tiện, nấu cho nhanh, không thành món xào cũng chẳng phải món xáo. Ví như cần dầu mỡ mà không cho dầu mỡ; cần cả mắm, muối nhưng lại chỉ có muối. Hoặc giả món xào bao giờ cũng chỉ tạo một ít nước cốt. Khi múc ra thì đọng một chút ở lòng đĩa để món ăn thêm đậm đà. Đằng này do vụng về hoặc làm ẩu lại đổ “chõm” nước vào. Thế là canh chẳng ra canh, xáo chẳng ra xáo, mà xào lại càng không phải. Bởi vậy, chỉ có anh chồng nào tính "dễ dãi", (hay quá “yêu vợ” ?) thì “vợ xào xáo thứ gì” mới “ăn thứ ấy”.

-Xáo Nấu thịt với các gia vị: Ông ơi ông vớt tôi nao, Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng (cd); Mười voi không được bát nước xáo (tng).

Giống như “xào xáo”, từ “xáo” GS cũng giải thích rất mơ hồ ! Thịt kho tàu, kho nghệ hay nấu với cà chua, thêm mắm muối, hành, tỏi gì đó đều có thể gọi là cách "nấu thịt với các gia vị". Trong khi tính chất của món "xáo" phải có nhiều nước. Thế nên hai câu tiếp theo trong bài ca dao mới là: Có xáo thì xáo nước trong, Đừng xáo nước đục đau lòng cò con". Câu "Ba voi không được bát nước xáo" cũng nói về món nấu phải có nhiều nước đấy, thưa GS !

Tham khảo: TĐTViệt ⁽¹⁾: “Xáo: nấu thịt với nhiều nước và các loại rau, gia vị riêng”.

-Béo ngấy. Thức ăn có nhiều mỡ quá.

-Béo ngậy. Như béo ngấy.

“Béo ngậy” không thể đồng nghĩa (như) “béo ngấy”. "Béo ngậy" = Béo có vị ngọt, bùi, dậy mùi thơm ngon quyện lẫn nhau (1). Còn “béo ngấy” = béo khiến người ta không muốn ăn nữa vì quá nhiều mỡ (2). Cùng là “béo” cả nhưng nó khác nhau căn bản ở chỗ “ngậy” hay ngấy. “Béo” (1) khiến cho ta muốn ăn, còn “béo” (2) lại khiến ta ngán đến tận cổ.

Việt Nam tự điển ⁽²⁾: “Ngấy. Chán vì mỡ, vì béo: Trông thấy mỡ mà ngấy; Ngậy. Nói món đồ ăn béo thơm: Chân giò ăn béo ngậy”

TĐTViệt: Ngấy: Có cảm giác sợ đối với một loại thức ăn nào đó [thường là chất béo hay chất ngọt]. Ngậy: [món ăn] béo và thơm, ngon. lạc ăn vừa ngậy vừa bùi; mùi cá nướng thơm ngậy.

-Béo mầm. Béo và khoẻ.

Chưa chính xác. Từ này không hàm ý béo khỏe. "Béo mầm" = Béo mềm và mũm mĩm những thịt mới đúng. Nó là kiểu béo cho sản phẩm thịt ngon của vật nuôi; và béo do an nhàn sung sướng; béo chỉ để sướng bản thân (chứ không phải để có sức khỏe lao động) trong câu ca dao: "Chồng con là cái nợ nần, Thà rằng ở vậy nuôi thân béo mầm".

-Nốc: Uống nhanh một cách tham lam (Rượu nốc lời ra hăng hái lạ (Tú Mỡ)

Chưa chính xác. Uống ừng ực, tu ừng ực cũng là kiểu uống nhanh, có vẻ tham lam. Ở đây "nốc" phải được hiểu là cách uống thô tục, vô độ; uống để thỏa mãn cơn nghiện thèm chứ không phải để thưởng thức.

-Lạ miệng Nói món ăn mới được ăn lần đầu: Đến Vịnh Hạ Long được ăn sò, lạ miệng ăn nhiều.

GS hiểu không đầy đủ từ "lạ miệng". Người ốm đắng miệng không muốn ăn. Nếu đổi món khác không thường được ăn, hoặc đã lâu không ăn, “lạ miệng” lại ăn được nhiều. Thế nên, nếu hiểu “lạ miệng” là món mới "ăn lần đầu" như GS là phiến diện. TĐTViệt giải nghĩa "Lạ miệng: Không thường được ăn hoặc lần đầu được ăn, cho nên có cảm giác lạ, cảm thấy thích thấy ngon".

5.Động tác, tư thế, hành động, tính chất:

Có thể nói, không gì liên quan trực tiếp, gần gũi với ta bằng những động tác, tư thế hàng ngày của chính ta. Ngay từ lúc chập chững, ta đã phải "thực hành": ngã sấp, ngã ngửa, ngã bổ chửng...Suốt chặng đường đời, đến khi về già lắm lúc cũng phải "ôn lại". Những hành động như “lẵng nhẵng” chạy theo mẹ, ngồi vắt vẻo, “lắt lẻo” trên cành cây, “khều”, chọc ổi cũng đã quen từ bé. Chính mẹ ta là người đầu tiên dạy cho ta gọi tên, phân biệt những tư thế, động tác ấy.

Vậy, GS Nguyễn Lân ?

-Ngã bổ chửng: Ngã đâm đầu xuống trước: Bị trượt chân, ngã bổ chửng.

Giáo sư hiểu sai hoàn toàn kiểu ngã "bổ chửng": ngã ngửa thành ngã sấp ! TĐTViệt: "Bổ chửng [ngã] ngửa người ra vì bất ngờ bị trượt. ngã bổ chửng; trượt chân bổ chửng".

-Ngã chúi Ngã đầu đập xuống trước.

Không chính xác. "Ngã chúi" là kiểu ngã về đằng trước nhưng đầu lộn, cắm, chúi từ trên cao xuống đất hoặc sông, suối, ao hồ... Còn “ngã đầu đập xuống trước” thì ngã về trước, sau, hai bên, tứ phía đều có thể dẫn đến... “đập đầu xuống trước”.

-Lẵng nhẵng Cứ kéo dài, không giải quyết được: công việc lẵng nhẵng thế này, sốt ruột lắm.

-Lẵng nhà lẵng nhẵng Lôi thôi kéo dài, không giải quyết được: Công việc cứ lẵng nhà lẵng nhẵng mãi, chưa xong.

Hình như soạn giả nhầm từ “lẵng nhẵng” với lằng nhằng thì phải ? Bởi vì nếu ta thay “lẵng nhẵng” trong cách diễn đạt của GS: “công việc lẵng nhẵng thế này, sốt ruột lắm” bằng : công việc lằng nhằng thế này, sốt ruột lắm, lúc này mẹ đẻ ta mới thực sự hiểu ý ta muốn nói gì.

Hãy xem Việt Nam tự điển phân biệt:

- “Lẵng nhẵng: Theo lẽo đẽo vướng víu: đàn con theo lẵng nhẵng”.

-“Lằng nhằng: Lôi thôi dai dẳng: Việc lằng nhằng mãi không xong”.

TĐTViệt giải nghĩa: "Lẵng nhẵng: Ở tình trạng không chịu rời ra, dứt ra, làm vướng víu mãi. Lẵng nhẵng chạy theo sau".

-Nằm. Đặt mình trên một vật dài: Ăn cơm nguội, nằm nhà ngoài.

Giải thích từ “nằm” sao mà cầu kỳ, nguyên tắc đến thế ? Và quan trọng nó không đúng ! Nếu chỗ nằm dài rộng thì nằm ườn, nằm thẳng cẳng. Chỗ nằm ngắn, hẹp, tròn thì nằm co, nằm cong. Nằm mèo xó bếp; Nằm đất với mụ hàng hương, hơn nằm giường với mụ hàng ruốc,... đều là nằm cả mà thôi.

-Lắt lẻo Lung lay, không vững: Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc (HXHương) Ngồi lắt lẻo thế này ngã bây giờ.

Một cái cọc chôn dưới đất "lung lay, không vững" nhưng không bao giờ được gọi là "lắt lẻo". "Lắt lẻo" (hay vắt vẻo) có sự hình dung về độ cao, tư thế chênh vênh, dễ rơi, dễ ngã. TĐTViệt: “Lắt lẻo: Trạng thái đung đưa trên cao do không được cố định chắc vào điểm tựa. Ngồi lắt lẻo trên cành cây. Ví dầu cầu ván đóng đinh, Cầu tre lắt lẻo gập ghềnh khó đi (Cd)”.

-Khều đgt: 1. Lấy cái gì từ trong ra ngoài: Khều ốc 2. Lấy cái gì từ trên xuống dưới: khều ổi; khều táo 3. Lấy cái gì từ ngoài vào: Khều bèo.

Giáo sư giải thích có vẻ rất thành thạo, rõ ràng, mạch lạc. Nhưng thực chất đó là sự lúng túng trong mô tả, hiểu nghĩa của từ. Đã “lấy” (cầm lấy vật gì trong tầm tay) sao còn gọi là “khều” (cách lấy vật gì ngoài tầm tay với). Vậy, lấy điện thoại “từ trong” túi quần ra; lấy cuốn sách “từ trên” giá xuống; lấy đôi giầy “từ ngoài” cửa vào có gọi là “khều” được không thưa GS ? Sau đây là giải thích của TĐTViệt: “Khều: Dùng que, sào hoặc chân cho mắc vào một vật rồi đưa, kéo vật đó về phía mình: Lấy que khều ổi, Khều quả bóng vào bờ”.

-Cụng đầu Ngoài nghĩa đen, còn có nghĩa như chạm trán: Hai chàng tình địch cụng đầu nhau ở nhà cô ả.

Có vẻ như Giáo sư lại nhầm từ “cụng đầu” với “đụng đầu” ? Vì “chạm trán” hay “đụng đầu” chỉ trạng thái đối kháng, thù địch. Còn động tác “cụng đầu” giữa hai người lại là cách thể hiện tình cảm yêu thương, hoặc yêu đương giữa người với người. Thế nên trong bài “Khoảnh khắc nồng thắm của vợ chồng Obama” mới đăng bức ảnh hai vị này “cụng đầu” nhau và chú thích: “Vợ chồng Obama cụng đầu nhau trước khi ông phát biểu trước đám đông ủng hộ ở Bang Michigan” (Theo Vietbao.vn). Bởi vậy, "hai chàng tình địch” gặp nhau ở "nhà cô ả", thay vì "đụng đầu", “chạm trán” mà lại trở ra “cụng đầu” với nhau, nhiều khả năng là “GAY” rồi !

-Cứa Cắt bằng cách đưa đi đưa lại nhiều lần một con dao không được sắc. Cứa mãi mà không đứt được cái chão.

“Cứa” có khi do cả hai nguyên nhân: con dao thì cùn mà vật cần cắt, cứa lại quá dai ! Ví như dao sắc đến mấy mà dùng để cắt sợi dây da bò thì vẫn phải “cứa” đi, “cứa” lại như thường. Ngược lại, con dao tuy cùn nhưng với những thứ như sống chuối, tàu dọc mùng, vẫn có thể cắt xoẹt một cái mà không cần phải cứa. Mặt khác, mục đích “cứa” có khi còn do cả nguyên nhân thứ ba: cần cắt chính xác điểm nào đó. Thế nên, ban đầu “cứa” (đưa đi đưa lại từ từ) cho lưỡi dao bám vào điểm cần cắt rồi mới “xoẹt” một cái. Lại nữa: không dứt khoát cứ phải dùng "một con dao" mới là “cứa”. Đây là động tác tối cổ loài người. Trước khi biết đến kim loại, người nguyên thủy đã dùng các công cụ ghè đẽo thô sơ bằng đá như mảnh tước, troppơ để cứa, cắt xẻ thịt thú rừng. Cho đến bây giờ, khi không có dụng cụ (dao, kéo), ta vẫn học cách sử dụng các công cụ thô sơ của tổ tiên như mảnh sành, mảnh chai, cật nứa mỏng hoặc bất cứ vật gì có cạnh sắc để “cứa”. Thế nên, chúng tôi đồng ý với cách giải nghĩa tổng quát của TĐTViệt: “Cứa: làm đứt bằng vật có cạnh sắc, thường bằng cách day đi day lại nhiều lần trên bề mặt”.

Nói thêm: Cắt và cứa là hai từ Hán-Việt đã được Việt hóa hoàn toàn. Cắt vốn là chữ cát 割=cắt đứt (trong từ cát cứ 割据-chia cắt, chiếm giữ). “Cứa”- biến âm của cư 鋸 (hoặc cứ) nghĩa là: cưa- cái cưa (theo quy luật biến âm lư thành lừa-con lừa; cự thành cựa-cựa gà...). Đáng chú ý, tuy vay mượn nhưng mẹ đẻ chúng ta rất sáng tạo trong quá trình Việt hóa. Đó là dùng chữ cư 鋸 trong cưa gỗ biến âm thành “cứa” để diễn tả động tác “cứa” (đưa đi đưa lại công cụ như thể là cưa, mà lại không phải cưa). Qua đó phân biệt rõ giữa hai động tác cưa, cắt và cứa. Trong khi tiếng Hán, động tác cứa được dùng bởi từ ghép đẳng lập cát thiết 割切(cát=cắt đứt; thiết=cắt). Còn cắt nói chung thì gọi là thiết 切; cắt bằng kéo thì gọi là tiễn thiết 剪切(tiễn=cái kéo).

6. Một số ngôn từ giao tiếp hàng ngày:

Ban đầu, chúng ta học tiếng mẹ đẻ theo cách của một con vẹt. Nhắc lại nguyên xi lời mẹ nói mà không hiểu gì.Chính cách học bản năng này khiến khi lớn lên tiếng mẹ thấm sâu vào máu thịt. Những từ ta thốt lên đầu tiên trong đời chính là ngôn từ giao tiếp. Bởi vậy, đối với bất cứ ngôn ngữ nào, tiếng mẹ đẻ hay ngôn ngữ thứ hai, trình độ giao tiếp hàng ngày được xem là cơ bản, phổ thông, dễ dàng nhất, trước khi đến với ngôn ngữ chuyên ngành, nâng cao.

Vậy GS Nguyễn Lân đã hiểu hết những từ thông dụng này ?

-Cho vay Chuyển tiền hay thóc của mình cho người khác dùng trong một thời gian và đòi phải trả lãi.

Thực ra trong ngôn ngữ hàng ngày, chúng ta vẫn nói đi vay gạo về nấu mà không nói đi mượn gạo. Hoặc nói vay tiền của nhau với nghĩa chỉ phải hoàn trả bằng giá trị tương đương đấy thôi. Cách hiểu của GS Nguyễn Lân chỉ đúng khi đó là cụm từ cho vay lấy lãi chứ không phải hai từ “cho vay” đơn thuần.

Việt Nam tự điển: “Vay: mượn tiền hay vật gì của ai để rồi phải trả lại nguyên số: Vay tiền, vay gạo”

TĐTViệt: “Vay: mượn tiền hay cái gì của người khác để sử dụng với điều kiện sẽ trả lại bằng cái cùng loại có số lượng hoặc giá trị tương đương. Vay tiền; vay tạm mấy cân gạo”.

Từ điển học sinh (NXB Giáo dục 1971) Vay. Mượn tạm (tiền; đồ vật) để dùng sau sẽ trả lại thứ tương đương: Vay ít tiền mua sách”.

Thế nên trong phần lời giới thiệu băng nhạc “Chế Linh Tình bơ vơ” (còn gọi Chế Linh 18 ca khúc) mới có đoạn: “...Tình bơ vơ, một nhạc phẩm của nhạc sĩ Lam Phương được vay làm chủ đề”. Từ vay ở đây là vay mượn, vay đồng nghĩa mượn.

-Chôn chặt. Để sâu vào trong đất:Chôn chặt văn chương ba thước đất (HX Hương)

“Để sâu vào trong đất” mà không lấp đất lại thì sao được gọi là chôn ? Như thế gọi là "để" dưới hố sâu thì đúng hơn. Huống gì ở đây là “chôn chặt” cơ mà ? Từ điển cần chính xác đầy đủ: Chôn chặt = chôn sâu và lèn chặt. Ngoài ra từ “chôn chặt” còn được hiểu theo nghĩa bóng “chôn chặt trong lòng” với ý giấu kín, không bao giờ để lộ.

Tham khảo: Việt Nam tự điển: “Chôn: đào đất mà vùi vật gì xuống: chôn xác, chôn của, chôn cột...”

TĐTViệt: “Chôn: đặt xuống lỗ đào dưới đất và lấp đất lại”

-Chơi gái. Có quan hệ sinh lý với phụ nữ (thông tục): Hắn có học hành gì đâu, chỉ nghĩ đến chuyện chơi gái mà thôi.

“Gái” ở đây không thể hiểu là “phụ nữ” nói chung mà là hạng gái điếm, kỹ nữ (mà gần đây còn gọi bớp, ca ve, gái gọi, gái bao, v.v...) Còn “quan hệ sinh lý” là nói nhu cầu chính đáng của đời sống tình dục và hàm chứa hoạt động duy trì nòi giống của con người. Trong khi “chơi gái” lại nói về kiểu chơi bời trác táng, thiên về trải nghiệm nhục dục, thỏa mãn xác thịt. Kẻ đi “chơi gái” thì phải có “gái chơi”. Thế nên, gái điếm, kỹ nữ còn được gọi là “gái làng chơi” là vậy.

Về từ “chơi gái”, trong bài
Đọc lướt «Từ điển từ và ngữ Việt Nam» của Nguyễn Lân
An Chi bình luận ngắn gọn như sau: “Cứ như lời giảng trên đây của ông Nguyễn Lân thì, trừ những đàn ông bất lực, có ông chồng nào lại chẳng “chơi gái” (Mỗi lần...với vợ là một lần “có quan hệ sinh lý với phụ nữ”)

- Chơi hoa. Giao thiệp với phụ nữ. Chơi hoa đã dễ mấy người biết hoa (Kiều)

Ở đây có sự “ngây thơ” trong ý nghĩ, hay là sự thiếu hụt về vốn từ tiếng mẹ đẻ ? “Hoa” thường được ví với phụ nữ. Nhưng “hoa” trong “chơi hoa” lại ám chỉ gái lầu xanh, kỹ nữ, đĩ điếm. Và “chơi” ở đây không phải “giao thiệp” hay “quan hệ” giao tiếp mà là “chơi gái” đó thưa soạn giả. Việt Nam tự điển giải nghĩa thứ tư của “chơi”: “Nói về cách du đãng: chơi cờ bạc, chơi gái”. Từ điển Truyện Kiều - Đào Duy Anh chú giải cụ thể: “Chơi hoa: Lấy hoa làm vui; nghĩa bóng là chơi gái. Vd: Chơi hoa đã dễ mấy người biết hoa”(Kiều)

Giáo sư Nguyễn Lân là tác giả cuốn sách “Tôi yêu tiếng Việt” (NXB Khoa học xã hội-1995). Thật đáng thương cho anh chàng nào đi tán gái, lại học mót được hai từ “chơi hoa” trong từ điển của GS Nguyễn Lân rồi tự tin buông lời “có cánh”: Anh chơi hoa đã nhiều, nhưng em mới là bông hoa đẹp nhất mà anh từng... (!)

Thật là “Yêu nhau như thế bằng mười phụ nhau” !

Tham khảo: Có ý kiến cho rằng: Nguồn gốc từ “hoa” trong “chơi hoa”, “bán hoa” xuất phát từ cách mời khách của gái làng chơi xưa kia bên Tàu. Có khách đến “chơi”. Một nhóm các cô gái lầu xanh quần áo, trang điểm thướt ta, niềm nở ra chào. Mỗi cô cầm trên tay một cái khay. Mỗi khay đựng một bông hoa, màu sắc, chủng loại hoa khác nhau. Thế rồi múa hát vòng quanh. Đong đưa, uốn éo, đầu mày cuối mắt đưa tình. Khách cảm thấy ưng cô nào sẽ đưa tay chọn lấy bông hoa để trong khay của cô đó. Chủ khách hiểu ý cùng lui vào “hậu trường”. Kiểu “giới thiệu”, “chọn hàng tao nhã” này đã sinh ra hai từ cũng rất “tao nhã” là kẻ “bán hoa” và người “chơi hoa” (điều này HTC đọc được từ hồi nhỏ, nay không còn nhớ ở tài liệu nào. Xin chép lại đại khái nội dung hầu bạn đọc. Rất mong các bậc cao minh chỉ bảo, phản hồi)

-Dáng vóc. Thân hình khỏe mạnh.

Sai ! "Dáng vóc” chỉ ngoại hình cao thấp, gầy, béo. Ai cũng có dáng vóc của người đó, không cứ gì người "thân hình khỏe mạnh". TĐTViệt: “Dáng vóc Dáng người, nhìn về mặt thân hình to nhỏ, cao thấp”.

-Lạ nhà Đến một nơi chưa bao giờ đến: Lạ nhà, cả đêm không sao ngủ được.

"Lạ nhà" có khi là chỗ đã từng đến, thậm chí đến nhiều lần, nhưng ít khi hoặc lần đầu tiên ngủ lại. Một số tác động như: không gian, giường chiếu, mùi vị, âm thanh lạ xung quanh, sự gò bó, thiếu tự do thoải mái khiến người ta cảm thấy khó ngủ, gọi là lạ nhà. TĐTViệt giải nghĩa "Lạ nhà: Không quen nhà, không quen chỗ. Lạ nhà không ngủ được".

-Lên mâm: Đến lượt mình phải làm việc gì trước quần chúng (thtục) Sắp đến lượt mình phải lên mâm rồi.

Cái tính hay nói ngược của Giáo sư thiệt lạ ! Đúng ra là "lên thớt" chứ, sao lại “lên mâm” ? Được “lên mâm” lại sướng quá ! "Lên thớt" là khẩu ngữ ý nói bản thân sắp phải trải qua, đối mặt một thử thách gì đó khó khăn thực sự. Các bạn trẻ hay dùng từ này để nói về việc thi cử, phỏng vấn tìm việc.v,v...

-Lắng đọng: Dồn góp dần dần lại một nơi: Những tình cảm sâu đậm, lắng đọng trong lòng.

Hiểu như GS thành vun lại hoặc dồn lại, chứ không phải "lắng đọng". Vì "lắng đọng" theo nghĩa đen là những vật nhỏ lắng xuống đáy nước theo chiều đứng, chứ không phải sự "dồn góp" đa chiều về "một nơi". TĐTViệt: "Lắng đọng: 1.Lắng dần xuống và đọng lại. Phù sa lắng đọng. 2.Lưu lại, lắng lại trong chiều sâu tình cảm. hình ảnh lắng đọng trong tâm tưởng".

-Xăm xắp Nói nước gần đến miệng vật đựng hoặc đến gần mặt đê: Đổ nước xăm xắp miệng nồi. Nước lụt đã đến xăm xắp mặt đê.

Nếu "nước gần đến miệng vật đựng" hoặc gần mặt đê người ta nói ngấp nghé chứ không nói nước "xăm xắp". Khi nói nước "xăm xắp" có nghĩa nó đã ngập lên rồi nhưng chỉ ở độ vừa lút nhiều vật gì đó đang nằm trong vùng (hoặc dụng cụ) chứa nước. Ví dụ nước xăm xắp mặt ruộng là nước chỉ vừa ngập các hòn đất nhấp nhô và cây cỏ trong ruộng (có chỗ chưa lút hẳn). Với mặt đê, nếu nói nước "xăm xắp" thì có nghĩa nước đã bắt đầu tràn lên đê rồi, nhưng chưa đủ ngập sâu và chảy mạnh. TĐTViệt: "Xăm xắp: (nước) ở mức không đầy lắm, chỉ đủ phủ kín khắp bề mặt. Nước xăm xắp mặt ruộng.

-Mù trời Nói trời nhiều mây đen kịt: Mù trời mới bắt được két. Hiện nay mù trời, có lẽ sắp mưa.

Giáo sư nhầm "mù trời" với kiểu trời động giông, "mây đen kịt" kéo đến báo hiệu "sắp mưa". “Mây” và “mù” là hai hiện tượng khác nhau. "Mù trời" là kiểu sương mù giăng phủ khắp không gian (Thế nên, người ta mới lợi dụng màn sương này để đánh bắt, bẫy con két) Khi sương mù dày đặc có khi cũng sẽ rơi xuống thành hạt như mưa, nhưng đó là "quá mù ra mưa". Còn động giông “mây đen kịt” kéo đến mới báo hiệu một trận mưa lớn.

Sự lệch lạc trong tiếng mẹ đẻ của Nhà biên soạn từ điển khiến cho những từ rất phổ thông trong tiếng Việt cũng trở nên “bất đồng” như vậy đó.

-Lụng thụng. Nói quần áo rộng quá.

Thực ra“lụng thụng” là nói quần áo vừa rộng, vừa dài mới đúng. Nếu chỉ là rộng thôi phải là “thùng thình” chứ không phải“lụng thụng”.

-Quần ống sớ: (Ống sớ là vỏ hình hộp rất phẳng dùng để đựng sớ cúng trước khi đốt) Quần là có nếp rất phẳng.

Không hề có loại quần nào có ống “hình hộp” (lập phương). Giáo sư đã hình dung sai hình dáng cái ống sớ. Bởi gọi “ống sớ” nhưng nó tựa cái phong bì hình chữ nhật bẹt. "Ống sớ" khác phong bì thư ở chỗ một đầu dán kín, đầu kia có miệng bỏ sớ vào và gấp mép lại. Theo daitudien.net “quần ống sớ” là “loại quần dân tộc Việt Nam xưa kia của người đàn ông bằng vải trúc bâu trắng, ống rộng, thẳng, sau mỗi lần giặt phải hồ, là phẳng cho cứng mặt vải. Khi mặc ống thẳng như hai ống đựng sớ”.

-Chằn chặn. Từ dùng sau từ bằng và từ vuông để tỏ ý tuyệt đối: Đôi đũa bằng chằn chặn; Cái bàn vuông chằn chặn.

Không hẳn chỉ đứng sau từ bằng và từ vuông. Vậy đều chằn chặn thì sao ? Mặt khác lấy ví dụ “Cái bàn vuông chằn chặn” là chưa chính xác.Vì từ “chằn chặn” ý chỉ những vật gì đó có cùng hình dáng, kích thước, khi đặt cạnh nhau thì thấy bằng, đều chằn chặn.

-Lây lất: lộn xộn và bừa bãi: sống lây lất ở vỉa hè.

Sống ở nhà đường hoàng, chỉ tội đồ đạc “lộn xộn, bữa bãi” không ai có thể gọi là “lây lất”. TĐTViệt: “Lay lắt như Lây lất: Ở trạng thái tồn tại một cách yếu ớt, mỏng manh, không ổn định kéo dài. Lay lắt như ngọn đèn trước gió; sống lay lắt qua ngày.

-Thúng thắng: Nói ho từng cơn một.

Ho từng tiếng một khác hẳn với “ho từng cơn một”. Chính xác ho“thúng thắng”, hay húng hắng là ho từng tiếng ngắt quãng, lúc nhặt lúc khoan chứ không thành cơn. TĐTViệt: “Thúng thắng như húng hắng [ho] từng tiếng nhẹ, ngắn và thưa”.

-Ngắn gọn Nói bài văn không dài và không rườm rà: Văn của người thường ngắn gọn (TrChinh)

Giáo sư quen kiểu giải nghĩa từ vựng rất sai lầm. Đó là chỉ căn cứ nghĩa của từ trong văn cảnh ví dụ cụ thể nào đó. Cách làm này đã triệt tiêu sự phong phú, đa dạng nghĩa của từ. “Ngắn gọn” đâu phải giành riêng để nói về bài văn ngắn gọn ? Vậy cuộc họp “ngắn gọn”, câu chuyện “ngắn gọn”, câu hỏi “ngắn gọn”, câu trả lời “ngắn gọn” thì sao ?

-Nghiện ngập: Nghiện thuốc phiện: vì nghiện ngập anh ta phải bán cả nhà.

“Nghiện ngập” cũng không phải chỉ nói “nghiện thuốc phiện”.Chúng tôi đồng ý với cách giải nghĩa ngắn gọn, chính xác của TĐTViệt: “Nghiện ngập: Nghiện nói khái quát, nghiện ngập rượu chè”.

-Xâu chuỗi Từ dùng trong phong trào cải cách ruộng đất là bắt liên lạc với nhiều bần cố nông sau khi đã bắt rễ với một người cốt cán.

Đó là cách hiểu từ “xâu chuỗi” do trải nghiệm nào đó của Giáo sư. Còn “xâu chuỗi” trong tiếng Việt được hiểu là: “tập hợp liên kết lại thành một chuỗi, một tuyến. Xâu chuỗi các sự kiện” (TĐTViệt)

-Cầy Con chó dùng để ăn thịt: Chén một bữa thịt cầy.

“Cầy” không phải “chuyên dùng” để gọi “con chó dùng để ăn thịt”. Cách hiểu của soạn giả xuất phát từ các tấm biển ở cửa hàng “Cầy tơ” hoặc “Thịt cầy 7 món” chăng ? Thế nhưng, người ta vẫn gọi các món từ“con chó dùng để ăn thịt” là dồi chó, chả chó, chứ không gọi là dồi cầy, chả cầy. Thực ra cày (cầy) là cách gọi khác chỉ con chó (bất kể để nuôi hay làm thịt) ở nhiều địa phương. Riêng vùng nông thôn Thanh Hóa như các huyện Quảng Xương, Tĩnh Gia, Nông Cống, người ta gọi con chó là con cày. Mãi đến khoảng vài chục năm gần đây, cách gọi con chó mới phổ biến.

Tất cả những từ, ngữ chúng tôi nêu ra trên đây có tới gần trăm phần trăm là từ thuần Việt hoặc đã Việt hóa hoàn toàn và rất thông dụng trong đời sống hàng ngày. Thế nhưng, sự thiếu hụt về vốn từ tiếng mẹ đẻ không chỉ khiến GS Nguyễn Lân hiểu sai hàng loạt từ ngữ trong “Từ điển từ và ngữ Việt Nam” mà còn trở thành nguyên nhân chính trong việc giải thích sai rất nhiều thành ngữ, tục ngữ trong sách “Từ điển thành ngữ, tục ngữ Việt Nam” mà chúng tôi từng nêu.

“Một ngàn năm độ hộ giặc Tàu, Một trăm năm đô hộ giặc Tây ⁽⁷⁾ Tiếng mẹ đẻ của ta mười phần, đã mất tới hơn nửa chẳng còn thuần hậu. Những từ, ngữ ta vừa nói trên thuộc số ít ỏi “đồ tư trang” vô cùng quý báu của Mẹ Việt Nam “thời con gái”. Thế mà Của riêng còn một chút này, Chẳng cầm cho vững lại giày cho tan ⁽⁸⁾. Giống như Mẹ, tiếng mẹ đẻ mỗi người chỉ có một. Tiếng mẹ đẻ là nền tảng ngôn ngữ cơ bản, hành trang vô cùng quan trọng để chúng ta bước vào thế giới tri thức, trước khi đến với ngôn ngữ thứ hai. Giáo sư Nguyễn Lân chưa hiểu hết tiếng mẹ đẻ, chưa dùng đúng tiếng dân tộc. Việc GS trong biên soạn ra các loại Từ điển “rất có hại cho tiếng Việt”⁽⁹⁾ là điều hoàn toàn dễ hiểu.

HTC

Kỳ sau

Một đời chính tả

Học sai nên hành sai

Một số tài liệu tham khảo và chú thích:

1.Từ điển tiếng Việt-Hoàng Phê chủ biên-NXB Đà Nẵng-2013

2.Từ điển từ láy tiếng Việt-Hoàng Văn Hành chủ biên-NXB khoa học xã hội-2011.

3.Việt Nam tự điển-Hội Khai trí Tiến đức-vietnamtudien.org

4.Từ điển Việt Hán-NXB Giáo dục-2003.

5.Việt ngữ tinh nghĩa từ điển-Long Điền-Nguyễn Văn Minh-NXB Quảng Vạn Thành-1950.

6. Ngữ pháp tiếng Việt-Diệp Quang Ban-NXB Giáo dục 2013.

7. Lời ca khúc: “Gia tài của Mẹ”-Trịnh Công Sơn.

8. Lẩy Kiều: “Chữ trinh còn một chút này, Chẳng cầm cho vững lại giày cho tan”.

9. Chữ của Lê Mạnh Chiến trong bài Hai quyển từ điển rất có hại cho tiếng Việt

Kỳ 6 Tiếng mẹ đẻ