NGUYỄN CHÍ THIỆN=TRẦN HOÀI THƯ=THANH TÂM TUYỀN=TRUYỆN SƠN TRUNG

THƠ NGUYỄN CHÍ THIỆN

Tình MơNguyễn Chí Thiện (1963)

Anh yêu em,anh chỉ nói thế thôi
Nói thế thôi cũng đã thừa rồi
Vì tình ái đâu cần ngôn ngữ
Tình từ tim, mà ngôn ngữ từ môi

Anh yêu em, em đã hiểu lâu rồi
Em đã hiểu từ ban đầu gặp gỡ
Anh hỏi thăm đường, em trỏ lối, thế thôi!
Em hiểu anh trong dáng dấp bồi hồi

Trong ánh mắt ngập ngừng xao xuyến
Em hiểu anh trong nắng chiều lưu luyến
Em hiểu anh từ tình mới đâm chồi
Từ hạnh phúc còn như bỡ ngỡ

Trong hồn anh quen nếp đau thương...
Có những đêm trăng óng ánh trên đồng
Trăng tắm sáng lên đầu em tóc rối
Trăng lấp ló qua hàng cây gió thổi...

Em là vầng trăng ngọc của đời anh
Anh không em, anh sẽ sống âm thầm
Như những tối trăng vàng lặn bóng
Đi bên em nghe ái tình đập sóng

Trong lòng anh hạnh phúc chan hòa
Ôi phút giây không thể xóa nhòa
Giây phút ấy, tình em chói tỏa
Ở trong anh, và tất cả xung quanh!

Anh ôm em, em ngạt thở vì anh
Nhưng em biết lòng anh say đắm quá
Gì ngây ngất bằng hôn lên đôi má
Mịn như hoa và đượm hương da!

Nắm tay em bao đau khổ phai nhòa
Khắp vũ trụ chỉ còn thương mến
Tình của em nhiệm mầu vô bờ bến
Hồn anh hầu tàn úa lại rờn xanh

Đời anh như chim hót trên cành
Tươi mát tựa màu xuân thơm ngát
Giọng ai buồn ngân nga câu hát
Bừng cơn mơ, trăng lạnh đã lên cao...

Gió ngoài song hiu hắt thổi vào
Rơi mấy cánh hoa đào trên chậu sứ...

TRẦN THỊ NGUYỆT MAI * TRẦN HOÀI THƯ

Người lính trong TRUYỆN TỪ VĂN* của Trần Hoài Thư

Sunday, 05 August 2012 08:17

Trong bài giới thiệu về tác giả Trần Hoài Thư của nhà văn Mai Thảo đăng trên tạp chí Văn ngày 1-3- 1972, ông đã viết: “…Người đọc có thể chê trách người lính bệnh của Trần Hoài Thư trong Bệnh Xá Cuối Năm đã đề cập tới những chủ đề lớn như chấm dứt chiến tranh, thống nhất đất nước, đoàn viên và thương yêu hai miền, bằng một tâm hồn quá đơn giản, thơ ngây. Người lính của chúng ta hiền quá. Hiền thật. Làm thế nào được. Dân tộc ta hiền, mãi mãi hiền, mặc dầu đã hai mươi năm lâm trận. Cái tính hiền đó được biểu hiện cùng khắp trong những truyện ngắn về tiền đồn, về mặt trận, của Trần Hoài Thư, mà Bệnh Xá Cuối Năm là một.” Thật vậy, trong các truyện ngắn của anh trong tập “Truyện từ Văn” mà tôi hân hạnh được đọc, nổi bật lên hình ảnh người lính VNCH thật hiền, dù là khi nằm trong bệnh viện hay khi đang lâm trận, hoặc ở bên người em, người tình. Họ chỉ có một mơ ước duy nhất, là ngày hòa bình mau trở lại để trở về với làng quê, xóm cũ, bên cha mẹ già, lấy vợ sinh con. Thôi không còn những ngày nằm mương nằm mả truy lùng địch. Không còn hỏa châu, trái sáng, tiếng đạn bom trên quê hương đã quá nhọc nhằn. Rồi tôi và lũ bạn ở trong trại bịnh sẽ dắt dìu nhau, kẻ chống nạng, người băng bó đầy mình, kẻ tóc râu như con dã thú, kẻ xanh xao, ốm yếu như một tên nghiện thuốc phiện... Chúng tôi sẽ mở cánh cửa sắt của bệnh xá này, trải con tim thật nhạy cảm cùng nhân loại, để làm một cuộc duyệt binh thật vĩ đại cùng những người đang lâm chiến. Họ ở Trường Sơn xuống. Hạ Lào qua. Cao Miên lại. Họ từ muôn nơi tụ hội lại, cùng bắt tay nhau, cùng chúc mừng nhau, cùng nghẹn ngào chào nhau. (Bệnh xá cuối năm - trang 12) Họ mang một trái tim nhân hậu, không phân biệt đối xử ngay cả với tù binh. Các tù thương phế binh miền Bắc được săn sóc như những người lính miền Nam. Chứ không phải như ngày hòa bình mới lập lại, kẻ chiến thắng đã đuổi tất cả các thương bệnh binh VNCH đang nằm dưỡng thương ra khỏi quân y viện... Anh Trần Hoài Thư đã nhìn, đã tả người lính phía bên kia bằng con mắt anh em, rất người, rất bao dung: Người thông ngôn hỏi hai người thương binh Bắc Việt về ý muốn của họ về quê hương hay không. Và mục đích của phái đoàn quốc tế này là tìm cách giúp đỡ. Tôi thấy hai người lắc đầu. Tôi đang tự hỏi, phân tích, suy luận về trường hợp hai người tù thương binh trong bệnh xá miền cao này. Tôi cố gắng tìm trên gương mặt ấy một cái gì biểu lộ một mối thù địch, ác ôn. Nhưng tôi chỉ thấy một đôi mắt thật buồn bã, trên gương mặt thật chất phác bị may vá chằng chịt. Đôi mắt ấy, tôi đã nhận thấy từ bên trong ô lưới sắt. Ánh nắng le lói của hoàng hôn chiếu vào khung lưới. Nắng đọng thành từng mảng nhỏ trên gương mặt của hắn. Hắn nhìn lại tôi. Tự nhiên tôi muốn mời hắn một điếu thuốc.  Tôi muốn bày tỏ sự thân thích vô hình giữa tôi và hắn. Giữa những người trẻ tuổi bất hạnh như nhau. Giữa những tên thanh niên trót sinh ra trong một thế kỷ đen tối.(Bệnh xá cuối năm - trang 13) Người lính miền Nam đã xem cuộc đấu tranh này như một cuộc đấu tranh về ý thức hệ, nên không coi kẻ phía bên kia là thù địch: Kẻ thù ta ơi những đứa xâm mình Ăn muối đá mà điên say chiến đấu Ta vốn hiền khô ta là lính cậu Đi hành quân rượu đế vẫn mang theo Mang trong đầu những ý nghĩ trong veo Xem cuộc chiến như tai trời ách nước Ta bắn trúng ngươi vì ngươi bạc phước Vì căn phần ngươi xui khiến đó thôi (Nguyễn Bắc Sơn - Chiến tranh Việt Nam và tôi) Trong khi đó, phía cán binh CS, họ đã bị nhồi nhét tuyên truyền rằng những người ở phía đối diện họ đều là Mỹ Ngụy, là kẻ thù, phải tiêu diệt không khoan nhượng, phải “nhằm thẳng quân thù mà bắn”. Như trong bài thơ “Những ngày xưa thân ái” của nhà văn / nhà thơ Phạm Hổ (anh trai của nhạc sĩ Phạm Thế Mỹ - tác giả bài nhạc “Những ngày xưa thân ái” tại miền Nam), người đã tham gia sáng lập Hội Nhà Văn miền Bắc (1957) và cũng là một trong những người đầu tiên hình thành Nhà xuất bản Kim Đồng, nơi chuyên xuất bản văn hóa phẩm dành cho trẻ em(**): Tôi bắn hắn rồi Những ngày xưa thân ái Không ngăn nổi tay tôi Những ngày xưa thân ái Chắc hắn quên rồi Riêng tôi, tôi nhớ: Đồng làng mênh mông biển lúa Sương mai đáp trắng cỏ đường Hai đứa tôi, Sách vở cặp chung Áo quần nhàu giấc ngủ Song song bước nhỏ chân trần Gói cơm mo mẹ vắt xách tùng tơn Nón rộng hỏng quai Trong túi hộp diêm nhốt dế Những ngày xưa êm đẹp thế Không đem chung hai đứa một ngày mai Hắn bỏ làng theo giặc mấy năm nay Tôi buồn tôi giận, Đêm nay gặp hắn, Tôi bắn hắn rồi Những ngày xưa thân ái Không ngăn nổi tay tôi Xác hắn nằm bờ ruộng Không phải hắn thuở xưa Tôi cúi nhìn mặt hắn Tiếc hắn thời ấu thơ. (Phạm Hổ - Những ngày xưa thân ái) Thú thật, tôi đọc mà nổi da gà. Bạn thân thuở ấu thơ, ở khác chiến tuyến, gặp lại nhau chẳng mừng thì chớ, lại giết không gớm tay. Chả bù cho người lính miền Nam, nhà thơ Phan Xuân Sinh, đã bày cuộc “Uống rượu với người lính Bắc phương”: Hãy rót cho ta thêm cốc nữa đi Ngồi với bạn hôm nay làm ta hứng chí Chuyện ngày mai có chi đáng kể Dẹp nó đi cho khỏi bận tâm Thằng lính nào mà không rét lúc ra quân Khi xung trận mà không té đái Ta cũng có người yêu nhỏ dại Mỏi mắt trông chờ song cửa quê nhà … Chuyện sống chết căn bệnh trầm kha Đâu dễ gì thoát vòng sinh mệnh Những thằng lính thời nay không mang thù hận Bạn hay thù chẳng một lằn ranh Thôi hãy uống. Mọi chuyện bỏ lại sau Nếu có thể ta gầy thêm cuộc nhậu Bày làm chi trò chơi xương máu Để đôi bên nuôi mầm mống hận thù Ta chán lắm rồi ba chuyện ruồi bu Chỉ có bạn, có ta là thua cuộc Người yêu của bạn ở ngoài phương Bắc Giờ này đang hối hả tránh bom Hay thẫn thờ dõi mắt vào Nam Để chờ người yêu mình trở thành liệt sĩ Rồi cũng sẽ quên, như bao điều suy nghĩ Tình yêu như một thứ điểm trang? Che đi chút dối lòng Uống với bạn đêm nay ta phải uống thật say Để không phải còn nhìn nhau hận thù ngun ngút (Phan Xuân Sinh- Uống rượu với người lính Bắc phương) Bởi vậy, người thương binh VNCH trong truyện “Về Thành”, khi trở lại quê nhà, muốn đi thăm mộ chị Hai của anh, một người  “nhảy núi”, ông nội anh đã khuyên: Ông già lắc đầu: -       Đừng nên cháu. -       Sao vậy nội? -       Từ đây đến đó, có bao nhiêu con mắt nhìn con. Ai ở làng đều biết con qua bên sông. Người cháu ràn rụa: -       Nhưng con bây giờ đã trở thành một kẻ cụt tay. Con không còn cầm súng. Con không còn ra mặt trận. Chính một cánh tay họ đã cướp mất của con, trên chiến trường rồi. -       Làm sao họ hiểu được. Làng xóm đã ly khai con từ khi con trở về thành. Chị Hai con đã không nhìn nhận con là đứa em ruột… -       Không, chị Hai con không bao giờ nghĩ điều đó. Chị là một người con gái hiền lành và dễ thương nhất, mà con đã gặp, đã biết. Chị đã từng tha lỗi cho con, khi con chọc giận chị. Chị không bao giờ… con biết rõ. Cả chú Ba, cả những người trong làng trong xóm, không ai xô đuổi con. Cho con đi, thưa nội. -       Nội van con, hãy nghe lời nội. Con nên nhớ không ai nghĩ những điều như con đã nghĩ. (Về thành – trg 150) Ngoài những lý do mà anh đã nêu trong truyện, tôi tự hỏi có phải vì chế độ tự do ở miền Nam quá nhân bản, nên hai người tù binh đã xin ở lại chăng? Nếu bạn đã đọc “Cõi Đá Vàng” của nhà văn Nguyễn thị Thanh Sâm thì bạn đã biết chuyện một cô gái lấy chồng Tây về quê thăm nhà bị nghi là Việt gian và bị mang ra xử bắn (thử) bằng 3 mũi tên tẩm thuốc độc. Những cán bộ có tư tưởng tiến bộ, tỏ thái độ chống đối với những điều bất nhân, phi lý như Huỳnh, như Trần… thì bị bỏ tù và mượn tay người khác để giết chết. Vấn đề này cũng được anh đề cập đến trong truyện Cõi sa mạc – trg 279: CS đã mượn tay dân vệ giết cô giáo sinh Sư Phạm khi buộc cô này kéo cờ giải phóng và hô khẩu hiệu. Hình ảnh người lính VNCH đã rất coi trọng mạng sống đồng bào, làm tôi chảy nước mắt khi nghĩ đến những thước phim của ngày cũ: Tết Mậu Thân ở Huế, vụ pháo kích vào trường tiểu học Cộng đồng Cai Lậy vào tháng 3 năm 1974… Hay như bây giờ, công an trong nước đánh chết người dân là “chuyện thường ngày ở huyện”: Đằng sau nhà, có tiếng hét của người lính: Lên không. Đầu hàng đi. Tao ném lựu đạn xuống bây giờ. Tôi đứng dậy, tiến về tiếng hét. Thằng Trung cầm trái M.26, sắp bỏ vào miệng rút chốt. Tôi gọi giựt: Khoan đã. Muốn chết hả? Trung nói: Thiếu úy, em nghe tiếng động trong hầm, bọn nó núp trong hầm, thiếu úy. Tôi nạt: Mày tưởng bắt bọn nó dễ dàng như vậy sao? Trung cầm trái lựu đạn, phân bua: Thì ở đây là bọn nó rồi còn gì. Tôi nói: Lỡ dưới hầm toàn dân không thì sao? Tôi chỉ tay vào trái lựu đạn cay, sao mày không dùng thứ này? Ai dạy mày, hả. (Mắt đêm – trg 251) Trong tập truyện này, tôi như đã được tham dự cùng anh và đồng đội ở trận Kỳ Sơn quá khốc liệt và kinh hoàng mà anh đã diễn tả trong bài thơ “Kỳ Sơn”: Kỳ Sơn đồi trọc chim không đậu Đại đội đi, một nửa không về Lớp lớp người nhào lên, ngã gục Đạn sủi bờ sủi đá, u mê (Trần Hoài Thư - Kỳ Sơn) Hình như có lần anh đã nói đúng là một phép lạ mà anh thoát chết trong trận này: Ngày hôm đó, ngày 9-5 thì phải. Mặt trời thì gay gắt. Chỉ có mặt trời mới thấy bọn tôi. Tôi nằm trong bụi, mặt dầm dề máu và mảnh lựu đạn, đít mông cũng vậy. Tôi, lần đầu tiên, niệm: Nam mô Quan thế âm Bồ tát, cứu nạn cứu khổ… hàng trăm lần. Nhìn mặt trời. Cho con sống. Sống. Sống. Tôi vùng dậy chạy. Đạn bắn dưới chân. Tôi lộn nhào. Chạy. Chạy. Đạn rít trên đầu, tôi nhào xuống bờ suối. Đạn đuổi theo. Nó canh kỹ. Ló đầu ra. Tắc, bùm. Thụt đầu vào. Chạy, lăn. Tội nghiệp thân thể mày chưa, ốm yếu thế kia. Cha mẹ nâng niu thế kia, bây giờ vùng vẫy, bò, chui từng đám bụi, bò hai chân, hai tay. Bò ngửa. Bò sấp. Ngọn cây vừa xê xịch. Tắc bùm. Đ.M. Chó đẻ. Mày giết tao. Mày hả dạ lắm sao. Tao còn viên đạn cuối cùng đây. Tự tử. (Nhật ký hành quân II, trg 53) Bởi vậy, đừng trách người lính khi lòng chàng thì yêu rất nhiều nhưng đã ngại không dám cưới vợ vì sợ người yêu mình sẽ sớm trở thành “góa phụ ngây thơ”: Tôi đi vẩn vơ. Những hạt sỏi dưới đôi giày lính, kêu lên rào rào nhè nhẹ. Ở trên bầu trời đen thăm thẳm, một vì sao vụt bay ngang rồi chết lịm. Có một chút bâng khuâng trong hồn tôi. Tôi nghĩ đến thân phận của mình. Còn bốn năm nữa, sẽ từ bỏ bộ áo quần xanh này để về, yên ổn với tấm thân mà cha mẹ nưng niu bế. Hay suốt đời không về, mà nằm trong một mồ hoang thâm u lạnh lẽo. Quỳnh ơi, anh không thể kéo dài mối tình thầm kín này nữa, nhưng anh cũng không thể nhìn em phải khóc như những người vợ trẻ son sắt. Anh biết làm gì bây giờ?(Cõi sa mạc – trg 273). Tôi xin luôn luôn được mang ơn anh, những người lính VNCH, đã giữ cho miền Nam 20 năm yên ấm. Nhờ đó, chúng ta mới có được một gia tài văn hóa nhân bản, quý giá và đồ sộ mà di tích còn lại của nó là những bộ Văn Miền Nam, Thơ Miền Nam cũng như những tác phẩm văn học mà Thư Ấn Quán đã và đang sưu tầm hoặc tái bản. Với riêng anh Trần Hoài Thư, em muốn được nói lời biết ơn anh đã giữ gìn cho chúng em, những thế hệ tiếp nối, được biết đến một nền văn học miền Nam lẫy lừng mà “những người muôn năm cũ” đều ngậm ngùi khi nhớ đến.   Trần Thị Nguyệt Mai 11-7-2012 (Nguồn: Thư Quán Bản Thảo số 53 tháng 8 năm 2012) (*) Thư Ấn Quán xuất bản mùa hè 2012, ấn bản đặc biệt của tạp chí TQBT chủ đề tạp chí Văn.       Muốn có sách, xin bạn liên lạc với Thư Ấn Quán ở địa chỉ:       PO Box 58       South Bound Brook, NJ 08880       hoặc email:       tranhoaithu @yahoo.com (**) nguồn: Wikipedia

THƠ THANH TÂM TUYỀN

• Dạ khúc

  
  
  November4

  Anh sợ những cột đèn đổ xuống
  Rồi dây điện cuốn lấy chúng ta
  Bóp chết mọi hi vọng
  Nên anh dìu em đi xa
  Ði đi chúng ta đến công viên
  Nơi anh sẽ hôn em đắm đuối
  Ôi môi em như mật đắng
  Như móng sắc thương đau
  Ði đi anh đưa em vào quán rượu
  Có một chút Paris
  Ðể anh được làm thi sĩ
  Hay nửa đêm Hanoi
  Anh là thằng điên khùng
  Ôm em trong tay mà đã nhớ em ngày sắp tới
  Chiếc kèn hát mãi than van
  Ðiệu nhạc gầy níu nhau tuyệt vọng
  Sao tuổi trẻ quá buồn
  như con mắt giận dữ
  Sao tuổi trẻ quá buồn
  như bàn ghế không bầy
  Thôi em hãy đứng dậy
  người bán hàng đã ngủ sau quầy
  anh đưa em đi trốn
  những giày vò ngày mai
  

  Bài thơ này đã được nhạc sĩ Phạm Đình Chương phổ nhạc thành nhạc phẩm Dạ tâm khúc.
  Dưới đây là phiên bản do Duy Trác trình bày.

  
  

  Từ khóa: Thơ phổ nhạc, Tình yêu, Tuổi trẻ
  Chia sẻ qua Facebook Twitter Email
  Bình luận (0)

• Trời sẫm

  
  
  December17

  Như mắt
  Như ngõ hoang hồn này
  Hôm nay
  Nghe lời hát quen quen
  Người đàn bà ấy mang tên
  Lời từ biệt
  Trên một sân ga vắng
  Tiếng kèn trầm của một chuyến ô-tô-ray
  Đầy dĩ vãng
  Nếu đã đi từ Hà Nội xuống Hải Phòng
  hay sang Bắc Ninh
  Nếu đã đi từ Sài Gòn xuống Vĩnh Long
  hay lên Thủ Dầu Một
  Chuyến xe vẫn chỉ thuộc một mình
  Như kẻ say rót rượu lấy mà uống
  Cho vui thêm cuộc hành trình
  (Đúng rồi những người thù ghét thơ tôi ơi)
  Cuộc hành trình hoàn toàn cô độc.

  Từ khóa: Cô đơn
  Chia sẻ qua Facebook Twitter Email
  Bình luận (1)

• Lệ đá xanh

  
  
  July31

  tôi biết những người khóc lẻ loi
  không nguôi một phút
  những người khóc lệ không rơi ngoài tim mình
  em biết không
  lệ là những viên đá xanh
  tim rũ rượi
  đôi khi anh muốn tin
  ngoài trời chỉ còn trời sao là đáng kể
  mà bên những vì sao lấp lánh đôi mắt em
  đến ngày cuối
  đôi khi anh muốn tin
  ngoài đời thơm phức những trái cây của thượng đế
  mà bên những trái cây ngọt ngào đôi môi em
  nguồn sữa mật khởi đầu
  đôi khi anh muốn tin
  ngoài đời đầy cỏ hoa tinh khiết
  mà bên cỏ hoa quyến rũ cánh tay em
  vòng ân ái
  đôi khi anh muốn tin
  ôi những người khóc lẻ loi một mình
  đau đớn lệ là những viên đá xanh
  tim rũ rượi
  

  Bài thơ này đã được nhạc sĩ Phạm Đình Chương phổ nhạc thành nhạc phẩm Nửa hồn thương đau.
  Dưới đây là phiên bản do Tuấn Ngọc trình bày.

SƠN TRUNG * TÔI LÀ NGƯỜI KHÁCH LẠ

TÔI LÀ NGƯỜI KHÁCH LẠ

              Sau 1975, miền Nam đổi chủ và thay cảnh sắc. Ngoài đường, bọn công an mặc quần áo vàng, đi dép râu, đội nón cối, mang AK đứng đầy đường. Khắp nơi, xe vận tải Liên Xô che vải kín như những dấu tích của thời miền Tây Hoa Kỳ khai hoang. Ngân hàng , chợ búa đóng cửa để kiểm kê. Hàng triệu người miền Nam thất nghiệp, hàng trăm ngàn sĩ quan và công chức phải ngồi tù. Chợ trời và quán cà phê mọc khắp nơi. Người ta đem bàn ghế, tủ, giường bán ngoài đường. Khắp nơi treo ảnh già Hồ. Thiếu nhi và thiếu niên đi học phải thắt khăn quàng đỏ. Ra đường ít người mang áo dài và tô son điểm phấn vì người ta sợ bị cắt quần, tuốt móng tay giữa đường. Không còn gạo Lục tỉnh chở về thành phố vì từ nay họ thực hành kinh tế tự cung tự cấp, vùng nào lo thực phẩm cho vùng đó, không có buôn bán từ làng này qua làng khác, xã này qua xã khác. Đó là chủ trương cấm chợ ngăn sông của đảng cộng sản để cho người dân muôn đời sống trong nhà giam Hợp tác xã, bãi bỏ buôn bán cá thể, và không cho dân chúng liên lạc với thế giới bên ngoài. Đi đâu là phải xin phép đi dường, khách đến nhà phải trình báo. Tất cả chúng ta như sống vào một không gian khác lạ. Trong khi bọn cộng sản và bọn ba mươi hớn hở tung hô chế độ, những người quốc gia chúng ta bị '' chấn động văn hóa'' ( cultural shock). Người Tây phương dùng danh từ này để diễn tả tâm trạng của những người đi từ quốc gia này sang quốc gia khác, từ nền văn hóa này sang nền văn hóa khác, và họ cảm thấy đau khổ vì mọi thứ như phong tục, chính trị, kinh tế, ngôn ngữ, y phục, thực phẩm. . . . đều khác lạ với nếp sống quen thuộc của họ. Chúng ta không cần đi ra nước ngoài, chúng ta ở trong đất nước của chúng ta, thế mà cộng sản vào miền nam đã gây xáo trộn đời sống nhân dân ta, khiến cho ta khó chịu, buồn bực và đau khổ! Ấy là ta đã bị ''chấn động văn hóa'' ngay tại nước ta! Chúng ta đã cảm thấy mình như đang ở một quốc gia xa lạ, với những tên công an, cán bộ của một chính quyền man rợ tại một vùng hoang vu trên trái đất!

Sau 1975, những nhà giáo không thuộc diện sĩ quan và công chức cao cấp thì không phải đi ''học tập cải tạo''. Vì vậy, chúng tôi còn ở lại trường học tập chính trị, họ nói ai học tập tốt có thể được xét ở lại giảng dạy. Trước đây, tôi là dân vượt tuyến. Thủơ nhỏ tôi đã sống trong vùng cộng sản, và học tại một trường trung học tại núi rừng. Tôi đã biết ít nhiều về cộng sản. Tôi không tin tưởng ở những lời hứa hẹn của họ, vì họ không bao giờ nói thật. Cộng sản làm thì không nói, cộng sản nói thì không làm!
Tôi là một học sinh bình thường, không thuộc diện đoàn, đảng. Còn những học sinh đoàn đảng thì quá dốt và luôn lăng xăng họp hành riêng với nhau. Tôi có cảm tưởng bọn họ là một loại học sinh '' con đẻ'', còn chúng tôi là loại học sinh '' con nuôi'', hoặc một loại ''người dưng nước lã'', một loại ''khách lạ'' đến từ một nơi xa xăm!

Cảm giác ''người khách lạ'' lại xuất hiện lần nữa sau 1975. Trong trường, còn lại những bạn bè với nhau, chúng tôi vô hình trung thuộc về một loại với nhau dù không bị bôi vôi, cạo trọc đầu hoặc mang biển, mang băng đi khắp thành phố như hồi cách mạng văn hóa bên Trung quốc. Nhìn thái độ và mặt mũi, người ta thấy rõ chúng tôi thuộc bọn '' chế độ cũ'' Sài gòn. Trong khi các cán bộ quân quản mang dép râu, đội nón tai bèo, chúng tôi chỉ mang y phục bình thường quần tây, áo sơ mi. Y phục khác nhau mà tâm tư cũng khác nhau. Họ là kẻ chiến thắng còn chúng tôi ý thức chúng tôi là tù hàng binh và chợt nhớ đến câu thơ Nguyễn Du:

''Hàng thần lơ láo phận mình ra đâu!

Áo xiêm buộc trói lấy nhau,

Vào luồn ra cúi công hầu mà chi!''

Họ bắt chúng tôi học tập chính trị một thời gian. Lúc đó họ phân loại chúng tôi . Các vị tiến sĩ quốc gia ( Pháp) thì ngang hàng phó tiến sĩ xã hội chủ nghĩa, còn tiến sĩ đệ tam cấp ( Pháp), Ph.D., master (Mỹ) cao học, cử nhân (Việt Nam) thì ngang hàng tốt nghiệp đại học xã hội chủ nghĩa. Tôi bắt chuớc câu thơ của Nguyễn Khuyến đọc cho bạn bè nghe:
Tiến sĩ còn chẳng ra gì,

Cử nhân, cao học khác chi thằng hề!

Có lẽ mặt mũi chúng tôi không còn sáng sủa, và bước chân của chúng tôi không mạnh mẽ và nhanh nhẹn như thời trước. Trong khi đó những anh nằm vùng hoặc '' tân gia ba''( mới gia nhập vào ngày 30 tháng tư) thì lăng xăng, năng nổ. Tức cười nhất là một vị linh mục những ngày đầu tiên ông cũng đứng ngồi khép nép mất tự nhiên như chúng tôi. Vài ngày sau, không biết xin đâu một cái băng đỏ, ông cũng đeo vào cánh tay, gia nhập vào đám cán bộ quân quản, và bọn '' ba mươi''cũng lăng xăng chạy lui chạy tới như gà mắc đẻ. Ít lâu sau, ông vắng bóng, nghe đâu ban quân quản đã cho các vị tôn giáo trở về với tôn giáo!
Những ngày đó chúng tôi không tích cực như bọn ba mươi nhưng cũng không tỏ rõ thái độ chống đối, tuy nhiên đôi khi thấy họ nói ngang ngược quá thì cũng phải góp ý kiến vì nếu im lặng, người ta sẽ cho là trí thức miền Nam ngu! Vì thế mà tên tổ trưởng vốn là một tên cơ hội chủ nghĩa, báo cáo cuối khóa học tập rằng chúng tôi có thái độ đối kháng. Mà đối kháng đồng nghĩa với phản kháng, với phản động! Mà phản động có nghĩa là sẽ bị đảng và nhà nước trừng trị, cho vào trại giam! Nghe ông ''triết gia tổ trưởng'' dùng chữ trong bản báo cáo, chúng tôi ớn xương sống và biết số phận của chúng tôi đã được quyết định. Lúc này, lớp học chính trị của chúng tôi thỉnh thoảng vắng bóng một vài người. Tôi nghe bạn bè kháo nhau họ đã vượt biên. Trong trường, các cán bộ quân quản luôn họp hành với các sinh viên đoàn đảng và các tên tổ trưỡng, tổ phó và các tên ba mươi! Rõ ràng chúng tôi là một lũ tội nhân đang chờ ngày phán xử. Trong những buổi học tập, phải nghe những tên cán bộ i tờ lên lớp về sáng kiến xăng khô của Liên Xô ( Liên Xô chế ra xăng bột rất tiện lợi, khi dùng thì lấy ra một ít bột, đổ nước lạnh vào quậy lên mà dùng), nhờ cố vấn quân sự của đảng ta mà '' Một Răng''( Iran), '' Một Rắc''( Iraq) chiến thắng đế quốc Mỹ; và sự giàu sang của miền Bắc xã hội chủ nghĩa như là đã sản xuất xe ô-tô xuất khẩu, chỗ nào cũng có dầu lửa, nhân dân ta chỉ cần cắm cuống đu đủ là dầu bốc lên tha hồ nấu bánh chưng! Chán nản quá, vào lớp học tôi không sao chống nổi con ma ngủ xâm nhập cơ thể! Dẫu biết đó là một hành động kém khôn ngoan nhưng biết làm thế nào được! Tôi có cảm giác rằng chúng tôi là một thứ ngoại quốc ngay trên đất nước tôi. Y phục của họ khác chúng tôi, cách nói năng và suy tưởng khác chúng tôi. Tôi và họ tuy là cùng giống Việt Nam nhưng có hai nền văn hóa khác nhau! Và điều quan trọng nhất họ là người chiến thắng còn chúng tôi là kẻ chiến bại! Xúc cảnh sinh tình, tôi đọc cho các bạn tôi nghe mấy câu thơ của tôi:

Nước này nào phải nước ta,

Mình là ngoại quốc lo mà hồi hương!

Mình là khách lạ ở trường,

Mau về mà vượt đại dương cho rồi!

It lâu sau thì đa số chúng tôi ra khỏi trường, chỉ trừ các anh em ban sinh ngữ hoặc những người có khả năng sinh ngữ là được ở lại. Một ông bạn già của tôi có việc cần tra cứu sách vở cho nên đã trở lại thư viện trường xin đọc sách. Họ vẫn lịch sự cho ông vào vì người thủ thư là người cũ. Khi về, ông cho biết nhân viên trường đã thay đổi gần hết, sinh viên và nhân viên đều nhìn ông như một người xa lạ. Riêng tôi, từ khi ra khỏi trường thì không bao giờ trở lại trường nữa. Tôi hiểu được nỗi cô đơn lạc loài của ông bạn già. Thật ra chúng ta bao giờ cũng chỉ là người khách lạ trong cuộc đời này! Thời trước chúng tôi còn dạy học, thì chỉ những sinh viên nào học với chúng tôi thì mới biết chúng tôi. Ngoài ra, các sinh viên khác chỉ biết đại khái chúng tôi là thầy giáo của nhà trường, thế thôi! Có kẻ lâu lâu mới tới trường một lần, tất nhiên chẳng biết ai là ai! Sinh viên cũ lớp thì bị ngồi tù hoặc chết trong lửa đạn ' Mùa Hè Đỏ Lửa'' hay ''Mùa Xuân Đại Thắng'', kẻ thì vượt biên, người thì không được tiếp tục học vì lý lịch xấu hoặc vì gia cảnh sa sút không đủ tiền ăn học! Nay đổi thay tình thế, thầy mới, trò mới, làm sao ai còn biết ai ! Khi ra khỏi môi trường hoạt động, chúng ta chỉ là những con người lẻ loi, cô độc, là những khách la! Ông bác sĩ, bà dược sĩ, cô vũ nữ, chàng họa sĩ. . . ra đường cũng chỉ là những con người vô danh trong đám đông!

               Khoảng 1985, nhạc phụ tôi mất, nhạc mẫu và mấy đứa em ra ngoại quốc, căn nhà trước kia đông đúc khoảng mười người ở, nay vắng tanh, chỉ còn lại một đứa cháu thường vắng nhà. Hai bên và đàng sau, người ta đã lên lầu cho nên căn nhà cũ bị che ánh mặt trời, trở thành tối om. Những ngày có điện thì có thể bật đèn sáng khi vào nhà, còn những ngày cúp điện thì tối om và nóng không thể tả! Những ngày giỗ chạp, chúng tôi đến cúng vái mà lòng tôi ngậm ngùi vì cảnh cũ người xưa không còn nữa!

Mười năm sau ngày Sài gòn thất thủ, tôi đã trở ra miền Trung thăm mái nhà xưa. Anh em, họ hàng đối với tôi rất chân tình. Người làng có vài kẻ nhận ra tôi, còn đa số nhìn tôi bằng con mắt xa lạ. Những kẻ biết tôi chút chút thì gọi tôi là '' ông Sài gòn''!Tại thôn xóm của mình, tôi thấy phong cảnh đổi khác, và tôi đã trở thành người khách lạ đối với nơi quê hương tôi sinh trưởng. Tôi là người khách lạ vì tôi có cảm giác khác xưa, không thân thiết như xưa. Tôi xa lạ với một số người trong làng vì họ mới lớn lên hay họ từ một nơi nào khác đến hoặc trở về. Và tôi cũng chỉ là một du khách, về đây một thời gian rất ngắn rồi lại lên đường, không biết bao giờ có thể trở lại! Không những tôi xa lạ mà tôi còn mang cảm giác bất an như có một ai đang rình rập tôi! Lúc nói năng, tôi phải gìn giữ từng lời, vì sợ báo cáo và xuyên tạc. Trong một không khí như thế, làm sao mà thân mật!

Ngôi nhà của tôi vẫn còn đó nhưng ngày xưa ông bà, cha mẹ, anh em chú bác quây quần, nay vào ra quạnh hiu chỉ còn mẹ tôi và tôi. Một vài anh chị bà con thỉnh thoảng ghé vào thăm viếng nhưng đêm khuya, một mình dưới bóng trăng lạnh lẽo, tôi cảm thấy cô đơn vô hạn, dường như mọi người đã bỏ đi thật xa, chỉ còn lại mình tôi. Những người thân yêu đã chết, những bạn bè vào bộ đội, đi làm ăn xa hoặc đi kinh tế mới hoặc đã chết. Những cô gái ngày xưa đã đi lấy chồng xa. Tôi mang tâm trạng lạc loài của Lưu Thần, Nguyễn Triệu trở lại quê nhà thì cha mẹ, ông bà, họ hàng, bạn bè đã thất lộc từ lâu, mà những lớp người hiện tại không ai biết chút gì về mình. Trước và sau tôi là sương mù, là sa mạc hoang vu . . .


Năm 1995, tôi và gia đình sang Canada theo chương trình đoàn tụ gia đình. Tôi cảm thấy thích thú vì người dân Canada rất hiền lành và lịch sự. Phong cảnh rất đẹp. Ở trong thành phố mà như nơi núi rừng vì chỗ nào cũng có công viên rậm rạp và cây cối um tùm. Các giống se sẻ, quạ, bồ câu, hải âu bay khắp nơi. Những con sóc leo lên leo xuống những hàng cây bên vệ đường, thỉnh thoảng chạy băng qua đường. Chúng tôi càng thích thú hơn khi thành phố im lặng, không ồn ào, bụi bặm như Sài gòn. Nhất là ngày đêm không có tiếng súng và hình ảnh những công an, bộ đội trong thành phố như tại Việt Nam! Tôi rất vui vì ngày đêm không còn lo công an ập tới xét nhà và bắt đi. Nhưng tôi vẫn có nỗi buồn của tôi. Tôi nhớ quê hương, bà con và bạn bè tại Việt Nam. Trong tôi, những kỷ niệm xưa sống lại. Ngày xưa, tôi ra khỏi nhà thỉnh thoảng gặp bạn bè quen rủ đi uống cà phê. Cuối tuần, thỉnh thoảng chúng tôi còn nhậu nhẹt với nhau. Nhưng bây giờ xung quanh là người xa lạ. Tôi thường ở nhà đọc và viết. Muốn đi đâu phải dầm tuyết lạnh đợi xe bus. Công việc làm ăn xứ người khó khăn vì khủng hoảng kinh tế toàn cầu. Những chuyên môn, những bằng cấp quá khứ trở thành vô dụng sau 1975 và sau khi chúng ta ra ngoại quốc!

            Một hôm, tôi ngồi trên ghế một thương xá ngắm người qua lại. Một ông lão Canada đến ngồi bên cạnh và thân mật hỏi tôi:

-Phải chăng ông là du khách Nhật Bản?
Tôi trả lời:

-Vâng, tôi là một du khách, là một người khách lạ trong thành phố này!

TRẦN HOÀI THƯ * TRẬN CHIẾN BUỒN BÃ

Trần Hoài Thư

Trận chiến buồn bã

...Chưa lúc nào như lúc này, ông Nguyễn lại phải chạm trán vào một mặt trận mà chỉ có mỗi một mình ông là một tên lính cô đơn. Cái mặt trận không có súng nổ, đạn bay, không người chết, kẻ bị thương, anh trở về với đôi nạng gỗ, lá cờ phủ trên quan tài. Mà trái lại, nó là những gì ông viết trên máy tính, những gì ông suy nghĩ, những cuộc thảo luận triền miên giữa ông và một vài người có thẩm quyền của công ty để tìm ra lời giải hầu biến thành khí giới giải quyết chiến trường giúp cho chủ thắng và thợ thua.
           
Mục đích của mặt trận là làm sao tự động hoá hệ thống đặt hàng tức là order automatization. Có nghĩa là từ đây, không còn cảnh trên khắp nước Mỹ, với những nhân viên thay phiên trực trước máy để chờ trên màn ảnh những tín hiệu từ nơi xa gởi về, đặt hàng, trả lại hàng, trao hàng, đưa hàng tới UPS, Federal Express, bao nhiêu pound, bằng lối ưu tiên, hay cấp tốc, hay đường bộ... Sẽ không còn một nhóm chuyên viên ở tổng hành dinh   mà người ta gọi là production support team ( nhóm tiếp trợ sản xuất) thay phiên làm việc 24/24 để giúp các nhân viên xa giải quyết những chuyện phiền phức như điện tắt làm máy phải bị tê liệt, và các dữ kiện, dữ liệu bị hư mà danh từ chuyên môn gọi là crashed (hỏng) hay những vấn đề linh tinh khác.
 
Rõ ràng trong mặt trận này kẻ thắng thì thắng lớn, bởi từ đây hàng trăm người sẽ mất công ăn việc làm, và công ty sẽ tiết kiệm mỗi năm hàng triệu đô la.
 
Tự động hóa hệ thống. System automatization. Từ lâu, người ta đã nói nhiều về việc tự động hoá. Thợ chờ đợi. Nhân viên bàn giấy chờ đợi. Những người có chức vụ trong công ty chờ đợi. Ai cũng dư hiểu một ngày máy móc kỹ thuật sẽ thay thế con người. Ai cũng hiểu một ngày họ sẽ bị đào thải bởi những dàn điện toán, e Business, hay những chip nhỏ xíu như đồng penny mà sức chứa bằng cả một thư viện trung bình. Ai cũng chờ một ngày móng vuốt con quái vật sẽ vồ chụp họ, không cho họ một chỗ đứng. Nhưng một năm trôi qua, rồi một năm khác trôi qua. Họ vẫn tiếp tục làm kẻ sống sót. Họ vẫn tiếp tục mỗi ngày vào giàn máy làm những công việc thường lệ như canh chừng tiếng bíp của máy phát ra là họ dùng những dữ kiện đã có sẵn, đánh vào những ô trống cần thiết rồi cho máy chạy. Máy sẽ tính ngày hết hạn, số lượng tồn kho, hay trường hợp không có đủ cho nhu cầu đòi hòi, phải vay mượn từ các kho khác, phải cập nhất hoá để cuối năm làm kiểm kê cho chính xác. Nói tóm lại, ở đây, vẫn còn có sự có mặt của con người. Họ lý luận là tại chủ ngại tốn tiền khi phải thuê thêm những thảo chương viên (programmer), sau đó phải huấn luyện nhân viên, thợ thuyền, phải mua sắm trang bị máy móc.
 
Nhưng cuối cùng cái gì chờ đợi cũng đã đến. Bà Rita gọi ông cho biết quyết định của cấp trên và   dặn ông đừng hé môi sợ nhân viên xôn xao. Bà hỏi ông. Không, bà ra lệnh cũng nên:
"Ông nghĩ liệu mình có thể hoàn thành dự án trong vòng một tháng không? "
"Một tháng? " Ông la lên.
"Tôi biết. Tôi biết. Nhưng người ta muốn vậy. Phải làm gấp"
"Tôi nghĩ là bà nên trình lại cấp trên. Thứ nhất là nhân lực. Chỉ có một mình tôi còn lại trong nhóm. Vả lại, tôi không thể làm toàn bộ thời gian cho dự án. Tôi còn có biết bao nhiêu việc khác phải làm"
"Tôi biết. Tôi biết."
Bà luôn luôn nói Tôi biết, tôi biết để chứng tỏ rằng bà đã hiểu những khó khăn mà nhân viên của bà sẽ gặp. "Ông về phòng nghiên cứu rồi trả lời cho họ vào buổi họp ngày thứ Năm này". Bà nói tiếp, như một cái lệnh, không cách gì thay đổi.
 
Ngày thứ năm, hai giờ trưa. Tám người khắp các tiểu bang cùng họp và thảo luận dự án qua điện thoại. Ông Bill nói về dự án và yêu cầu mọi người nhúng tay để dự án được hoàn thành đúng theo lịch trình.
 
Dù ông yêu cầu mọi người nhúng tay nhưng chỉ có ba người mới là vai chính. Trong đó có ông, Jeff và một người nữ á châu.
 
*
 
Một tháng phải hoàn thành. Cả ba người cố gắng giải thích là họ không thể kham nổi trong một khoảng thời gian eo hẹp như vậy. Nhưng nói để mà nói, trình bày để mà trình bày, họ vẫn bị buộc vào trong lịch trình đã ấn định. Bởi tất cả đã sẵn sàng. Tháng tới vài nơi sẽ đóng, những máy địa phương sẽ được nối về một máy chánh mà danh từ chuyên môn gọi là Main Server (máy chính)   và máy này sẽ tự động làm tất cả việc mà trước đây máy địa phương đã làm. Họ nói thêm "Rồi còn phải thử. Còn test..."
 
Mặc cho những lời biện giải, những người quan chức của công ty vẫn khắng khăng. Rõ ràng, họ chưa bao giờ hiểu được hoàn cảnh cũng như những nỗi khó khăn của những thảo chương viên/ người lập trình. Hay là họ nghĩ những tay này đang chơi trò làm yêu làm sách...
 
Như vậy, hết cách. Lại   chiến đấu. Lại xung trận. Không phải là tên lính chiến đấu. Thời ấy con tim hừng hực lửa. Thời ấy bên cạnh là bạn bè đồng đội. Thời ấy chiến đấu để bảo vệ sống còn cho người khác. Bây giờ thì khác. Một người của số tuổi sắp về chiều chiến đấu. Chiến đấu cho ai, vì ai. Một trăm phần trăm là cho chủ. Bởi vì ông lãnh lương chủ, hưởng bổng lộc của chủ, thuốc men, nằm bệnh viện cũng từ chủ. Những kiến thức kinh nghiệm trong mười mấy năm trong nghề, hôm nay, ông cố mang ra để làm cho chủ. Ông biết đây là cơ hội vàng ngọc để cho mọi người biết đến ông nếu ông muốn lấy điểm với cấp trên. Ông sẽ chứng tỏ cùng mọi người về tài năng mà từ lâu người ta không hề biết về ông. Ông sẽ được tưởng thưởng, thăng cấp. Không, ông đâu cần những mũ áo xênh xang như vậy. Bởi ông đã mỏi mệt. Tuổi càng ngày càng lớn. Ông chỉ muốn an thân không còn muốn đua chen cùng đời nữa. Ông từ chối những lời mời mọc như lương cao, nhiều ngày phép. Ông không cần bận tâm đến tin đồn là hệ thống mà ông phụ trách sẽ hết xài và dĩ nhiên ông sẽ bị thất nghiệp.   Ông chẳng khác một cổ thụ bám rễ sâu, chờ ngày tàn tạ. Ông cầu an với công việc làm. Không hăm hở, nhiệt tình như trước nữa. Những đầu ngón tay của ông đã bắt đầu bị tê buốt. Cả bả vai cũng vậy. Trước đây ông đánh vào bàn phím nhanh, nhưng giờ, ông đánh chậm lại, khoan thai, từ từ. Trong các buổi họp về nghề nghiệp, ông im lặng không phát biểu ý kiến. Ông muốn dừng lại, làm kẻ đứng bên lề. Ông cũng chẳng màng bận tâm về những thay đổi của khoa học kỹ thuật liên quan đến ngành ông làm việc. Còn bao lâu nữa ta về hưu rồi, hơi sức đâu mà ganh đua cho mệt óc. Bây giờ ông mới hiểu tại sao người già vẫn thường là người bảo thủ. Chính vì họ không thể theo cái mới. Thế thôi.
 
Cái lệnh ác ôn ấy đã làm ông khổ sở không ít. Ông bị dồn vào chân tường. Trời ơi, làm sao họ có thể hiểu là hệ thống này trước đây cần đến năm người giờ chỉ có một mình ông. Mà giả dụ bây giờ nếu mướn thêm bốn người mới nữa thì cũng vô ích bởi vì họ đâu có kinh nghiệm để mà làm? Làm sao họ có thể hiểu những cái khó khăn mà bất cứ một lập trình viên nào cũng phải gặp. Đó là những con bug (bọ) không bao giờ ngờ như con bọ Y2K. Làm sao họ hiểu ông đã bước vào cái tuổi già, trí não chậm lụt, lu mờ mà nghề này đòi hỏi phải có một trí nhớ tốt. Có biết bao nhiêu lệnh, mỗi dấu chấm, dấu phết là cả một tai họa   nếu bỏ sót hay ở sai vị trí. Mắt ông đã bắt đầu mờ, khốn khổ lắm mới đọc chữ, đọc số, huống chi cái dấu chấm nhỏ tí ti trên màn ảnh. Rồi bao nhiêu chuyện phải làm. Làm sao để từ một nơi xa muôn dặm tự động gởi tin và ở đây nhận tin cũng tự động, rồi tự động đến máy in, rồi máy in tự động in cái hoá đơn, cái biên nhận/ biên lai, cái hóa đơn, cái nhãn... Nói thì dễ, lý thuyết thì dễ, vẽ đường đi nước bước thì dễ, khi ở trong cuộc mới thấy khó, quá khó.
 
Vâng, quá khó, 12 giờ đêm ông còn ở bên máy để liên lạc với hãng qua modem. Vợ ông đã dục ông đi ngủ. Ông không trả lời. Ông đang cố tìm xem con bug bọ đang ở đâu. Tại sao mỗi lần ông compile soạn thảo là mỗi lần máy cho biết cái chương trình ông viết bị lỗi. Ông lấy cặp kính lão mang vào, và ước ao có một kính lúp để nhìn chữ cho rõ hơn. Ông nuốt nước miếng. Rõ ràng đây là trận đánh. Ông là tên tướng và cũng là tên tốt. Ông thảo ra kế hoạch và ông cầm súng đơn thương tìm địch. Nhưng địch thì quỉ quyệt. Tóm được một tên thì tên khác lại xuất hiện. Ông bị cuốn hút trong thế trận. Ông hồi hộp theo dõi từng bước, từng bứơc mà danh từ chuyên môn là ‘step by step’. Ông xử dụng những công cụ để yểm trợ như display, hiển thị animation hoạt hình, để nhận rõ con bọ quái quỉ. Ông chạy đông, chạy tây, chạy nam, chạy bắc giữa những hàng chữ nghĩa mà ông đã viết.
 
Lại chữ nghĩa. Chữ nghĩa tàn bạo. Chữ nghĩa khốc hại. Ông mệt lả. Đầu óc nóng bừng. Ông đứng dậy đến cửa sổ nhìn xuống đường. Ánh điện neon trắng soi sáng một khúc lộ. Những chiếc lá khô thỉnh thoảng lại rụng. Ông biết là mùa thu đang trăn trở. Còn hai tháng là sẽ đến mùa đông, trời sẽ lạnh, tuyết sẽ rơi, cây cối sẽ trơ cành. Cũng như ông bây giờ, ở vào tuổi sắp lục tuần, những tế bào sống đã từ từ khô và chết dần. Những sợi tóc đã từ từ khô rồi rụng dần. Nhưng đời vẫn chưa buông tha ông. Nhà vẫn không thuộc về ông. Xe cũng không thuộc về ông. Cơm áo, áo cơm, vẫn không cho ông nghỉ dừng một lát. Chữ nghĩa. Ông muốn gào lên. Đâu cũng là chữ nghĩa. Chữ nghĩa mở mang kiến thức, nhưng chữ nghĩa cũng là sợi dây thòng lọng rờn rợn kinh hoàng. Như một thời chúng làm thanh niên hai miền Nam Bắc mê cuồng, lăn lộn. Như những câu thơ cắt cổ giết người kích động của Tố Hữu, Chế Lan Viên, Huy Cận... Như những chủ nghĩa lý thuyết để cả dân tộc ông phải tắm trong máu của hận thù. Chữ nghĩa. Giờ đây chúng lại đày ông, bắt ông phải thuộc lòng, phải nhớ như đinh đóng, không thiếu không thừa. Chúng không cho phép ông được nói những gì ông thích nói, viết những gì ông thích viết.
 
Ông châm điếu thuốc, ngồi lại trước máy, tiếp tục cùng trận chiến. Ông tiếp tục hành quân, tìm địch, diệt địch. Địch thì bị diệt, nhưng mục tiêu thì vẫn còn mịt mờ không thấy ở đâu.
 
Và cứ mỗi tuần đến ngày thứ năm, hai giờ chiều, là ông ngồi trong phòng để tường trình diễn biến của công việc cho những manager ở những tiểu bang xa được rõ. Ông trả lời thắc mắc. Ông nêu những vấn nạn. Họ chia xẻ cùng ông. Nhưng lệnh vẫn là lệnh. Dứt khoát.
 
*
 
Có tiếng chuông điện thoại reng. Thằng Ed từ Houston gọi. Ông chào nó, yếu sìu. Giọng thằng Ed vang lên trong máy:
"Ông Nguyễn, ông bị bệnh ?"
"Không. Tao không bệnh, nhưng mệt"
"Này, nghe tôi, hãy tịnh dưỡng. Sức khoẻ là trên hết"
Trời ơi nó lại khuyên ông. Nó làm sao biết nó sắp trở thành nạn nhân. Nó làm sao biết ông đang tiếp tay với chủ để đá nó. Nó làm sao biết là ông đang dấu nó về những gì ông đang làm.
 
Ed thuộc nhóm trợ giúp sản xuất, một nhân viên thâm niên của công ty. Nhiệm vụ của nó là giúp giải quyết những trở ngại mà các người xử dụng hệ thống gặp phải. Thỉnh thoảng nó lại gọi ông để nhờ ông giúp một vài vấn đề chuyên môn.
 
Nó nói tại Virginia đang gặp khó khăn. Sét đánh làm máy ngưng hoạt động. Nhân viên phụ trách gọi nó cho biết có những dữ kiện không đúng. Phải sửa gấp.
Rồi nó cho ông số điện thoại để liên lạc.
 
Ông quay điện thoại. Ông đang gọi nạn nhân của ông. Phải, không trước thì sau,   dự án sẽ hoàn thành, những nhu liệu sẽ được bỏ vào máy, và họ sẽ bị sa thải. Đừng cho họ biết, họ sẽ xôn xao. Lời bà Rita vẫn còn vọng bên tai. Đầu dây, giọng người đàn bà vang lên. Giọng quen thuộc. Ông biết là cô nàng Kathy:
"Có phải Kathy?"
"Phải. Chính tôi. Có phải ông Nguyễn?"
"Phải"
"Cái gì xảy ra ở đấy?"
"Hôm qua bão. Điện bị cúp, và máy bị tắt. Sáng nay những dữ liệu bị sai"
"Hãy cho tôi một đơn hàng bị sai"
Kathy đọc cho ông nghe. Ông nói ông rất bận nhưng sẽ cố gắng giải quyết chuyện này càng sớm càng tốt. Kathy cám ơn rối rít:
"Tôi bảo không ai được vào máy để chờ ông nhé?"
"Vâng"
Rồi ông gác ống điện thoại. Ông thở dài. Bây giờ ông có dịp được giúp đỡ họ, nhận ở họ lời cám ơn, nhưng không chóng thì chày, họ không còn dịp để ngồi trước máy nữa. Chính ông là thủ phạm. Không, ông không phải là thủ phạm. Không có ông thì có trăm ngàn người khác mà. Nhưng mà tại sao lương tâm lại cảm thấy bất an.
 
*
 
Cuối cùng, dự án cũng được hoàn thành trước ngày ấn định. Ông mừng đến điên khùng khi những tệp tin đầu tiên đến trạm và ở đầu dây điện thoại thằng George gọi về cho hay: Tốt rồi. Hóa đơn đã chuyển đến máy in và nhản được in. Chúng ta phải mở champage mà ăn mừng là vừa. Ông thở phào như trút hết gánh nặng   trong ngực. Cái gánh nặng cơm áo và danh dự. Danh dự của một người Việt Nam . Và danh dự của một người già. Danh dự của nhóm. Bà Rita hứa sẽ can thiệp để cho ông tiền thưởng và dục ông lấy mấy ngày nghỉ. Nếu ông vui 10 phần thì ba phải vui 100 phần cũng nên.
 
Như vậy cuối cùng ông đã chiến thắng. Nhưng giữa niềm vui vô hạn ấy, thằng Ted gọi về tiếp tục hỏi về   hệ thống điện toán. Nó vẫn chưa biết. Rồi nàng Kathy cũng gọi về nhờ ông cứu dùm. Cái cơ sở dữ liệu lại bị hư hại. Ông muốn rưng rưng. Danh dự, vâng, ta cảm thấy danh dự thật. Nhưng chắc chắn là ta không cảm thấy tự hào hãnh diện chút nào./.
 
(trích Hành Trình của Một Cổ Trắng, tái bản lần thứ tư)
 

Posted by vanhoa at 2:44 AM No comments:

NGUYỄN TẤT NHIÊN * BÀI ĐẦU NĂM TÌNH YÊU

Bài Đầu Năm Tình Yêu Nguyễn Tất Nhiên nắng xuân nào long lanh trong mắt bé đầu tháng giêng tây anh đã tết ngày tình đầu tháng giêng tây anh đã xênh xang mới mẻ óng ả linh hồn, ríu rít nhịp tim nắng xuân nào long lanh trong mắt bé linh hồn anh từ đó ướp trầm hương linh hồn anh, từ đó, ngạt ngào thơm máu, như nước hoa chan đời lễ lạc máu, như gió lành chảy qua ruộng đồng bát ngát chở chuyên mùi lúa chín quanh năm như sông hiền chia chín ngả: cửu long giang ôm ấp phù sa, lẫy lừng sức sống tình, đã mở ra một bầu trời nạm ngọc linh hồn anh, từ đó, khảm muôn sao nắng xuân nào long lanh trong mắt bé thơ học trò anh thách thức thời gian có luật đào thải khắt khe, có kẻ cùng thời ghen tị hãy duyên dáng nở nụ cười âu yếm nhẹ hạt răng đều chới với đứa ngồi trông thơ học trò anh gieo vần tuyệt kỹ thơ học trò, anh thổi ấm gió tàn đông cho ai mang vào trường khoe với bạn: của anh Nhiên … nắng xuân nào long lanh trong mắt bé mười ngón tay gầy anh có cách chi không nhặt cả bóng cả hình chàng thi sĩ lẫn cái tài hoa, trao gọn giữa tròng đen Nắng xuân nào long lanh trong mắt bé linh hồn anh, từ đó, bỗng ham vui linh hồn anh, từ đó, mãi mê chơi thượng đế nếu hỏi tại sao, anh sẽ trả lời mạnh dạn: thiên đàng của ngài là an bình, thanh thản ngài nên đem phủ dụ những bà cả ông già nắng xuân nào long lanh trong mắt bé đầu tháng giêng tây anh đã tết ngày tình đầu tháng giêng tây anh đã xênh xang mới mẻ quên hết phận người, hiện tại, việt nam … (1975)

VÕ PHƯỚC HIẾU *TẬP TÀNH CHỮ NGHĨA

Tập Tành Chữ Nghĩa
Võ Phước Hiếu
Nơi thôn quê cùng trời cuối đất, cách trở diệu vợi với thế giới bên ngoài như ở thôn xóm tôi,
thú vui giải trí tập thể hiếm hoi lắm. Đôi khi còn thiếu hẳn.
Bất quá chiều chiều, lúc trời êm nắng dịu, mặt trời thoi thóp chưa kịp phụp hẳn xuống cuối
chân trời xa, đám thanh niên trang lứa “bẻ gãy sừng trâu“ hú gọi nhau, tốp năm tốp ba lần
lượt đổ ra mấy gò đất hoang hay đồi trọc để đánh trổng. Chủ yếu của họ là lấy sức lực và
mưu mẹo ganh đua ăn thua nhau. Rồi nhóm nào thua bị phạt chạy tiếp sức băng đồng, vừa
chạy vừa u không được đứt hơi.
Hoặc họ tụ tập ở sân phơi lúa khang trang rộng rãi của mấy ông đại điền chủ để u mọi, quến
mấy cụ già chăm chú theo dõi để nhung nhớ một thời vàng son đã qua. Họ bắt giò bắt cẳng,
vật nhào lăn cù, giúp họ lùa xa những phiền nhiễu vướng bận hằng ngày.
Xôm tụ nhứt và quến người xem nhứt, mà đại đa số gồm những đứa trẻ chằn ăn trăn quấn,
lục lăn lục lữa, hằng ngày lang bạt cầu bơ cầu bất đầu làng cuối xóm, là những trận đua trâu
cui trâu cổ qua mùa khô. Lúc này, ruộng lúa đã gặt hái xong xuôi, chỉ còn trơ lại những gốc
rạ vàng sẫm được đám thanh niên vai u thịt bắp cổ động, hô hào đốc thúc nhau cắt tận lực
gần sát mặt đất, liên tiếp mấy buổi chiều.
Họ dùng những cuộc vui chơi ganh đua để thanh lọc, vỗ về và xô đuổi, lùa xa những ấm ức
dồn nén trong lòng, mà đăng đẳng trong suốt những ngày mùa họ ít có cơ hội bọc bạch nơi
thanh thiên. Nhưng tiếc một điều là về phía phụ nữ, hầu như không có một trò vui giải trí
nào cả. Phải chăng họ sinh ra chỉ để làm bổn phận một người vợ đảm đương mẫu mực,
sanh con đẻ cháu duy trì dòng tộc và suốt kiếp vất vả trong sinh hoạt gia đình, nhằm góp
công xây dựng cơ ngơi nhà chồng?
Trưa trưa đứng bóng, dưới cái nắng oi nồng, gió thoang thoảng hiu hiu trong bầu không khí
vắng vẻ, uể oải buồn tênh, mấy người trọng tuổi thuộc lớp trượng triều trượng quốc có thói
quen nằm nghỉ trên bộ ván danh mộc như gõ, nu, cam xe, thao lao hay cẩm lai mát lạnh,
dầy cả một tất tây hơn. Các cụ không quên bảo các cháu học vừa dứt lớp ba lớp tư trường
làng đọc cho nghe chuyện Bạch Viên Tôn Các, vè Cậu Hai Miêng, Thầy Thông Chánh và
nhứt là truyện Lục Vân Tiên... Dường như trong thâm tâm sâu thẳm, các bậc kỳ lão nầy
muốn được sống lại một thời êm đềm đã qua, muốn lắng nghe lại âm vang những kỷ niệm
ngày cũ còn lắng đọng rõ nét trong lòng mình chăng?
Đám trẻ nhóc con nầy bập bẹ đọc ạch đụi, đọc trật vuột, nhiều câu phản nghĩa trầm trọng
mà chúng một mực phây phây tỉnh bơ, xem như không có chuyện gì xảy ra. Đôi khi lộn đầu
lộn đuôi, thậm chí chúng lộn luôn cả dấu giọng rất ngây ngô nhưng dễ thương, khiến bao
nhiêu người nghe đang ngồi chung quanh đâu đó không nín được cười nghiêng cười ngửa
đến trào nước mắt, không cách nào cầm lại được.
Những bác biết chút đỉnh chữ Nho nhờ có học qua mấy năm khổ nhọc với thầy đồ lỡ vận
trong làng, nằm nghỉ thẳng giò thẳng cẳng trên ghế trường kỳ. Chiếc ghế hiếm hoi của
những nhà khá giả nầy có cẩn ốc xa cừ lóng lánh, được đặt ở giữa gian nhà trên, phía
trước dãy bàn thờ đôi ba cái chạm trổ công phu qua bàn tay kiên nhẫn khéo léo của những
nghệ nhân dân gian đã làm nên một thời nơi vùng đất mới này. Có khi người ta bắt gặp họ
-2-
thong dong tréo ngoảy chân, để mắt kiếng lão trệ xuống sóng mũi, đưa mắt đọc chuyện Tàu
chương hồi tràng giang đại hải. Nào là Phong Thần Diễn Nghĩa, Thuyết Đường, Thiết Nhơn
Quý Chinh Đông, Tiết Nhơn Quý Chinh Tây, Tam Quốc Chí, Thủy Hử v.v... Những thiên
truyện được mến mộ một thời này được các nhà xuất bản lớn ở Sài Gòn in từng tập định kỳ
trên giấy mỏng te trắng phau, giống như giấy quyến hút thuốc, được bày bán dẫy đầy,
không thiếu một tập nào ở chợ quận.
Dĩ nhiên, những lúc thoải mái thanh thản trong ngày đó đều có bọn trẻ trạc bảy, tám tuổi
ngồi nhổ tóc ngứa tóc bạc. Chúng tỏ ra quá đỗi sung sướng được làm cái việc khá nhẹ
nhàng này. Vì trước khi bắt tay vào việc, chúng đã được người lớn vui vẻ hứa hẹn sẽ tưởng
thưởng xứng đáng bằng cách tính số tóc chúng nhổ được để đổi ra thành xu thành điếu, tha
hồ đâm đầu chạy u một mạch ra quán lá đầu làng mua bánh kẹo, chập chập nhâm nhi để
thấy đời mình lúc đó lên hương tận mây xanh mây trắng.
Nhưng thực tế, nào có phải như vậy đâu. Chúng nó bị thúc thủ trong tư thế nhàm chán ở
một chỗ quá lâu nên lòng chỉ mong sao cho ông nội hay ông ngoại mình sớm buông rớt
quyển truyện xuống, đánh một giấc trưa say sưa nồng nàn. Chúng chỉ mong được như vậy
để bỏ giò rút lui, hát bài tẩu mã, tìm đường bay nhảy, vui chơi cùng chúng bạn đang lấp ló
chờ đợi đâu đó ngoài sân, ngoài vườn.
Nhưng sanh hoạt rình rang hấp dẫn nhứt, lôi cuốn nhứt được đông đảo nam phụ lão ấu
tham gia, có lẽ là việc kể cho nhau nghe những chuyện đời xưa, chuyện tiếu lâm có sửa
chữa hay cải biến theo bổn cũ cho hợp thời, hợp hoàn cảnh và hợp tình tiết mới trong xã
hội những năm tháng vừa qua. Cả thói quen thanh tao cao nhã ngâm thơ ca thi phú, dẫn
giải phẩm bình lời hay ý đẹp, kết quả vắt tim nạo óc của các tác giả thời danh trong ký ức
tập thể, qua các bậc kỳ lão có ăn học chút đỉnh được thừa hưởng ở những năm miệt mài
khổ cực nơi trường ốc. Mà kể cho nhau nghe ít ra cũng phải có tối thiểu hai người. Nhưng
hai người thì không sôi nổi lôi cuốn bằng có số đông hưởng ứng phụ họa.
Do vậy, họ lợi dụng những lần họp mặt đông đảo, vui nhộn của bà con như dịp giỗ chạp,
quan hôn tang tế... trong thôn xóm để phô diễn sở trường sở đắc của mình. Đặc biệt là
những ngày cúng Kỳ Yên linh đình định kỳ, nơi vui chơi thả giàn thả cửa, một năm mới có
một lần duy nhứt. Họ không phải dè dặt thủ thế, cân phân chọn lựa đề tài, thận trọng từng
lời nói để không tréo cẳng ngổng, vô duyên.
Cũng do thói quen và hoàn cảnh ấy, ông Hai Thắng, Võ Văn Thắng, bực trưởng thượng cố
cựu thuộc gia đình rân rát ở xóm tôi, trong dịp này được xem như một cây đinh chẳng sai
chút nào. Mà là cây đinh dài cả tất tây đó. Ai ai cũng hồm chờ đợi nóng hơ để nghe ông khai
khẩu. Ông nổi tiếng là người có một bồ chữ nghĩa không nhỏ, tha hồ thao thao trào vọt ra
ngoài, khi có người khơi chuyện mở lời.
Bà con tôi hầu hết đều có trình độ học vấn chưa đầy lá mít lá me nhỏ xíu, chưa chắc đã
may mắn trơn tru qua khỏi lớp hai trường làng, ngày ngày mải mê cặm cụi trên đồng cạn
đồng sâu nắng cháy mưa tuông. Họ chỉ ước mong vỏn vẹn một việc duy nhất trong đời là
được ông trời thương tưởng ban cho sức khỏe để tay làm hàm nhai, cơm ngày hai bữa nuôi
vợ nuôi con là mãn nguyện rồi. Họ thấy ông Hai ăn học và hiểu biết hơn mình nên suy tôn
ông có một bồ chữ nghĩa không có gì lạ cả.
Tác người dong dỏng cao, ông ăn nói linh hoạt thiên phú lại có duyên ngầm, cái duyên bắt
hồn bắt vía người đối thoại, luôn luôn quyến rủ người nghe. Chẳng khi nào người ta thấy
ông nói mắc nói mỏ, nói xỏ nói xiêng làm buồn phiền một ai khác. Mà khai khẩu đối với ông
muốn cho có ý nghĩa cũng phải có hứng thú, phải có điều kiện không khí thuận tiện vui nhộn
-3-
tối thiểu. Được vậy, câu chuyện mới bắt tai người nghe, mới trở nên hào hứng thú vị. Và đôi
khi không phải để cười suông qua giờ, mà còn có hậu ý, có ẩn nghĩa thâm trầm sâu sắc
nữa.
Hôm nay, quả là ngày vui thường niên trong làng, ngày cúng Kỳ Yên mà mọi người nam nữ
lớn nhỏ đều mỏi mắt trông đứng trông ngồi từ nhiều tháng trước. Đồng bào nơi thôn quê
nôm na gọi là ngày cúng đình thần. Mỗi năm, ngày này được dân làng chung sức chung
lòng, kẻ có công người có của chung lo tổ chức rất linh đình trọng thể. Vì theo tín ngưởng
lâu đời còn lưu truyền lại không biết từ đời thuở nào, hẳn là từ thuở thất tổ huyền tổ xa xôi
của họ đã tiên phuông dấn thân xuôi miền Nam mở đất, khẩn hoang lập ấp. Họ cho rằng vị
thần đình là một mẫu người vượt lên trên hết. Ngài đã có công to hiển hách lúc sinh tiền nên
được dân làng kính yêu, ngưỡng mộ và trọng vọng.
Theo thông lệ ấy đã được liên tục tiếp nối mãi cho đến nay, hằng năm bà con làng tôi chọn
ngày cúng đình nhằm vào những ngày lọt thỏm trong tháng giêng ta. Tức khi họ đã gặt hái
xong xuôi đâu vào đó, không còn sót bao nhiêu nơi dang dở, để trơ cánh đồng một màu bát
ngát vàng mơ những rơm rạ. Và cũng theo tục lệ ăn sâu bám rễ đó, mỗi năm, ban tế tự
chọn lấy một tráng đinh đứng ra chịu trách nhiệm tổ chức ngày lễ trọng đại nầy. Rồi cứ lần
lượt luân phiên nhau cho đến khi không còn sót một tráng đinh nào khác trong làng, họ mới
bắt đầu trở lại người khởi đầu. Và theo chu kỳ không thành văn nầy, họ thống nhứt nhau
trong việc áp dụng nhuần nhuyễn cho những năm về sau.
Nói chịu trách nhiệm tổ chức buổi lễ cho thêm phần long trọng, có tính cách đề cao để họ kê
vai gánh vác một nhiệm vụ công đức có ý nghĩa trong đời. Kể từ ngày đó, họ được xem như
chánh thức là người lớn, người đã trưởng thành trong cộng đồng, với vị trí và trách nhiệm
minh bạch rõ ràng.
Và cũng từ ngày đó, họ cố gắng xử sự vuông tròn theo đúng phong cách và đức độ của
truyền thống ông bà, làng xóm. Nhưng thực ra, mọi gia đình đều có đóng góp ít nhiều phần
mình trong ngày lễ, tùy hoàn cảnh và khả năng mình, trước cúng dâng thần linh, sau cùng
nhau chung vui hậu hỉ.
Người nầy một mâm xôi nếp, xây khéo léo, mô tròn vung hẳn lên. Xôi nếp ngon, vừa dẻo
vừa thơm, màu trắng tinh tuyền đồng nhứt, đẹp mắt. Nhưng nhiều bà trọng tuổi còn cầu kỳ
khoe tài, vẽ duyên cho thêm chút ít màu vàng vàng óng mượt như nghệ, hoặc màu lá dứa
xanh lơ thơm phưn phứt hay màu gấc tim tím u buồn trông lãng mạn nhưng hấp dẫn lắm.
Từ lúc sáng trắng, khi chim chóc bắt đầu líu lo bên chòm tre khóm trúc, họ đã đội gọn lỏn
mâm xôi trên đầu, khoan thai rảo bước trên đường đê, đường mòn quanh co uốn éo, đôi khi
băng qua những thửa ruộng khô nức nẻ, mong cho mau đến cổng vòng nguyệt xây trước
mặt đình thật sớm. Sau đó, họ trịnh trọng đặt lên bàn thờ óng ánh lư hương, chân đèn với
khói nhang nghi ngút không ngớt quyện xoáy thẳng lên trần nhà.
Người kia một mâm trái cây vườn nhà vừa mới hái, loại trái chiến to lớn chín cây no tròn,
thơm thơm mùi hoa đồng nội cỏ, căng da đỏ mộng bắt mắt người ngắm nhìn. Người khác
đôi ba buồng cau tơ sai trái, ú na ú nú hoặc năm bảy trái dừa khô loại dừa bị to lớn nặng trìu
trịu. Thêm vào đó còn có nào bầu, nào bí, dưa chuột dưa gan, các thứ khoai củ như khoai
mỡ, khoai lang bí, khoai từ, khoai mì… ngoài rau cải xanh tươi đủ loại, trông thấy phát ham
phát thèm v.v... Ai có sản phẩm gì trong gia đình, dù ít dù nhiều, cứ mang đến, nhằm chứng
minh tấm lòng mình đối với ngày đại lễ. Tấm lòng của họ quan trọng hơn cả lễ vật.
Những người giàu có hoặc thừa thãi khá giả sai người làm công thân tín khúm núm mang
đến nào gà nào vịt, loại gà trống thiến mập lút trổ mã, sắc màu tươi mướt, loại vịt xiêm tơ sà
-4-
đắc tiền, ít người có điều kiện vói tay tới. Mỗi người một con hoặc hai ba con. Chúng bị
buộc chân buộc cẳng nằm la liệt nơi mấy hàng cột phía sau đình, thỉnh thoảng vỗ cánh đập
bành bạch chờ chết, kêu la toan toát.
Hằng năm, liên tiếp tròn hai thập niên gần đây, ông Cả Mai Văn Tỵ, ông Chủ Võ Văn Tuôi ở
ấp Nhứt, ông Hương sư Nguyễn Văn Giàu ở xóm Phú Thứ, ba vị chức sắc uy quyền đầu
đàn trong ban bệ Hội Tề làng tôi không quên chung đậu dâng cúng một con heo quay căn
phồng, đỏ hực, được cẩn thận đặt mua cả mấy tuần lễ trước ở “công xi“ ông Bảy Sô nơi
chợ làng Phước Lợi, Gò Đen. Đám gia nhân hai ba đứa đồng chạng lực lưỡng được phân
công bơi ghe phóng nước đại vừa mới đem về đình còn nóng hổi cho kịp giờ lên đèn lên
nhang khai mạt.
Con heo quay to lớn thất kinh, đoán độ ba bốn chục kí chẳng sai chút nào, nằm bệ vệ trên
một thớt cây, quến sự tò mò trầm trồ của đám trẻ phá làng phá xóm, đôi mắt dản nở trắng
dã, chăm bẳm nhìn. Vì dường như chúng chưa hề trông thấy một lần trong đời chăng?
Đình làng được xây cất không xa ngôi đất “thổ mộ“ của gia đình ông bà tôi bao nhiêu, chỉ
cách nhau tròm trèm một hai miếng bưng miếng biền vài công là cùng, có hai ba cây gừa cổ
thụ rễ lòng thòng phất phơ theo gió hay mấy cây bần nước sum xuê làm ranh giới. Thuở tôi
còn nhỏ hếu thường hay rong chơi bạt mạng đầu làng cuối xóm, khét nắng hôi trâu, tôi có
nghe kể và còn nhớ không sai chạy ngôi đình nầy được xây cất rất đơn sơ với mái ngói âm
dương nay đã rong rêu âm ỉ và bốn vách bổ kho mỏng te bằng ván bảng tạp nhạp. Toàn là
loại dênh dênh rẽ tiền lại được đóng thưa rểu để tiết kiệm tiền bạc của công, lởm chởm
những đường mối quanh co uốn éo bất tận, nhìn trong thấy ngoài.
Bên trong là một dãy hai ba bàn thờ cây cũ kỹ, đoan chắc từ đời cố hỉ cố lai của bọn trẻ
chúng tôi. Những bàn thờ nầy không được chạm trổ cầu kỳ hoa mỹ hay cẩn ốc xa cừ như
nơi những ngôi nhà cổ trên trăm năm tuổi, tổ đường của những gia đình giàu có bề thế hoặc
của những người danh giá chức quyền. Có cái đã lặt lìa lặt lọi vừa mới được ông từ đình
chỉnh trang tạm thời để dùng trong ngày lễ.
Đình còn là nơi công cộng, là tài sản chung của làng trên xóm dưới, nên không cửa đóng
then gài cẩn mật. Vả lại, ngoài dãy bàn thờ cây không đáng giá bao nhiêu, tuyệt nhiên
không có chi khác đáng kể để người bất lương quan tâm dòm ngó. Ngày thường, nơi đây
không có một cái bàn ăn, cái ghế ngồi. Ai ai cũng được tự do ra vào thoải mái, bất kể giờ
giấc, bất kể ngày tháng để cúng kiếng, chiêm bái, cầu nguyện khi cần. Nhưng không vì vậy
đình không phảng phất một dáng vẻ uy nghiêm trang trọng của nơi thờ phượng. Huyền bí,
nồng ấm thiêng liêng là khác.
Người dân từ nhỏ chí lớn, trai tráng già cả, không sót một người, đều một lòng tâm niệm
thống nhứt như nhau: đình làng quả thật có một cái hồn. Chính cái phần hồn linh thiêng
huyền bí nầy đã keo sơn khắng khít cột chặt người dân trong xóm. Họ quấn quít, đoàn kết
nhau, thể hiện qua những ngày cúng Kỳ Yên, tề tựu hầu như đông đủ mặt mọi người.
Ngay những người có con cháu vì hoàn cảnh sinh sống để vươn lên phải chấp nhận tha
phương cầu thực, bất đắc dĩ đi làm ăn nơi xa xôi, bôn ba bá nghệ, họ cũng nhớ ngày trọng
đại trong năm nầy để nhín chút ít thì giờ quý báu trở về quê xưa cố thổ, tham gia góp mặt,
dâng hương cúng thần đình. Và nhơn dịp hiếm hoi đó, họ gặp lại bà con thân quyến, bạn bè
nối khố hàn huyên ôn cố luôn thể.
Phía sau đình còn có một cây dương cổ thụ, cao ngất nghểu, cả đôi ba trai tráng lực lưỡng
ôm chưa giáp vòng tay, vượt hẳn lũy tre ranh thôn làng gấp mấy lần. Những bậc trưởng
-5-
thượng thổ công cũng không biết đích xác nó được trồng ở đây lúc nào. Có một điều chắc
chắn là tất cả đều đồng thanh nhìn nhận sự hiện diện của nó nơi chéo vườn đã rỏ phèn rỏ
mặn ngay sau đình, cũng to lớn không khác mấy bây giờ. Vì hằng ngày, họ cấp sách đến
trường đã trông thấy nó đứng sừng sững ở đó rồi.
Ngoài ra, nơi con đường đất đỏ dẫn thẳng trực chỉ vào cửa đình còn một dãy độ một chục
đủ đầu cây dầu cũng to lớn lắm, cứ vào mùa trổ bông, hoa dầu với đôi cánh dài bay bay
xoay tròn theo từng cơn gió. Một rừng hoa cứ la đà, lả lướt rơi rụng thật kỳ lạ, tạo niềm vui
cho lũ chúng tôi trông thơ mộng làm sao! Một thời kỷ niệm của tuổi trẻ khó phai.
Tất cả những loại cây lưu dấu lịch sử nầy đều có tàn nhánh xum xuê rợp bóng mát quanh
năm, nơi quến lũ chăn trâu lúc trời trưa đứng bóng nằm ngủ phơi bụng phơi dạ thẳng giò
thẳng cẳng. Chúng vi vu bất tận, càng tăng thêm vẻ huyền bí u trầm nữa. Nơi xóm nghèo
làng nhỏ, nơi cùng cốc người thưa ít chuyện, thần đình làng tôi không có sắc phong của
triều đình ngoài Huế, nhưng không vì vậy mà đình mất đi cái nét trang nghiêm trong lòng
người cung kính.
Đình cũng là nơi họp hành định kỳ của những vị chức sắc trong ban bệ Hội Tề, cũng như
những lúc chính quyền địa phương muốn tham khảo lấy ý kiến chung thẩm của bà con tôi
về một vấn đề lợi ích công cộng có tánh cách tối quan trọng cho đời sống cư dân. Đại khái
như đắp một con đê vừa dài vừa rộng nối liền từ đầu trên đến cuối xóm. Như đào một con
kinh dẫn thủy nhập điền băng xuyên qua ruộng nương đất điền của nhiều người.
So với những ngôi đình có nét kiến trúc nguy nga tân kỳ theo kiểu cách thiết kế Tây
phương ở những làng tổng quan trọng khác, dĩ nhiên người ta không thể có lời nào sánh
được. Tuy đồ sộ qua nền gạch tàu đỏ au, mái ngói âm dương chắc chắn, vách tường vôi
màu chu đồng nhứt và sạch sẽ, nhưng dưới con mắt người dân quê chơn chất làng tôi, đầu
óc vẫn còn khắng khít với truyền thống lâu đời, họ cảm thấy nó thiếu một cái gì không thể
diễn tả thành lời, nhưng sao vẫn lao xao ngăn ngắt trong lòng. Hơn nữa, họ có đủ lời đủ lẽ
đâu để diễn tả.
Và cái gì đó nó cứ ngăn ngắt, lâng lâng xao xuyến bất tận trong sâu thẳm tấm lòng mỗi
người họ. Phải chăng, nó thiếu một chất keo sơn huyền bí, một cái hồn kết chặt tâm tư tình
cảm con người trong xóm, vốn thống nhứt nhau trong lao động cần cù, trong hy vọng và
niềm tin mãnh liệt ở tương lai.
* * *
Thùng thùng... thùng.
Cắc cắc... cắc.
Keng keng... keng.
Rồi lại tiếp tục thùng thùng... cắc cắc... keng keng… nhịp nhàng theo một nhịp độ khoan thai
không dứt. Tiếng trống, loại trống chầu to lớn sơn màu đỏ hoét treo lừng lững từ trần nhà,
tiếng mõ, loại mõ cây độc mộc no tròn, dài hơn cả hai thước tây, tiếng chập chõa hay phèng
la được treo toòng teng trên một giá cây vừa tầm tay đánh… những âm thanh rộn rả liên
tục không ngưng nầy vực dậy sự chú ý của mọi người, từ nơi thôn ấp hẻo lánh xa xa. Và họ
nôn ruột biết đã đến giờ các chức sắc lên đèn, lên hương bắt đầu mời thỉnh thần đình.
Quan khách và bà con đều ăn mặc trang trọng chỉnh tề. Ngay cả mấy thanh niên trẻ măng
mới tấn lên những năm tháng sau này đang rậm ra rậm rật phụ trách đánh trống, đánh mõ,
đánh phèng la cũng đánh áo đánh quần, ăn mặc khăn đóng áo dài trông ra vẻ lắm. Chính
-6-
chúng nó đã bỏ công khó đích thân tìm tòi đi vay mượn của bà con đâu đó mấy ngày trước
những bộ đồ bắt kế ưng ý nầy.
Nhưng thật ra toàn là đồ bính nên không vừa vặn, trông xúng xính thùng thình. Chập chập,
chúng cứ ngập ngừng, lén lút sửa bộ cho ra vẻ đạo mạo từ tốn. Còn các vị chức sắc dĩ
nhiên khoác bộ áo dài khăn đóng đen huyền còn mới toang, ủi xếp nếp với đôi giày hàm ếch
bóng lưởng óng ánh theo mặt trời trưa.
Qua cung cách ăn mặc, người ta đoán biết không sai một ly một tất người nào thuộc thành
phần khá giả giàu sang hay thuộc lớp dân giả bình thường. Dù vậy, những người bất hạnh
nầy mà trọn một kiếp bị trói chặt vào định mệnh nghiệt ngã cũng cố gắng chưng diện khác
hẳn ngày thường, với áo bà ba quần dài hoặc đen hoặc trắng, qua lớp hồ keo chưa nhụt,
nên khi đi đứng nghe xột xạt làm cho họ đôi khi cảm thấy khó chịu ngượng ngùng.
Ông Cả Tỵ, Chánh tế vừa bệ vệ vừa trịnh trọng chẹt hộp quẹt lần lượt đốt đèn đốt nhang
các dãy bàn thờ trong không khí trang nghiêm, rồi sau đó bắt đầu khấn vái bái lạy thần đình.
Dứt phần nghi lễ cúng lạy của ông Chủ Tuôi, Bồi tế, đến lượt mỗi công dân trong làng, kẻ
trước người sau nối đuôi nhau đến chiêm bái nguyện cầu, tùy hoàn cảnh riêng tư của mỗi
người, mỗi gia đình. Tiếp theo là tiệc tùng lễ mễ, mâm cổ ê hề, lời qua tiếng lại ồn ào náo
nhiệt không lúc nào dứt.
Nơi bàn danh dự duy nhứt được đặt ngay chính giữa đình, người ta thấy sự có mặt không
thể thiếu sót của các vị chức sắc quan trọng như các ông Hương Cả, Hương Chủ, Hương
Sư, Hương Trưởng... thêm vào đó còn có ông Bang Biện đại diện Thầy Cai Tổng vì bận
công vụ khẩn cấp trên quận sao đó nên phải vắng mặt. Ngồi giáp vòng bàn còn có ông điền
chủ Hai Kỉnh, người đứng ra đài thọ mọi chi phí tốn kém cho gánh hát cải lương của ông
Bầu Sáu Ruộng đến trình diễn xả giàn ba đêm liên tiếp. Ba chỗ ngồi phía chót bàn giữa
dành cho ông thầy giáo Mạnh, ông thầy thuốc Nam Hai Thiện và... ông Hai Thắng, được
xem như bậc trưởng thượng lớn tuổi nhất trong xóm. Ba vị này được bà con biết tiếng nhờ
có trình độ học vấn, cơi hơn thiên hạ. Ngoài ra còn phải kể đến phong cách và đạo đức xử
sự gương mẫu của họ nữa.
Thầy giáo Mạnh, con người hiếm hoi xuất thân từ các trường trung học Sài Gòn tăm tiếng
chớ chẳng phải chơi đâu, được bổ nhiệm đến đây chưa đầy một thập niên. Dù thời gian có
ngắn ngủi thật, nhưng thầy rất được lòng mọi người, nhờ biết hội nhập hoàn cảnh, cảm
thông phong tục tập quán cùng thân phận hẩm hiu và chia xẻ kiếp đời cùng đinh, cũng như
bênh vực chỉ vẽ đường đi nước bước cho những người thấp cổ bé miệng trước những bất
công áp bức của kẻ quyền thế lộng hành.
Ông thầy thuốc Hai Thiện đúng là bực ”lương y từ mẫu”. Ông đã phủi tay không thương tiếc,
dứt khoát từ bỏ nơi đô thị phồn hoa lắm cạm bẫy và cám dổ, đơn thương độc mã vào đây
nguyện với lòng mình thi ân bố đức, trông nom chăm lo sức khỏe những người hầu như bị
bỏ quên bên lề xã hội. Do vậy, ông thường chữa trị miển phí cho lớp người nghèo khổ túng
thiếu, tương lai bế tắc như trời ba mươi nên rất được trọng vọng nể nan.
Riêng ông Hai Thắng, một nhân vật khá độc đáo nhưng không hẳn lập dị, vì nơi ông, tiềm
ẩn một lối sống khác lạ hơn người. Đối với trường hợp của ông, người đời thường nói
không sai: ”chớ nên xem mặt mà bắt hình dông”. Trông cái vỏ bên ngoài của ông, ông có vẻ
lù khù khệnh khạng, đôi khi lẩm cẩm là khác, nhưng thực tế không phải như vậy.
Và dù ông không được may mắn được cha mẹ cho đi ăn học đến nơi đến chốn ở trường
quận trường tỉnh, nhưng ông lại là một mẫu người có tánh đam mê khá sớm từ lúc nhỏ tuổi,
-7-
cực kỳ hiếu học, nhờ có chút thông minh nhờ ông trời ưu ái ban cho. Những gì ông không
học được ở trường ở lớp, ở cửa Khổng sân Trình, ông lại học nhiều ở trường đời. Nhứt là
học ở những bực tiền bối giàu kiến thức thực dụng và kinh nghiệm xử sự trong giao tế,
trong cuộc sống. Nhờ vậy, sự hiểu biết tinh thông của ông được đa số bà con tôi đồng thanh
thừa nhận.
Nhờ tánh hiếu học, chẳng những ông để ý trao dồi thường xuyên tầm hiểu biết đó của mình
qua sách vở đã đành mà còn quan tâm qua nghiên cứu tận tường lối sống quý báu của
người xưa. Ngoài lãnh vực văn chương chữ nghĩa, ông được bà con trọng nể tôn vinh là
một thầy đìa tiếng tăm nổi như cồn.
Nơi vùng đất mới quê tôi, kinh mương, ao hồ, đầm vũng, sông rạch… đan quyện nhau như
mặt nia. Cá tôm, sò ốc, lươn ếch… tìm bắt không khó lắm. Có thể nói, cứ đưa tay chìa
thẳng ra phía trước mặt mình là có thể bắt gặp ngay. Nhưng người dân hầu như đều thích
đào đìa trong vuông đất sở hữu của mình như một “mốt” thời đại để mùa thu hoạch tôm cá
được cao hơn. Người nầy làm được phất lên, người kia trông theo bắt chước. Nhờ đó, họ
mơ ước tăng phần thu nhập hằng năm lên gấp bội, nhằm cải thiện mức sống gia đình.
Do vậy, nhu cầu nầy nảy sanh một hạng người khá đặc biệt gọi là thầy đìa. Ông Hai Thắng
là một trường hợp điển hình. Ông tượng trưng cho cái nghề ít ai ở tỉnh ở thành biết đến,
nhưng lại tối cần thiết nơi vùng đất mới và đã làm nên một thời khó quên.
Nhờ gia tâm trì chí nghiên cứu khổ nhọc, lần hồi ông có được một bí quyết hay nói đúng ra
là có được cái thiên nhản hiếm hoi, mà con mắt phàm phu tục tử lục lục thường tình không
thể nào có được. Mà cũng có thể do ông thừa hưởng được những lời chỉ bảo của các bực
tiền bối đã từng xa gần đi qua đời ông. Bây giờ, ông chỉ cần đứng trên một cuộc đất nào đó,
đưa mắt trông lên trời, nhìn xuống đất, im lặng ngắm dòng sông, quan tâm để ý nguồn nước
chảy để nhận định phương hướng. Qua đó, ông biết rõ ràng đích xác đường đi lối về của cá
tôm nhằm góp ý định vị miệng đìa.
Ông thường hay nói, đây là lối định vị rất khoa học nhờ căn cứ theo biến chuyển, vận hành
của thiên nhiên trời đất. Ông không quên nhấn mạnh và nhứt là cực lực đả phá những hình
thức cúng kiến linh đình, đốt giấy tiền vàng bạc tốn kém để thả xuống sông xuống rạch vang
vái, lo lót âm binh thủy thần… Hoặc buồn cười hơn nữa là nhiều tay bá đạo bày trò chít
khăn đỏ hoét, đốt nhang ửng hồng kèm ở vành tai, múa may quay cuồng xong rồi nhảy ùm
xuống nước, lặn lội cả giờ cả buổi để xem đường tôm nẻo cá với biết bao thủ thuật riêng tư
khác tùy người… Tất cả những cách thức đó, theo ông, chỉ là chuyện trình diễn tào lao phù
phiếm để mà mắt thiên hạ, hầu nhắm ý đồ trục lợi mà thôi.
Không biết thực hư hư thực như thế nào. Nhưng thực tế có một điều chắc chắn, khá ngộ
nghỉnh để tránh hai tiếng lạ lùng, không thể phủ nhận được, là mỗi đìa cá đìa tôm do ông
hết lòng hết dạ hướng dẫn chỉ bảo phương hướng miệng đìa, nhứt là những đìa có tầm vóc
to lớn, đến mùa thu hoạch theo phương cách vạn vần đổi công đều đem đến kết quả mỹ
mãn ngoài sức tưởng tượng của gia chủ. Không phải đây là một sự trùng hợp lẻ loi mà hầu
như đìa nào cũng đem lại sự phấn chấn như vậy cả. Do đó, ông được mọi người khẩn
khoản nhờ cậy đến góp ý giúp lời mỗi khi có nhu cầu đào đìa.
Hôm nay trong tiệc, dường như vấn đề ăn uống không mấy quan trọng đối với khách khứa,
mặc dầu thức ăn được bà con để tâm nấu nướng, chăm sóc tươm tất, tận tình lắm. Nếu tinh
mắt để ý một chút, chỉ nhìn cách trình bày thôi cũng đủ thấy sức hấp dẫn gọi mời, quá lạ
mắt của các thức ăn, phần lớn thuộc loại truyền thống lâu đời nhưng được cải tiến, tuy
không cầu kỳ nhưng thăng bằng trong cấu tạo và phù hợp với thiên nhiên vạn vật.
-8-
Quan khách mời mọc nài ép nhau hết tình, nhưng trông họ ăn uống như để lấy lệ, nhứt là ở
nơi bàn danh dự. Trái lại, dường như họ ganh đua nhau nói chuyện huyên thuyên. Mạnh ai
nấy cười. Mạnh ai nấy nói. Lời qua tiếng lại hăng lắm, cốt sao tiếng nói của mình được lọt
vào tai người khác.
Đề tài trao đổi gồm đủ thứ chuyện lang bang trên trời dưới đất, nhưng không hề xa rời với
tầm hiểu biết có giới hạn của họ. Nhờ đó giúp mỗi người đều có cơ hội đồng đều nhau tham
gia góp ý. Như vậy mới vui, không ai cảm thấy mình lép vế, lẻ loi ngượng ngùng. Nhứt là
rượu đế quê hương tiếp tục tuông chảy từng nhạo này qua nhạo khác, rạt rào không thôi,
một khi những câu chuyện hàn huyên ôn cố dần dà trở nên lôi cuốn hấp dẫn, hay những
tranh cãi bỗng chốc trở nên gay cấn.
Lúc đầu, còn tỉnh táo, họ dè dặt thủ thế do thói quen cẩn trọng. Nhưng khi qua được mấy
chầu cạn ly đầy rót đầy ly cạn, họ thách thức cưa hai cưa ba, có khi thi đua đánh trốc dứt
điểm một trăm phần trăm giữa tiếng vỗ tay ngưỡng mộ của những người chung quanh. Đến
giờ phút này, họ không còn thủ thế dè dặt cố hữu nữa. Dường như họ đang bất chấp vai vế,
chức tước, địa vị và uy thế trong xã hội, như muốn phơi bày đầy đủ, trọn vẹn con người họ.
Có thể nói đã đến lúc họ vô tình để lộ rõ chân tướng ẩn giấu của mình để bày trần những
ưu điểm tâm tánh và ngay cả những thói hư tật xấu. Vì đã vào bàn nhậu thì xem như anh
em cả mà.
Ông Cả Tỵ gật gù vì không mạnh rượu cho lắm nên vẫn còn tỉnh táo, sáng suốt trong lời ăn
tiếng nói. Ông cẩn thận giữ thế, cái thế bình thường được mọi người trong làng nể nan
trọng vì, chứ không thể để xem như cá mè một lứa được trong bất cứ hoàn cảnh nào. Ông
không ngớt cất lời khen đáo để lễ cúng đình năm nay rất tươm tất, được tổ chức vén khéo,
nhứt là không hề phí phạm vô lý. Vì theo quan điểm của ông, phí phạm của cải, dù là của
cải riêng tư hay của công đường đều là một trọng tội không tha thứ được đối với Đất Trời và
đối với tiền nhân khai cơ lập nghiệp, những người đã hy sinh trọn cả một đời người cho hậu
thế.
Nhưng quan trọng hơn cả là bà con vẫn giữ được nét long trọng uy nghiêm của những năm
về trước. Cái đó mới quý. Cái đó mới đáng được đề cao. Mặc dù thời gian có phũ phàng trôi
qua khá nhanh với bao nhiêu nhiễu nhương đổi thay, bao nhiêu sóng gió dồn dập không
lường trước được, ban tổ chức còn giữ được những nét căn bản từ ngàn xưa, thật đáng
ngưỡng mộ vô cùng. Ông hy vọng những năm tới đây cũng sẽ được tốt đẹp như năm nay.
Ông tin chắc:
- Mình biết ơn, biết kính trọng thần đình, ổng sẽ hết lòng phù hộ, sẽ không bỏ bà con mình
đâu. Mùa màn năm tới nhứt định sẽ tốt tươi sung mãn, gió mưa thuận hòa, mọi gia đình sẽ
được ấm no hạnh phúc dài lâu.
Ông Hai Kỉnh, ông chủ điền, ruộng vườn tăm tắp khắp nơi trong quận, tuy mang cái danh vị
không mấy được lòng tá điền mà định mệnh một kiếp người bị buột chặt không rời trên
mảnh đất đầm đìa nước mắt và mồ hôi, nhưng thực tế ông rất mực rộng rãi hiền hòa, biết
quý trọng và thương người, tiếp lời:
- Bác Cả nhận xét đúng lắm, xác thực lắm. Năm nay, tụi con cháu mình tổ chức rình rang
trọng thể và chu đáo như vầy cũng nhờ mưa thuận gió hòa, trúng mùa lớn. So với mấy năm
vừa qua gần đây, mùa màn bệ rạc tệ hại quá, tụi nó vừa ngam ngám đủ ăn đủ mặc nên
không dám phô trương thanh thế. Mà trúng lớn cũng nhờ ơn Trời. Suy ra thất bại hay thành
công gì cũng do ông Trời quyết định cả.
-9-
Ông thầy thuốc Hai Thiện với cái tên tiền định “Thiện”, thiện tâm thiện ý, thiện đức thiện
hạnh… không hổ danh một “lương y từ mẫu”. Ông có chút vốn liếng chữ nho, day qua ông
thầy giáo nói:
- Thầy giáo vốn lão thông kinh sử, chữ nghĩa của thánh hiền. Thầy biết nhiều lại hiểu rộng
hơn thiên hạ ở xóm nầy, chắc cũng đồng ý với bác Hai vừa trình bày là “vạn sự do Thiên”
mà nôm na là muôn việc tại Trời. Nói như vậy là nói theo kinh nghiệm tích lũy hay lối suy
nghĩ đơn giản của đại đa số trong dân gian và có thể cả trong nhân loại không biết chừng.
Kết quả nên hư, những sự thành công hay thất bại tối hậu của hầu hết mọi sự việc trên cõi
đời nhiễu nhương lắm sự này dường như đều do bàn tay huyền bí của ông Trời già định
sẵn cả.
Thầy giáo Mạnh mặt mày ửng đỏ hồng hồng, đôi mắt bắt đầu lờ mờ, do không có tửu lượng
cao nhưng còn vững lắm, phát biểu chậm rãi, có chừng có mực như cuộc đời riêng tư mẫu
mực của thầy:
- Bởi vậy, nhà thơ Tiên Điền Nguyễn Du vẫn hằng tin như thế mới hạ bút viết trong Truyện
Kiều hay Đoạn Trường Tân Thanh câu thơ bất hủ này: “Cho hay muôn sự tại Trời”.
Ông Hai Thắng nãy giờ ngồi im re phăng phắt, thỉnh thoảng nở một nụ cười tươi kín đáo.
Trong bàn tiệc, có thể nói ông là người còn tỉnh táo nhứt. Rượu, ông thường mím môi hay
nhấp nhấp chút đỉnh gọi là tượng trưng cho đúng lệ, mỗi khi đến lượt mình, mặc dù bị thách
thức ép nài. Ông nhậu cho có vị. Không khi nào quá đà để mất nhân phẩm.
Bây giờ ông mới mở miệng:
- Nghe ông giáo nhắc đến Truyện Kiều và “mệnh Trời” gì đó, bỗng dưng tôi lại nhớ cũng
trong Truyện Kiều có một đoạn khá lý thú. Không biết tôi có nhận xét đúng hay không,
nhưng cũng xin phép được nói ra đây để bà con góp ý. Vì tính cách lý thú và nhứt là sự
nghịch lý của nó làm cho tôi lưu ý rồi đâm ra nhập tâm, cứ ám ảnh đeo đuổi để tôi nhớ mãi
đến hôm nay. Và mỗi lần nhớ tới, tôi cứ suy gẩm ngẩm nghĩ, âm thầm tìm hiểu vị trí của con
người trong nhân sinh vũ trụ, về sự hiện hữu của Thượng Đế và về số phận của con người
trong tay Tạo Hóa. Suy nghĩ nhưng tôi chẳng tìm ra được đáp số. Câu ấy như sau:“Xưa nay
nhân định thắng thiên cũng nhiều”.
Rồi nhân dịp hiếm hoi có đông đủ mọi người cao kiến, ông không ngại nêu thắc mắc của
mình để mọi người cùng tìm giải đáp thích ứng giúp ông cho vui, hóa giải những ấm ức. Mà
nếu ổn thỏa được càng tốt:
- Theo thiển ý của tôi, Nguyễn Du tiên sinh quả thật là một vị tiền nhân đầy kinh nghiệm
sống. Người đã từng trải, lao đao lận đận nên thông cảm và hiểu tường tận tâm trạng của
những kẻ si tình đang say mê đắm đuối. Cho nên người đã giúp Kim Trọng, không dè dặt,
thốt ra những lời “trấn an” nàng Kiều bằng một câu rất “bạo” đó. Nếu hiểu “vạn sự do Thiên”
thì câu nói của Kim Trọng quả là câu “nói liều”, liều mạng liều lĩnh quá mức tưởng tượng.
Mà liều ở đây là liều trong lúc si mê tột cùng nơi tình trường phải không chư vị?
Ông giáo Mạnh tỏ ra tâm đắc. Ông khe khẽ gật đầu biểu đồng tình:
- Bác Hai khơi lại đoạn này quả thật có con mắt tinh tế và nhận xét hàm súc. Chính Nguyễn
Du Tiên sinh cũng tin “muôn việc tại Trời” nên mới thốt ra từ cửa miệng Kim Trọng, đang lo
ngại hay phòng xa:
“Ví dầu giải kết đến điều
Thì đem vàng đá mà liều với thân”.
-10-
Cụ Tiên Điền thật quá khéo ăn khéo nói, khéo cư xử. Cụ đón trước rào sau, kín đáo và
chung thủy đến thế là cùng.
Ông thầy thuốc Hai Thiện cũng bắt đầu tham gia, phụ họa:
- Cụ là một bậc tài hoa uyên bác, lại là một vị “túc nho” tiếng tăm lừng lẫy một thời, trước
sau luôn luôn ăn ở “thuận mệnh Trời”. Bởi thế cho nên ngài đã sáng suốt ghi lại cho kẻ hậu
sinh nhận thấy ngay uy quyền tối thượng của Thượng Đế đối với nhân loại. Nhưng sau đó
không lâu, bao nhiêu tang thương oan khổ bỗng nhiên gieo xuống trên thân phận Kim
Trọng, nàng Kiều, ông bà Vương viên ngoại cùng hầu hết những nhân vật trong Truyện,
ngoại trừ một vài vị tu hành hiền đức như vãi Giác Duyên hay Đạo cô Tam Hiệp. Quả là
“giải kết” đã thật “đến điều”! Nhất là với hai nhân vật chánh là nàng Kiều và Kim Trọng,
xuyên suốt những mười lăm năm trời dài đăng đẳng.
Câu chuyện về Truyện Kiều đang vào hồi sôi nổi hấp dẫn, trong khi đám thanh niên lực điền
rất nôn ruột, áp nhau đánh nhanh đánh mạnh nhằm thu dọn gọn chiến trường để sớm gầy
mấy sồng bài cào, cắt tê, tứ sắc hoặc xệp ở hai bên chái hiên đình, quến nhiều người xem
chung quanh. Không khí hò hét xôm tụ lắm.
Bàn giữa danh dự nơi mấy vị chức sắc chưa đi được nửa đoạn đường. Ông Hai Thắng lại
nhơn dịp hiếm hoi có sự họp mặt đông đủ những bậc có tiếng có miếng trong làng nên sa
đà bước sang một thắc mắc khác, mà ông ôm ấp trong lòng bao nhiêu năm trời:
- Sẵn dịp bà con vui vẻ, dong dài giang ca bàn thảo về Truyện Kiều, tôi xin đóng góp một
chút ý kiến mọn, nhờ các bậc có tầm nhìn rộng rãi ở đây giúp giải tỏa giùm. Lâu nay, tôi vẫn
thắc mắc mãi. Cứ ấm ức trong lòng, không chút nào vơi. Mặc dầu ở nơi thôn quê rẫy bái hắt
hiu buồn tênh, làm ruộng làm vườn quần quật cật lực quanh năm suốt tháng không hở đôi
tay, tôi cũng đã có được ít dịp rảnh rỗi giải trí, nhờ đó có đọc đâu đó những sách vở hoặc
bài báo dài lê thê tối mặt tối mày, nào bình giải, nào phê phán Truyện Kiều của nhiều thức
giả tên tuổi. Nhưng thú thật, tôi chưa thấy một ai nêu ra cả. Thắc mắc của tôi xuất phát từ
câu nầy, chỉ một câu duy nhứt nầy mà thôi. Và nói theo ngôn từ của đám trẻ tân học thời
nay nó làm rung rinh cả cái “lâu đài tình ái” của Thúy Kiều và Kim Trọng:
“Với Vương Quan trước vốn là đồng thân”.
Rồi ông đặt thẳng vấn đề:
- Vậy ở đây có mặt các vị chữ nghĩa Việt, Hán, Nôm cả bồ là ông thầy giáo và bác thầy
thuốc cũng nên sẵn sàng giải thích cho tôi được tận tường câu hốc búa rắc rối này, nhất là
hai chữ “đồng thân”.
Ông giáo Mạnh nhíu mày suy nghĩ một chút rồi đưa mắt khẩn khoản hướng nhìn về ông
thầy thuốc, ý như ông “kính lão đắc thọ”, tôn trọng những người tuổi tác hơn mình một
bước. Hơn nữa, ông Hai Thiện không nói ra huỵch tẹt do tánh khiêm nhường của ông,
nhưng mọi người trong làng ai ai cũng biết ông hơn ông giáo Mạnh cả trượng về bộ môn
chữ Nôm chữ Nho. Vì ông giáo dù sao cũng thuộc lớp tân học, nếu có dịp theo học chữ Nho
chữ Nôm cũng không thể học đến nơi đến chốn. Ông học sơ yếu, vừa đủ để tra cứu, tìm
hiểu những danh ngôn, luận ngữ của thánh hiền thôi.
Ông Hai Thiện ngầm hiểu ý nên không thối thác quanh co làm phí mất thêm thì giờ. Ông lên
giọng phát biểu:
-11-
- Tôi nghĩ “đồng thân” là bạn học cũng như “đồng song” vậy. Nghĩa là đồng trường đồng
lớp, đôi khi lại cùng một sách một đèn nữa. Và thường thường họ cùng trang lứa, cùng một
tuổi ngang ngửa với nhau.
Ông giáo Mạnh thêm vào:
- Trở về với quá khứ, tôi nhớ rõ không sai chạy chút nào. “Đồng thân”, “đồng song”, bạn học
với nhau từ “cái thuở học trò xa xôi ấy”, bạn học cùng trường cùng lớp, anh chị nào thông
minh học giỏi, có thể kém ta vài tuổi, năm bảy tháng, còn anh chị nào “dốt” như đại đa số bà
con ở xóm làng mình, thường cũng lớn hơn ta chừng tuổi ấy. Nhưng tựu trung đã là bạn
“đồng thân” thì đều cùng một lứa tuổi, xấp xỉ ngang nhau. Cá mè một lứa mà!
Đến lúc này, ông Hai Thắng mới bắt đầu tuông những trăn trở bấy nay được dồn nén kín
đáo trong lòng, như nước chảy lúc rặc ròng cuồn cuộn như cắt:
- Nếu quý vị phân tách như vậy, tôi thiển nghĩ cũng không sai chút nào cả. Nên tôi quyết
chắc Kim Trọng, con người “văn chương nết đất thông minh tính trời” hẳn đồng một tuổi với
Vương Quan hay cùng một lứa, hoặc lớn hoặc nhỏ hơn một vài tuổi hay năm bảy tháng là
cùng. Nhưng bây giờ mình thử tính tuổi của Vương Quan xem sao? Có như thế mới hy
vọng giải tỏa được phần nào thắc mắc của tôi.
Mấy vị hương chức Hội Tề, cả ông Bang Biện trình độ học vấn và hiểu biết có giới hạn nên
chán nản sao đó đứng lên kiếu ra về sớm. Hơn nữa cũng do lớn tuổi, ngồi lâu mỏi xương
sống, cóng xương sườn. Để lại trên bàn tiệc còn le hoe năm ba người đang say mê sống
với thời đại phong kiến đang trên đà tàn tạ của cụ Tiên Điền. Vắng mặt các vị chức sắc, mọi
người thấy thoải mái hơn nhiều, tha hồ phát biểu, không ngần ngại dè dặt, trái lại chân quê
bọc trực, nghĩ sao nói vậy, không chút văn vẻ cầu kỳ.
Ông Hai Thắng bèn đề cập trở lại câu chuyện dang dở nửa chừng:
- Bây giờ ta thử cùng nhau tính tuổi của Vương Quan xem sao? Chị Cả Thúy Kiều “xuân
xanh xấp xỉ tới tuần cập kê”. Thầy giáo và ông Hai có đồng ý thống nhứt với tôi ở điểm sau
này không? “Cập kê” là “cái trâm”. Khi cô gái Trung Hoa thời vua chúa, phong kiến xa xưa
được mười lăm tuổi thì cha mẹ mừng húm lo tổ chức chu đáo lễ ”cập kê”. Và từ đó xem như
thiếu nữ ấy có thể lên kiệu hoa, xe hoa hay xuồng hoa đi lấy chồng, làm dâu thiên hạ được
rồi. Cô cả Thúy Kiều được mười lăm tuổi (dù mới xấp xỉ thôi). Bà cụ Viên Ngoại họ Vương
nếu có may mắn lắm «sòn sòn năm một» thì cô Hai Thúy Vân chỉ mươi bốn và cậu Út
Vương Quan cũng chỉ mười ba là cùng! Cho dù bà cụ Vương có sanh đầu năm một đứa,
cuối năm một đứa cũng không thay đổi được gì cho lắm. Tính tuổi giản đơn như thế có
đúng hay không? Cũng có thể sai lắm chứ. Nhưng việc này không hẳn như vậy đâu. Tôi
dám chắc như thế. Nếu có sai thì Thúy Vân và Vương Quan lại càng nhỏ tuổi hơn cô chị,
thua cở mười bốn, mười lăm chớ không thể lớn hơn được. Tôi nghĩ nông cạn đó là cách
tính khoa học theo phép tính cộng trừ nhơn chia mà hồi nhỏ đi học tôi thường bị thầy giáo
khẻ tay vì tính sai. Tính như vậy chắc khó có thể sai, phải không quý vị?
Ông Hai dai qua gọi bầy trẻ đang đứng xớ rớ gần đó, bảo bỏ thêm trà và xuống bếp châm
nước sôi vì bình tít trà đã cạn queo từ lâu, trong khi tiệc chưa tàn. Ông rót ra vài chum, ôn
tồn mời mọi người rồi đưa chum mình lên hớp một hớp thấm giọng:
- Bởi Vương Quan không hơn mười ba tuổi thì Kim Trọng cũng tròn trèm tuổi đó, lớn nhỏ
hơn một hai tuổi là cùng. Đến đây ta mới bật ngửa thấy cái «nguy cơ» nó «lộ dạng» dần
dần với cái tuổi mười ba ấy. Tôi xin nhấn mạnh để lưu ý bà con cái tuổi mười ba của hai cậu
học trò này, nhất là đối với «bé» Kim Trọng. Nguyễn Du tiên sinh viết «Với Vương Quan
-12-
trước vốn là đồng thân». Có nghĩa là từ mấy năm về trước, Kim Trọng và Vương Quan, hai
chú bé này lúc đó hãy còn nhỏ lắm, đã là bạn học cùng trường và có thể cùng lớp nữa. Tôi
nghĩ chắc như bắp, đúng ba bó vào một giạ vậy.
Ông có vẻ nghiêm nghị:
- Nhưng dù có ‘trước’ hay sau gì, cả hai đều là bè bạn đồng chạn với nhau. Chữ ‘trước’ này
không thể nào ‘cứu’ được chú ‘bé’ họ Kim và cũng không thể làm cho ‘bé’ Kim Trọng ‘lớn’
thêm được chút nào cả. Vì vậy cho nên thuở đó, ‘bé’ Kim Trọng có:
«Trộm nghe thơm nức hương lân.
Một nền Đồng tước khóa xuân hai Kiều»
thì dù có ‘ngăn cách’:
«Nước non cách mấy buồng thêu»
hay không thì ‘bé’ Kim Trọng (đang còn bé tí) làm sao lại có thể: «Những là trộm giấu thầm
yêu chốc mồng» cho được? Hơn nữa, ‘bé’ Kim Trọng là con nhà gia thế, kỷ cương lễ giáo,
‘bé’ đâu có sớm ‘mê sắc’ như thế, lại ‘mê’ hai cô chị bạn ‘đồng thân’ với mình. Mà theo tập
tục luân thường đạo lý thuở ấy thì vô lễ quá chừng!
Ông Hai Thắng tiếp tục phân tách thêm trong khi ở bàn tiệc, mọi người ngồi im lặng ngạc
nhiên:
- Tuy vậy do sự xếp đặt những tình tiết éo le của Tiên sinh làng Tiên Điền, mọi sự việc vẫn
tuần tự tiếp diễn trong một tình huống rất mực lạ lùng và mỗi lúc lại càng thêm ‘vô lý’ thêm,
cũng chỉ vì do lứa tuổi thơ ấu của Kim Trọng mà ra cả. Tôi lấy một ví dụ để các ông anh
mình suy gẩm, thử xem cái ‘vô lý’ ấy có đúng như nhận xét của tôi không?
Ông ra chìu suy nghĩ hun lắm, dường như để hồi nhớ những đoạn ông đã giấu kín bấy nay
trong ký ức mình. Đôi chân mày rậm ri điểm bạc đó đây của ông trông đâu hẳn vào nhau
làm nổi bật những nếp nhăn nheo sâu hóm nơi vầng trán và đuôi mắt:
- ‘Bé’ Kim Trọng mới mười ba tuổi đầu làm sao lại một mình ra tỉnh ra thành, trong khi
đường đi nước bước thời xa xưa đó nhiêu khê trắc trở lắm, đôi khi nguy hiểm là khác. Rồi
‘bé’ lại tìm mướn nhà trọ, rồi cố kiếm cho bằng được địa chỉ của nàng Kiều để ‘di cư’ tới cận
kề? ‘Bé’ còn ôm theo vòng vàng chuỗi ngọc, khăn gấm, lụa là… Tôi phỏng chừng chắc có lẽ
‘bé’ Kim đề phòng khi gặp gái đẹp ở thị thành chăng? Thế rồi bỗng nhiên ta lại thấy ‘bé’ trở
thành một thanh niên hào hoa phong nhã, lừng lững trên mình ngựa, dạo chơi trong Hội
Đạp Thanh nhân ngày lễ Thanh Minh. Từ xa ‘vừa tỏ mặt người’, ông văn nhân ‘cỏ pha màu
áo nhuộm non da trời’ ấy vội vàng xuống ngựa đến chào hỏi và ‘tự tình’ với ba chị em nàng
Kiều!
Ngừng một chút, ông tiếp:
- Tôi không phải là hạng người gở gở gàng gàng hoặc ba phải không lập trường, sống lập
dị, xa rời thực tế. Đôi chân tôi luôn luôn đứng vững vàng trên mảnh đất quê hương cố thổ
mình. Nhưng thực tình, tôi lại thấy một điều rất lạ, cứ ám ảnh tôi mãi là tại sao Vương Quan
lại ‘quen mặt’ ông ‘văn nhân’ ấy?
«Chàng Vương quen mặt ra chào
Hai Kiều e lệ nép vào dưới hoa».
Thì ra chú ‘bé’ Vương Quan bỗng nhiên được tác giả truyện Kiều bất thần ‘phong’ lên là
‘chàng’, mà thật ra thiết nghĩ tiểu tiết này không quan trọng mấy đâu. Điều hết sức quan
-13-
trọng và rất kỳ dị là tại sao Vương Quan lại nhầm lẫn ông ‘văn nhân’ này với ‘bé’ Kim Trọng
là bạn học của Quan? Đây là một trong những hậu quả tai hại của hai chữ ‘đồng thân’ vô
tình gây ra! Vì vậy, theo tôi ngẩm kỹ, phải làm thế nào để tránh hai chữ tai hại này mới
được. Nếu không, ta có thể tưởng tượng đến những ‘màn’ tiếp diễn vô cùng độc đáo trong
những cuộc gặp gỡ giữa Kim Trọng và Thúy Kiều.
Để xác nhận điều này, ông Hai Thắng đằng hắng lấy giọng, sau khi uống một tô con rồng
nước mưa mát lạnh:
- Khi Kim Trọng (mười ba tuổi) ve vản Thúy Kiều và ướm thử:
«Tiện đây xin một hai điều
Đài gương soi đến dấu bèo cho chăng?».
Và Thúy Kiều (mười lăm tuổi) lễ phép trả lời bằng những câu «thưa» lại:
«Nặng lòng xót liễu vì hoa
Trẻ thơ đã biết đâu mà dám thưa!».
Một ‘trẻ thơ’ Thúy Kiều ở tuổi ‘cập kê’ – mười lăm tuổi – ‘thưa’ lại với một em ‘bé’ Kim Trọng
non chèo – mười ba tuổi – thì theo tôi vốn dĩ là con người thủ cựu hủ lậu vào hàng đệ nhứt
xóm mình, quả là sự việc hi hữu lắm đó! Nhưng tôi suy đoán cho cùng, nghĩ rằng tác giả
truyện Kiều quên bẳng tuổi tác Kim Trọng cho nên Người vẫn yên ổn, an tâm tiếp tục sáng
tác phong phóng tuông tràn như không có một trở ngại nào trong dòng suy nghĩ của mình.
Mãi về sau, trong một dịp khác, vì đã mấy hôm liên tiếp không có dịp gặp mặt cho nên Kim
Trọng (mười ba tuổi) than thở với Thúy Kiều:
«Trách lòng hờ hững với lòng
Lửa hương chốc để lạnh lùng bấy lâu
Những là đắp nhớ đổi sầu
Tuyết sương nhuốm nửa mái đầu hoa râm».
Ông nhấn mạnh:
- Đến đây chắc quí ông anh thấy cái đầu ‘hoa râm’ của chú ‘bé’ Kim Trọng cũng thật là lạ
đời, không đúng với sự phát triển tự nhiên của một cơ thể con người bình thường trong xã
hội nhơn quần từ cổ chí kim.
Rồi ông Hai dứt khoát như để kết thúc câu chuyện:
- Những câu đối đáp như thế của chú ‘bé’ Kim Trọng ‘đồng thân’ với em út của Thúy Kiều là
Vương Quan (cũng mười ba tuổi) khiến chúng ta không khỏi bật cười. Nhưng nếu suy nghĩ
kỹ thì nguyên do của những tấn ‘hài kịch’ ấy là bởi câu thơ: «Với Vương Quan trước vốn là
đồng thân» mà ra cả.
Ông thầy giáo Mạnh từ nãy giờ ngồi im lặng, tai lắng nghe phần thắc mắc rắc rối về tuổi tác
của những người trong cuộc cũng động lòng tham gia đóng góp ý kiến mình vào câu chuyện
đã đến hồi kết thúc:
- Tôi thiển nghĩ đây có lẽ là một rủi ro, một thiếu sót hay một sự lãng quên của tác giả
Truyện Kiều mà thôi. Nhưng không may, sự lãng quên rủi ro này lại quá to lớn, có liên quan
trực tiếp đến một nhân vật hàng đầu của tác phẩm là chàng Kim Trọng. Hễ nơi nào có
chàng Kim Trọng là ở đó có sự ‘hóa thân’ vô tình nhưng rất phi lý giữa một cậu ‘bé’ mười ba
tuổi với một thanh niên dạng dầy kinh nghiệm trường đời. Vì cậu ‘bé’ ấy bỗng nhiên đã trở
thành một ‘văn nhân’ rất mực tài hoa phong nhã, mà lại là người yêu của Thúy Kiều nữa!
-14-
Ông thầy thuốc Hai Thiện khe khẽ gật đầu, dường như để biểu đồng tình. Ông tỏ ra tâm đắc
với những lời bào chữa chân tình và hữu lý của ông Thầy Giáo, rồi ung dung bày tỏ ý kiến
vừa chợt đến của mình. Ông xem ra như hiểu nhiều, từng quan tâm đến một giai đoạn đau
buồn của lịch sử nước nhà:
- Bây giờ, ta thử tìm tòi, phỏng đoán xem tại sao và trong trường hợp nào cụ Tiên Điền
Nguyễn Du lại viết nên câu thơ đã gây thắc mắc cho hiền huynh Hai Thắng: “Với Vương
Quan trước vốn là đồng thân“... Và về sau, Tiên sinh không còn lưu ý đến nữa. Chắc mấy
ông anh ở đây thừa biết sứ thần Nguyễn Du Tiên sinh, trong dịp sang Trung Hoa tiến cống
vua Tàu, đã được xem “Đoạn Trường Tân Thanh“ là một cuốn truyện tình éo le bi thảm.
Trong tác phẩm này, có thể cũng có hai người bạn học (đồng thân). Chẳng biết họ ở vào
lứa tuổi nào, nhưng hình như Nguyễn Du Tiên sinh đã dõi theo sự sắp đặt nhuần nhuyễn
các nhân vật trong sách ấy để viết nên cuốn Truyện Kiều hay Kim Vân Kiều bất hủ của
Người. Điều này thú thật tôi có thể tin tưởng được lắm.
Ông Hai Thiện cảm thấy mình có trách nhiệm tiếp tục triển khai thêm cho được sáng tỏ vấn
đề:
- Chúng ta còn được biết thêm trong thời gian đó, Nguyễn Du Tiên sinh, do thế cuộc đổi
thay, tang thương dâu biển, đành cam phận với một “hàng thần lơ láo“, lạc loài giữa triều
đình nhà Nguyễn tại kinh đô Phú Xuân (Thuận Hóa), trong khi Người thuộc dòng họ những
vị cựu thần tiếng tăm của nhà Lê tại Thăng Long. Người lại còn là hậu duệ của những bực
trâm anh thế phiệt, đã bao nhiêu đời làm “cận thần, quan lớn“ của Lê triều, như dân gian
vùng Thanh Nghệ đã từng đặt thành câu phong dao sau đây:
“Bao giờ ngàn Hống hết cây
Sông Rum hết nước, họ này hết quan!“.
Sau đó, ông xuống giọng kết luận:
- Nguyễn Du Tiên sinh đang ôm một mối hận vô cùng chua xót, cho nên Người đã tự ví
mình chẳng khác gì Nàng Kiều, phải bán mình vào chốn thanh lâu! Do đó, Người đã viết
nên cuốn Truyện Kiều bất hủ này chính là để giải khuây, vỗ về những ray rứt trong lòng và
để nhắn nhe cùng mai hậu:
“Bất tri tam bách dư niên hậu
Thiên hạ ai người khóc Tố Như”.
Ngừng một chút, ông tắt lưỡi:
- Một câu nhắn nhe thật chua xót! Ngoài ra, Người còn mượn lời Từ Hải để thở than tâm sự
riêng tư sâu lắng, quá cay đắng của chính mình. Mặc dù trường hợp của Từ Công khác
hẳn, bởi chính Từ lụy vì tình mà nên nông nỗi, chứ đâu phải như công thần Nguyễn Du gặp
lúc thất thế sa cơ phải tùy thời!
Được trớn, ông Hai Thiện đi nốt lý giải của mình:
- Để tiếp theo đó Nguyễn Du Tiên sinh đã viết nên những câu thật tài tình và cũng thật là
chua chát:
“Bó thân về với triều đình
Hàng thần lơ láo, phận mình ra sao?
Áo xiêm buộc trói lấy nhau
Vô luồn ra cúi công hầu mà chi?“.
-15-
Với một trạng thái tâm hồn khổ đau, uất hận, buồn phiền như thế nhưng Người lại viết
Truyện Kiều bằng thơ, một bài thơ lục bát trường thiên, thế gian hy hữu, dài như vô cùng
tận... với 3254 câu đẹp như hạt minh châu. Tấm lòng Người Thơ không khỏi lao đao, xao
xuyến theo từng dòng thơ nét bút! Nhưng đôi lúc chắc hẳn là Tiên sinh cũng thấy lòng
khoan khoái vì... Thơ. Đến đây ta có thể tưởng tượng rằng, khi Người miên man sáng tác:
«Chung quanh vẫn đất nước nhà
Với Vương Quan trước là đồng thân»
Người vẫn lặng thầm, chăm chỉ viết, thật an nhiên tự tại. Rồi khi đến những câu:
«Trộm nghe thơm nức hương lân
Một nền Đồng tước khóa xuân hai Kiều
Nước non cách mấy buồng thêu
Những là trộm giấu thầm yêu chốc mồng».
Lại còn:
«May thay giải cấu tương phùng
Gặp tuần đố lá thỏa lòng tìm hoa” v.v...
Rồi ông kết thúc:
- Những câu thơ hay quá, vần điệu thanh thoát, nhẹ nhàng, trầm bổng du dương khiến
Người Thơ như say như tỉnh, lại thêm cái may mắn bất ngờ của “tuần đố lá” trong một ngày
vừa Lễ Tảo Mộ lại còn là Hội Đạp Thanh. Người còn tạo được một cuộc tương phùng cho
Thúy Kiều Kim Trọng thì thật là “tuyệt diệu”! Cũng có thể Người Thơ còn thích thú ngâm đi
ngâm lại đoạn này và thong thả uống vài ngụm bồ đào mỹ tửu đem từ Bắc Kinh về để nhấp
giọng và khoan khoái gật gù vuốt chòm râu đã bắt đầu nhuốm bạc, rung đùi, vừa ý... tưởng
như Người đang chia xẻ niềm vui tao ngộ giữa Kim Trọng, Thúy Kiều... Rồi Người Thơ vẫn
“an nhiên tự tại“, lại tiếp tục thích thú say sưa mê mẩn viết... và những dòng thơ ngà ngọc
lại tuần tự hiện hình, lung linh, huyền ảo... giữa trạng thái nửa tỉnh nửa mê, vui buồn lẫn lộn
ấy. Do vậy làm sao Người Thơ còn có thể nhớ đến những vụng vặt của cuộc đời trong đó
vô tình Người Thơ quên mất là còn lạc loài tuổi tác hai cậu “bé” “đồng thân”! Các huynh thấy
tôi có lý hay không?
Ông Thầy Giáo Mạnh vừa hút xong điếu thuốc rê quê hương vấn to bằng ngón tay trỏ. Ông
hớp một ngụm trà Thiết Quan Âm đậm đặc âm ấm, lấy giọng:
- Mà hồi thời xa xưa của nhà thơ làng Tiên Điền, làm gì có người phụ trách có trình độ
“duyệt lại” bản thảo Truyện Kiều, trước khi cuốn truyện thơ lẫy lừng này được lên khuôn in
ấn như hiện tại. Có lẽ vì vậy cho nên từ xưa đến nay, hai chữ “đồng thân” vẫn chưa “lộ
dạng”, vẫn chưa được một ai khám phá ra bao giờ, mặc dù Truyện Kiều đã có hằng triệu
triệu người đọc khắp cả nước. Vả lại còn có cả chục dịch giả, phiên âm chữ nôm và chữ
Pháp nữa. Phải chăng vụ việc này là do “tiền định” mà ra? “Vạn sự do Thiên"! Muôn việc tại
Trời! Hay bởi trên đời này chẳng có gì “tuyệt đối” cả? Hơn nữa, có một điều gần như chắc
chắn không một ai có thể phũ nhận được là bởi hào quang của Truyện Kiều quá rực rỡ, chói
lòa nên đã che lắp hai chữ “đồng thân” sơ sót quá tai hại ấy!
Ông Hai Thắng bèn chụp lấy ngay hai chữ “tai hại” ấy để trở lại thắc mắc thuở ban đầu của
mình:
- Bây giờ “ván đã đóng thuyền” quá lâu rồi, chẳng một ai có thể làm gì được nữa. Mà mình
cũng chẳng có chút khả năng tối thiểu nào để làm việc đó. Chẳng qua do vị trí của mình nơi
-16-
cùng trời cuối đất u u tăm tăm này. Dầu mình có nói với tất cả tấm lòng, ai mà nghe cho
thông lổ nhỉ . Mình chỉ còn một chút ước mơ hão huyền. Viễn vong là khác. Là nếu lúc đó
bỗng nhiên Nguyễn Du Tiên sinh đọc lại và ‘nhận diện’ kịp thời hai chữ ‘đồng thân’ nguy
hiểm ấy và Tiên sinh đã thay vào bằng hai chữ khác như ‘hương lân’ chẳng hạn. Vì ‘hương
lân’ là người ở cùng một thôn ấp xóm làng với nhau. Kim Trọng mà ở cùng làng với gia đình
họ Vương (Vương gia) và chàng Kim là một ‘văn nhân’, một trang công tử đã lớn, đã trưởng
thành lại là một bực hào hoa phong nhã thì càng tiện lợi mọi bề. Và nếu được như thế thì ổn
thỏa biết bao, ngày nay chúng ta, hàng hậu duệ, con cháu Tiên sinh Nguyễn Du, đâu còn ai
thắc mắc vì vụ ‘đồng thân’ với lứa tuổi ấu thơ của Vương Quan, Kim Trọng.
Sau cùng, ông Hai Thắng chậm rãi thố lộ nỗi niềm ắp ủ lâu nay trong lòng mình, mong được
sự biểu đồng tình của hai bậc cao kiến trong bàn tiệc là thầy giáo Mạnh và ông thầy thuốc
Hai Thiện:
- Trong trường hợp hão huyền đó, tôi có thể ‘mơ’ thấy Nguyễn Du Tiên sinh xuống bút viết
chẳng hạn như:
«Chung quanh vẫn nước non nhà
Với Vương Gia trước vốn là hương lân
Trộm nghe tài sắc giai nhân
Một nền Đồng tước khóa xuân hai Kiều» v.v…
Phải viết ‘Vương Gia’ và ‘hương lân’ mới tiện cho Kim Trọng quen biết gia đình này và tài
sắc ‘giai nhân’ để thay thế hai chữ ‘hương lân’ đã được đem lên câu trên.
Bốn năm sồng bài cắt tê dà dách, tứ sắc, xệp… bên chái hiên đình làng bắt đầu lên đèn để
tiếp tục sát phạt nhau không nương tay. Mấy con chim vịt từng chập từng chập kêu chiều,
thoảng lên đâu đó ngoài bờ rào rậm rạp lùm buội nơi bến sông đình làng.
Cả ba người, ông Hai Thắng, thầy giáo Mạnh và ông thầy thuốc Hai Thiện cũng bắt đầu mệt
mỏi, chuẩn bị khăn gói dợm chia tay, để mặc mấy thanh niên vai u thịt bắp mới tấn lên
khoảng hai thập niên gần đây, đang tích cực thúc hối nhau lo thu xếp bàn ghế và quét dọn
sạch sẽ trong ngoài cho kịp về nhà trước nửa đêm.
Các ông sung sướng đã cùng nhau họp mặt cả một buổi trời trong thân tình, nhứt là thỏa
lòng toại ý đã đóng góp phần mình trong việc giải tỏa những thắc mắc của ông Hai Thắng.
Và chắc kể từ giờ phút này, ông Hai thấy lòng mình lâng lâng nhẹ nhỏm vì ông đã lùa xa
những vướng bận bấy nay vào niềm vui thanh thản của con người được hoàn toàn toại
nguyện.
* * *
Ông Cả Tỵ, ông Chủ Tuôi, ông Hương Sư Giàu, cả ông Bang Biện rồi ông Hai Thắng, thầy
giáo Mạnh và ông thầy thuốc Hai Thiện lần lượt kẻ trước người sau đã ra người thiên cổ.
Nay, họ đã an giấc, mồ yên mả đẹp trong lòng đất quê hương, nơi cái xóm cùng cốc xa vạn
dặm mà danh xưng với âm hưởng hoang dả xa lạ, không ai để ý đến bao giờ.
Xã hội thời đó đã mất hút trong sâu thẳm dĩ vãng từ lâu rồi. Nhưng dù sao thời gian cũng
không thể xóa nhòa những kỷ niệm. Bây giờ chỉ chớp tắt thoáng hiện trong trí nhớ của một
số người còn nhung nhớ, quan tâm đến cội nguồn gốc rễ.
Cái thuở con người thanh thản thư thả, không hề vướng bận với những ràng buộc giờ giấc,
không bị căng thẳng với cái ăn cái mặc và những đòi hỏi bức bánh về tiện nghi vật chất
trong đời sống hằng ngày…
-17-

TRẦN ĐAN HÀ * VÕ PHƯỚC HIẾU

Đọc sách:

VIỆT NAM, Niềm Thương và Nỗi Nhớ

Tuyển tập Nguyễn Song Anh & Võ Phước Hiếu

Trần Đan Hà

PSN 8.04.2012

http://phusaonline.free.fr/ButViet/DanHa/39_vietnam-niem-thuong.htm

Việt Nam Niềm Thương và Nỗi Nhớ, là tuyển tập của hai nhà văn mà bản chất có nhiều nét giống nhau như hai giọt nước, như cặp song sinh. Dĩ nhiên cũng có đôi điều khác biệt, nhưng lại giữ được yếu tính trung hòa, tạo nên một “bản đàn thôn dã“ để tấu lên những khúc ca vọng âm từ hồn thiêng sông núi, của tình cảm con người, của khát vọng vươn lên và đi tới để hòa chung với nhịp điệu của thiên nhiên, nền tiến hóa của nhân loại làm nên một tình tự quê hương và dân tộc Việt rất đặc thù và linh động.

Hai tác giả đã cố gắng vẽ lại dung nhan của một quê hương Việt Nam, nơi muôn đời yêu thương và nhớ nhung mỗi khi khuất cách. Hay nói một cách khác đây là tập truyện viết về lịch sử, địa lý, phong thổ, những sinh hoạt cũng như tình cảm con người, tương quan với phong tục tập quán lâu đời.

Hai cây bút cùng quê miền Nam, đều xuất thân nhà giáo, có tâm hồn yêu mến văn chương thi phú. Thích trau chuốt chữ nghĩa để làm phong phú thêm cho nền văn hóa nước nhà, đồng thời góp phần gìn giữ gia sản của tổ tiên.

Một người đã từng tốt nghiệp Cử nhân Văn chương Việt – Hán, Nguyễn Song Anh, nguyên Hiệu trưởng các trường Trung học Phước Vĩnh, Phước Thành, Dĩ An Biên Hòa.

Còn một người tốt nghiệp trường Tây, Võ Phước Hiếu, từng chăm lo một nhà xuất bản tại Sài gòn trước năm 1975 và bây giờ ra hải ngoại vẫn làm việc trong ngành Giáo dục và cộng tác với các tờ báo Pháp cũng như báo Việt.

Một người nặng về Quốc học, một người nặng về Tây học. Tuy thế hai cây viết không nghiêng hẳn về một bên, để vẫn còn giữ lại được một văn phong thâm thúy nhưng lãng mạn, chất phác nhưng không lỗi thời, chứa đựng những nét văn hóa cổ kim so sánh, gạn lọc những tinh hoa để cho vào sách sử.

Hai cây viết cùng một đề tài mà họ đã thể nghiệm, cùng khai thác nguồn sử luận phong phú của quê hương thân yêu, để làm sống lại những tàng tích đang khuất dấu trong tiềm thức của nhiều thế hệ. Các thời đại phần nhiều bị chìm ngập trong cảnh loạn lạc chiến tranh ý thức hệ giữa ngoại xâm và nội thù đã để lại trong lòng mọi người như một vết thương còn rỉ máu...

Phần I - Truyện của Nguyễn Song Anh

Vào Xuân, Lá Rụng, Bước đầu tìm về Một Cuộc Đất, Mùa Xuân Lý Trần, Nguyễn Đình Chiểu qua tác phẩm Dương Từ Hà Mậu, Thiết Thực Kỷ Niệm 1000 năm Thăng Long.

Là những tựa đề của các truyện.

Mở đầu tác giả phiếm luận về bút hiệu của mình: “Tôi làm thơ với bút hiệu Nguyễn Song Anh, không biết thơ tôi hay dở thế nào mà có người nhận xét: “Thơ chỉ nói về quê hương, thế sự, không có tình (yêu) và bút hiệt thường có một ý nghĩa đặc biệt nào đó, như kỷ niệm tình cảm chẳng hạn““.

Nghe nhắc đến bút hiệu, tôi cảm thấy có chút tự hào nên vội đáp, đúng, rất có ý nghĩa, vì đó là tên người yêu đầu đời, mối tình đầu của tôi... Thật ra, tên người yêu tôi không phải là Song Anh, tôi cũng không biết tên thật của nàng. Chỉ biết nàng đẹp lắm, đẹp như ngọc, đẹp cả người lẫn nết.

- Vậy chớ gặp cô ấy ở đâu, hồi nào ?

- Ở trong sách. Ba má tôi nói ở trong sách có hai người đẹp, tùy con chọn, mà chỉ có ở trong sách thôi. Tôi lật sách đọc và tìm. Và tìm được một cô: “Thư trung hữu Kim Ốc“ (trong sách có nhà vàng). Còn một cô nữa ở đâu? Lại tìm. Và gặp: “Thư trung hữu nữ nhan Như Ngọc“ (trong sách có người con gái đẹp). Rồi tình yêu vụt đến, rất đổi tự nhiên. Tôi chọn bút hiệu Như Ngọc.

Thật ra ba má và thầy cô thường xuyên khuyên tôi nên cố gắng học để mai nầy có thể giúp đời, đồng thời có thể giàu sang, cưới được vợ đẹp...

Lớn lên tôi vào đời sớm và hiểu được ý nghĩa giáo huấn đó nên tôi chọn riêng cho tôi một nàng.

(Trích: Mùa Xuân Lá Rụng, trang 11-12)

Truyện kể: Bước đầu tìm hiểu Một Cuộc Đất.

... Từ dạo ấy xa rồi ngày cũ nhớ lại một khung trời những con đường ngày hai buổi đi về, những buổi trưa nơi căn nhà trọ bên con đường sau nhà em qua ngõ có giàn mướp non... (đoản văn gối đầu truyện).

“Khung trời cũ“ ấy là một huyện thuộc tỉnh Bình Dương:

“Danh xưng “Dĩ An“ có từ lúc nào? Bước đầu tìm hiểu về Một Cuộc Đất tên Đã Yên nầy, không thể không giở lại những trang sử và thư tịch từ thời các chúa Nguyễn mở mang bờ cõi về phía Nam, mà riêng phần “địa cuộc“ (chữ dùng của Trịnh Hoài Đức) nầy đã có những địa danh ghi đậm dấu ấn từ hơn 250 năm về trước. Đó là núi Châu Thới (Chiêu Thái), Lồ Ồ (Lộ Khê), Cầu Tân Bàn (cầu Ván), tổng (huyện) Bình An...“

(trích Một Cuộc Đất).

Những tài liệu tham khảo thì nhiều, trong đó tác giả đặc biệt chú ý đến sử liệu của Trịnh Hoài Đức và Vương Hồng Sển. Tuy “Bước đầu tìm hiểu về Một Cuộc Đất“ chú trọng vào địa danh nơi tác giả đã một thời dạy học ở đó, nhưng sự liên quan chằng chịt có thể nói rằng nguồn sử liệu ấy đã cung cấp nhiều chi tiết của các cuộc đất rộng lớn đến các tỉnh Tiền Giang và Hậu Giang.

Tác giả viện dẫn sự tiếp thu những tư tưởng văn hóa và tôn giáo ngoại lai, nhưng đã được Việt hóa để làm phong phú thêm cho nền văn hóa dân tộc, cũng như những kinh nghiệm về việc trị quốc an dân, qua tư tưởng của các Thiền sư và các bậc Nhân sĩ trong thời Lý Trần. Như Thiền sư Đổ Pháp Thuận đã từng tham gia chính trị dưới thời vua Lê Đại Hành. Thiền sư phát biểu ý kiến về ngôi chủ trong thiên hạ như sau: “Quốc tộ như đằng lạc. Nam thiên lý thái bình. Vô vi cư điện các. Xứ xứ tức đao binh“. (Ngôi nước như loại dây leo chằng chịt. Muôn dặm phương nam được thái bình. Triều chính cần áp dụng đường lối vô vi. Nơi nơi không còn giặc giã đao binh). Như minh quân Lý Thái Tổ, vị vua đã viết “Thiên Đô Chiếu“ và đặt tên Thăng Long làm kinh đô từ năm 1010, và gìn giữ bền vững trên ngàn năm, đã thành tâm khấn trời che chở cho muôn dân khi trên đường chinh phạt trở về: “Tôi là người kém đức, lạm ở trên muôn dân, vẫn hằng lo sợ như sa xuống vực sâu, không dám cậy vào quân mạnh mà ỷ thế cất binh đánh giặc... Trong khi giao tranh, hoặc giết lầm người trung hiếu, hoặc làm chết oan kẻ hiền lương, làm cho trời nổi giận vạch rõ lỗi lầm cho tôi, thân nầy dù chết chẳng dám than van. Riêng đối với sáu quân, tội đó xin dung thứ. Dám mong lòng trời soi xét).

Hay “Chiếu Hối Lỗi“ của vua Lý Cao Tông: (Trẩm còn nhớ đã phải gánh vác việc lớn, nơi cửu trùng sâu thẳm, không biết đến nỗi khốn cùng của muôn dân, đã vậy còn nghe theo lời của bọn tiểu nhân mà kết oán với người dưới. Dân oán hận thì trẫm biết dựa vào ai?)

Hay tử tưởng uyên thâm cả Nho lẫn Phật của vua Trần Nhân Tông, qua bài phú Giữa cõi trần vui đạo (Cư trần lạc đạo phú): “Sách dịch xem chơi, yêu tính sáng hơn yêu châu báu, Kinh nhàn đọc dấu, trọng lòng rồi trọng nữa hoàng kim... Tịnh độ là lòng trong sạch, chớ còn ngờ hỏi đến Tây phương. Di Đà là tính sáng soi, mựa phải nhọc tìm về cực lạc...“.

...

Hay những tấm lòng ngời sáng của trung thần các triều đại. Như một lần vua Trần Minh Tông khen rằng (lời trung thần sáng như gương, dạ trung thần đỏ như son. Bậc trung chính tự đó an tâm hả dạ, lũ gian tà vì đó sởn gáy tan mật...), cùng với bài Thơ Thần của Lý Thường Kiệt, Hịch Tướng Sĩ của Trần Quốc Tuấn, Thất Trảm Sớ của Chu Văn An, Vạn Ngôn Thư của Lê Cảnh Tuân..., là quy tụ những nhân đức trí dũng, khiêm cung từ ái, xuân tứ văn phong, tự hào về văn hóa, là ánh hào quang thắp sáng cũng như lưu truyền “Mùa Xuân Lý Trần“ vậy.

Từ đó đem lòng hoài niệm đến một thời của “Thăng Long-Nguyễn Du“ một thời của Nguyễn Đình Chiểu qua tác phẩm Dương Từ Hà Mậu, Hương Quê qua “Vịnh Bức Dư Đồ Rách“ của Tản Đà... để rồi bây giờ lại ngậm ngùi với: “Thiết Thực Kỷ Niệm 1000 năm Thăng Long“ trong khi họa xâm lăng của Bắc phương đang trên đà sống lại một cách mãnh liệt !

Phần II - Truyện Võ Phước Hiếu

Tác giả viết truyện với văn phong chất phác, đôn hậu nhưng trong sáng. Kết cấu rất tỉ mỉ, nghiêm chỉnh nhưng không kém phần lãng mạn. Lối kể chuyện dí dỏm, nhưng khiêm cung đúng với tinh thần của một nhà giáo. Đã giới thiệu với độc giả bước đầu tham dự vào thế giới văn chương chữ nghĩa, qua câu chuyện “Tập Tành Chữ Nghĩa“. Kể lại những việc giải trí của người dân quê, sau khi đã lo xong công việc đồng áng. Lớp trai trẻ thì tụ họp các sân phơi lúa, gốc đình làng thi đua những trò chơi như nhảy dây, chạy đua, ù mọi... để giúp cho họ quên đi mệt nhọc, cũng như những ấm ức đã dồn nén trong lòng, mà họ chưa có cơ hội bộc bạch với ai.

Còn các cụ thì thường nằm nghỉ lưng trên bộ ván danh mộc...:“Các cụ không quên bảo các cháu học vừa dứt lớp ba, lớp tư trường làng đọc cho nghe chuyện Bạch Viên Tôn Các, vè Cậu Hai Miêng, Thầy Thông Chánh và nhất là truyện Lục Vân Tiên... Dường như trong thâm tâm sâu thẳm, các bậc kỳ lão nầy muốn được sống lại một thời êm đềm đã qua, muốn lắng nghe lại âm vang những kỷ niệm ngày cũ còn lắng đọng rõ nét trong lòng mình chăng?“

Đám trẻ nhóc con nầy bập bẹ đọc ạch đụi, đọc trật vuột, nhiều câu phản nghĩa trầm trọng mà chúng một mực phây phây tỉnh bơ, xem như không có chuyện gì xẩy ra. Đôi khi lộn đầu lộn đuôi, thậm chí chúng lộn luôn cả dấu giọng rất ngây ngô nhưng dễ thương. Khiến bao nhiêu người nghe đang ngồi chung quanh đâu đó, không nín được cười nghiêng cười ngửa đến trào nước mắt, không cách nào cầm lại được“.

Nếp sinh hoạt của người dân quê nơi cùng trời cuối đất ấy, không phải chỉ ở miền Nam mới có mà hình như cùng khắp cả nước non. Nơi đâu và thời nào cũng đều diễn ra những nét hao hao như thế. Và còn duy trì cho đến bây giờ vẫn không nhạt phai hương sắc. Vì chốn đồng quê là nơi vốn thiếu thốn “văn minh“, vì thế con người phải tự sáng tạo ra, cùng với những người từ xa đến góp công sức để xây dựng cho chốn quê được ngày càng tiến bộ. Như thầy giáo Mạnh, một người xuất thân từ Sài gòn được bổ nhiệm về làng quê nầy để chăm lo dạy dổ cho đám hậu sinh. Tuy là người mới nhưng thầy đã biết hội nhập với hoàn cảnh, cảm thông phong tục tập quán và thân phận hẩm hiu của người dân cùng đinh tại địa phương, đứng ra bênh vực cho những người thấp cổ bé miệng trước những bất công áp bức của kẻ quyền thế lộng hành.

Hay ông thầy thuốc Hai Thiện đã bỏ nơi chốn phồn hoa đô hội của thị thành, nguyện đem lòng thi ân bố đức, chữa bệnh miễn phí cho lớp người nghèo khổ túng thiếu hầu như bị bỏ quên bên lề xã hội.

Hay có người từ xã hội nghèo hèn ấy, nhưng họ tự vươn lên bằng cách tự học hỏi việc đời từ người nầy sang người khác, như ông Hai Thắng..., là nhân duyên để xây dựng và duy trì cũng như phát triển cái “bóng dáng thôn dã“ Việt Nam từ muôn thu trước, cũng như bây giờ và mai sau, vẫn còn giữ lại một trạng thái nhất nguyên của chuyển lưu văn hóa.

“Xã hội thời đó đã mất hút trong sâu thẳm của dỉ vãng từ lâu rồi. Nhưng dù sao thời gian cũng không thể xóa nhòa những kỷ niệm. Bây giờ chỉ chớp mắt thoáng hiện trong trí nhớ của một số người nhung nhớ, quan tâm đến cội nguồn gốc rể“.

Khuê Phụ Thán, là tiểu luận tìm hiểu về nguyên nhân hình thành, thể loại, nét đặc thù của thơ phú miền Nam. Với nội dung nói lên tâm trạng một người đàn bà vì hoàn cảnh trái ngang, phải xa chồng xa con nên cất lời than thở sự tình. Ở đây tác giả liên tưởng đến hai vị vua bị đày trong thời Pháp thuộc, lấy cảm hứng một bà phi khóc than trước cảnh xa chồng xa con, trước cảnh chia ly ngăn cách. Giữa lúc đất nước đắm chìm trong loạn lạc và phân hóa bởi ngoại xâm.

Tác giả còn đề cập đến hoàn cảnh của xã hội miền Nam thời bấy giờ, cũng như nền văn hóa nước nhà dưới thời kỳ bị đô hộ, tâm sự của kẻ sĩ và nhất là việc truyền bá văn học bị giới hạn, cùng với việc tam sao thất bổn khiến cho giá trị nghệ thuật của tác phẩm lưu truyền không được như nguyên tác. Có nhiều tác giả thời bấy giờ, vì lý do nầy hay lý do khác đã phải để “khuyết danh“ như kho tàng ca dao là văn chương truyền khẩu trong dân gian từ vô thỉ.

Tác phẩm Khuê Phụ Thán, không nằm ngoài hoàn cảnh trên, nên khi tham khảo nhiều tài liệu khác nhau, tác giả đã chú thích phụ đính lại những lỗi chính tả của nguyên bản, đồng thời khám phá “Tác giả của tác phẩm Khuê Phụ Thán“ là một nhà chí sĩ yêu nước. Một nhà Giáo rất uyên bác, với những đức tính của một người đạo hạnh, cuộc sống giản dị, nhưng cương trực và thẳng thắn. Cụ sống tri túc vô cầu, không chen đua tranh giành, lấy bối cảnh thiên nhiên ở làng quê, xóm vắng để di dưỡng tính tình và tinh thần. Lấy chức năng đào tạo thế hệ mai sau làm mẫu mực để sống, một bậc thâm nho yêu nước, đúng là một bậc sĩ phu ẩn dật. Người đã đem tất cả tâm huyết để truyền đạt lại cho hậu sinh.

Và điểm thú vị nhất của người viết tiểu luận nầy là khám phá ra rằng, tác giả của “Thập Thủ Liên Hườn: Khuê Phụ Thán“ chính là thân phụ Giáo sư Pháp văn của mình trong cuối thập niên bốn mươi.

Và cũng từ đó lại có thêm lời hối hận rằng, khi qua Pháp được gặp lại và được Thầy mình giúp đỡ trong những bước đầu, nhưng chưa một lần hỏi Thầy về sự nghiệp của thân phụ của Thầy!

Chút Tình Tưởng Nhớ Anh Võ Thu Tịnh, là tâm sự muôn trùng qua những ân nghĩa với đời: “Chúng tôi dấn thân vào nghiệp văn chương chữ nghĩa do thôi thúc của đam mê thuở đầu đời, từ khi còn mài đủng quần ở ghế nhà trường trung học. Chúng tôi cứ nghĩ chỉ là một thoáng mê hoặc bởi hấp lực của ánh hào quang lấp lánh nơi cõi ảo tưởng, mung lung mơ hồ của tuổi trẻ... nào ngờ nó vẫn đeo đuổi mãi theo chúng tôi, song hành với những tháng năm thăng trầm quá nghiệt ngã của dòng sử mệnh hơn nửa thế kỷ qua.

Tuy nhiên, cũng nhờ nghiệp dĩ, vinh nhục cũng nhiều mà niềm vui không ít đã giúp chúng tôi được dịp gần gủi và giao tình với những bậc đàn anh đàn chị tên tuổi lẫy lừng trong chốn văn chương báo chí, từ thời Việt Nam Cộng Hòa ra tới hải ngoại. Đây là một may mắn quý hiếm lần đầu tiên trong đời chúng tôi, mà nay ngoái nhìn lại đoạn đường gian khổ, lao đao lận đận đã qua, chúng tôi không có điều gì nuối tiếc, trái lại còn hảnh diện là khác.

*

Đọc một tác phẩm, và muốn giới thiệu đến độc giả khắp nơi cái hay cái đẹp, cái thâm thúy, cũng như tấm lòng của tác giả đã gởi gắm, đã tâm sự, đã chia sẻ cùng tha nhân..., nhưng nghĩ lại như nhà văn Steven Moore:... “một cuộc nghiên cứu sâu rộng như vậy thì có rất nhiều điều để nói, và tôi không thể nào kể được dù chỉ một phần lại cho quý vị nghe ở đây“.

Vì thế người đọc cũng chỉ ước mong là giới thiệu qua một vài nét về tác giả và nhân duyên hình thành tác phẩm, cũng như sự liên hệ gắn bó giữa hai nhà văn, mà suốt cuộc đời đã dành nhiều thì giờ cho vấn đề truyền đạt, bảo tồn, phát huy nền văn hóa dân tộc Việt trên bước đường lưu vong.

Xin trân trọng giới thiệu cùng quý độc giả.

 Trần Đan Hà

Muốn có sách xin liên lạc về:

- Nhóm Văn Hóa Pháp Việt

1  Allée des Peupliers

59320 Hallennes Lez Haubourdin - France

- Nhà Sách Khai Trí

93 Avenue d´Ivry

75013 Paris – France.

Bài cùng tác giả

NGUYỄN VY KHANH * VÕ PHƯỚC HIẾU

Miền Nam Lục-Tỉnh Trong Truyện Ký Của Võ Phước Hiếu
Nguyễn Vy Khanh
Trong tập biên khảo Văn Học Việt Nam Thế Kỷ XX: Một Số Hiện Tượng Và Thể Loại xuất bản năm
2004, chúng tôi đã nói đến một văn nghệ "miệt vườn" nở rộ ở ngoài nước, sau biến cố 30-4-1975.
Trong hoài niệm, người miền Nam đã làm sống lại một "mảng" văn học đặc thù. Người miền Nam
"lục tỉnh" lần đầu phải rời bỏ quê hương đông đảo đã thành công ghi lại quá vãng văn hóa, tình tự
con người và những thú điền viên, nếp sống không còn nữa hay không còn hy vọng tìm lại như
trước: Võ Kỳ Điền, Nguyễn Tấn Hưng, Kiệt Tấn, Hồ Trường An, Nguyễn Văn Sâm, Trần Long Hồ,
Nguyễn Văn Ba, Sĩ Liêm, Huỳnh Hữu Cửu, Võ Phước Hiếu, Phùng Nhân, Cao Bình Minh, Đặng Thị
Quế Phượng, Nguyễn Thị Phong Dinh, Hoàng Du Thụy, Nguyễn Thị Thảo An, Tiểu Thu, v.v. Khi đã
xa thì cây trái quê mình mới thấy là quý và khi phải sống đời lưu xứ thì mảnh đất quê nhà trở nên
thân thương như không thể dứt rời! Chúng tôi sử dụng cụm từ “Nam-kỳ lục-tỉnh”, một đặc điểm rộng
hơn tính “miệt vườn”. Và sau khi được mùa với nhiều đợt tị nạn, đoàn tụ gia đình, thì vào những
năm cuối thế kỷ XX, "mặt trận" văn chương "miệt vườn" lặng lờ hơn, người viết ít lại và ít tác phẩm
hơn. Tính chất khai phóng của văn học miền Nam dần mất phần nào khía cạnh bộc phát hồn nhiên,
văn chương và tình ý dần dà cũng được lăng-kính tâm và trí thức gạn lọc hơn.
Trong số các nhà văn Nam-kỳ lục-tỉnh, Võ Phước Hiếu năng động và bền bĩ hơn cả dù ông xuất hiện
trên văn đàn hải-ngoại sau đợt sóng “miệt vườn”. Tập truyện đầu tay ông xuất-bản ở hải-ngoại là
Phá Sơn Lâm Đâm Hà Bá do Làng Văn (Toronto Canada) xuất-bản năm 2000 (tái bản 2009), sau đó
là Hùm Chết Để Da (Làng Văn 2001), Như Nước Trong Nguồn (2004), Quê Cha Quê Mẹ Quê Mình
(2006). Ông còn xuất-bản chung với nhà văn Hiếu Đệ các tập: Bên Đục Bên Trong (2004), Niềm
Đau Bạc Tóc (2005), Nước Mắt Tình Yêu (2006), Nước Lớn Nước Ròng (2007), Ngàn Sao Lấp Lánh
(2008). Tất cả đều do nhà Hương Cau ở Pháp xuất-bản.
Với bút hiệu Võ Đức Trung, ông làm thơ phần lớn bằng Pháp ngữ và đã xuất bản Thắp Sáng Hoàng
Hôn (1989), Le Chemin vers la mer (1988), Coeur de mère (1989), Les Sentiers de l'Exil (Editions
Feu Sacré, 2009), cũng như chủ biên tập hợp thi ca Một Phần Tư Thế Kỷ Thi Ca Việt Nam Hải Ngoại
1975-2000 (2003 – 2008), hai tuyển tập thi ca lưu vong Ba Mươi Năm Niềm Đau Còn Đó 1975-2005
(2006), Tình Lính Duyên Thơ (2008), cùng các tuyển tập hoài niệm Phi Vân, Nỗi Buồn Hoài Niệm
(2009) và Hiếu Đệ Lão Ngoan Đồng (2010). Ông từng chủ trương tạp chí Văn-Hóa (France-Vietnam
Culture) xuất bản ở miền Bắc Pháp từ thập niên 90. Trước khi phải rời bỏ quê hương làm thân tị nạn
và làm văn hóa, trong thời lịch sử miền Nam tự do 1954-1975, Võ Phước Hiếu đã chủ trương một
nhà xuất bản đa đạng, tụ tập được nhiều giáo sư đại học cũng như khuynh hướng chính trị. Ông còn
chủ trương một Tập san "ra đời trong mục đích tạo điều kiện cho các nhà suy tư Việt Nam diễn đạt
và phổ biến những tư tưởng quý giá của họ trong mọi lãnh vực" (theo bài mở đầu Tập san số 1).
* * *
Trong bài này, chúng tôi viết về các truyện ký của tác-giả Võ Phước Hiếu đã xuất-bản cho đến hôm
nay 2010, qua 4 tập truyện và 5 tập in chung với Hiếu Đệ, và chúng tôi đi tìm những đặc tính Nam-kỳ
lục-tỉnh qua các trang viết của ông.
Một số các tuyển tập truyện được tác-giả ghi thêm phụ đề “chuyện đồng quê “, ”chuyện đồng quê
miền Nam” hoặc “chuyện đồng quê Nam-kỳ lục-tỉnh”. Các tựa đề Võ Phước Hiếu chọn đã gợi ý và
khiêu khích người đọc tìm đến truyện ký của ông: Ngày Ấy Qua Mau, Như Nước Trong Nguồn, Nỗi
2
Buồn Hoài Niệm, Nẻo Nhớ Tìm Về, Quê-Hương Lãng Đãng, Miếng Thương Miếng Nhớ, Niềm Đau
Cuối Đời, v.v.
Thật vậy, ông viết về những đề tài thường thấy nhất của văn-học hải-ngoại, đó là quá khứ và quê
nhà, và ở những vùng thôn quê của miền Nam lục-tỉnh! Người phải sống lưu xứ có những nhu cầu,
hy vọng và những âu lo riêng. Trong tình cảnh đó, quá khứ trở thành tổ ấm, ngọn lửa. Thời gian đã
qua khiến quá khứ trở thành một thực tại thường trực, bất biến! Quê hương của người phải sống lưu
đày như đối với người Việt sau tháng Tư 1975 là một quê hương đã mất nhưng đồng thời quê
hương đó cũng trở nên không chắc chắn, mơ hồ vì cái mất mát ở đây không thể đo lường, thống kê
như khi người ta đánh mất vật dụng hay tài sản! Quê-hương đó đi đôi với quá-khứ, một quá-khứ
lịch-sử và văn-hóa! Quê nhà, không gian ấy, Rạch Rít hay làng xóm miền quê sống động trong
những trang viết và đối với Võ Phước Hiếu, như một hạnh phúc được sống lại, như đang sống. Thứ
hạnh phúc còn có thể tìm thấy trong văn chương, nhờ đó mà còn có thể qua văn chương đi thăm lại
những con đường quê, bờ ruộng, khu phố xưa, càng xưa càng thấm. Qua văn-chương và với một
tấm lòng! Như Võ Phước Hiếu đã hơn một lần tâm sự với người đọc: “Tôi có thói quen thường lang
thang trở về quá-khứ, sống lại những ngày qua xa hút, xem như một phong cách đưong nhiên của
con người trần tục lúc tuổi xuân đã bị bỏ lại quá xa sau lưng mình(... Và cũng để nhận rõ ra rằng mỗi
cuộc đời đều phải có trước có sau, có cội có nguồn, căn cư gốc rễ” (Quê Cha Quê Mẹ Quê Mình, tr.
208).
Nhìn chung, bối cảnh của gần toàn bộ truyện ký của Võ Phước Hiếu là các vùng đất thôn quê,
những nơi chốn khác nhau của miền Tây không xa Sài-Gòn là bao. Ngôn-ngữ, nhân-vật, tâm lý cũng
là của con người sống chết với miền đất mới còn gọi là vùng đất phù sa và tân bồi - cũng là những
nơi ông đã sống, nay phải xa và đã mất đi, nhờ đó ông đã có nhiều cảm hứng để viết, và cũng nhờ
đó ông đã ghi nhận được những nét tinh tế, linh động và đặc-thù địa-phương! Thật vậy, tác-phẩm
của Võ Phước Hiếu vẽ lại một cách sống động hình ảnh những con người chân lấm tay bùn, quanh
năm bám chặt với ruộng vườn – nơi cảnh có thơ mộng nhưng phải đổ mồ hôi, nước mắt và nơi ấy
cũng đầy bất công, áp bức, khổ đau.
Miền Nam vốn là nơi “Đất đai hoang vu ngút ngàn không ai thừa nhận sở hữu chủ. Mạnh ai nấy vóc
tâm gắng sức đổ mồ hôi làm thành khoảnh, theo sự cổ võ khuyến khích của làng xã, đã chính thức
cấp giấy phép tạm thời cho vỡ hoang, cày cấy trồng trọt sinh sống. Họ đến đây, "đất nước lạ lùng",
«chim kêu vượn hú», không một bóng người, đôi khi đơn độc một mình. Tứ cố vô thân. Hành trang
mang theo chỉ vỏn vẹn vài dụng cụ cần thiết cho cuộc sống và nhu cầu làm việc hằng ngày. Đại khái
một nóp bàng để ngủ đêm cuốn tròn gọn lỏn quải trên vai. Một chiếc áo tơi lá chầm, người bạn đời
không bao giờ rời, như bóng với hình mùa mưa dầm rả rích, gió lạnh thấu xương. Rồi ít dao rựa, vài
cái phảng cổ cò cổ diệc để phát cỏ hoang, năn sậy.
Và quan trọng hơn hết, một cái cà ràng dễ di chuyển, đặt nơi nào cũng được, trong chòi vào mùa
khô, trên bè hay trên xuồng ba lá nhằm mùa lũ lụt. Quanh năm nó giúp ấm lòng ấm dạ để an tâm
trong hiện tại và phấn khởi ở những ngày dài trước mắt.
Thêm chiếc xuồng con thon thon làm chưn làm cẳng, xê dịch đó đây hoặc dùng chuyên chở mạ non,
thóc lúa. Không có nó kể như bị chặt tiện mất hai chân. Không còn khả năng làm ăn ra trò trống gì cả
ở vùng sông rạch với những đường nước mà trời cao lồng lộng, rộng rải ban cho thừa thải khắp nơi”.
Nhưng khi đất đã có chút ít hoa màu, dân ”ra quận, lên tỉnh xin hợp thức hóa, họ mới tá hỏa tam tinh,
té ngữa, kêu trời không thấu. Phần đất khai khẩn bấy nay là sở hữu của thầy Cai tổng này, ông Hội
đồng nọ, hoặc của ông lớn ông nhỏ, bà thứ bà bé các quan ở quận ở tỉnh. Đôi khi còn ở xa mút tí tè
tận Sài Gòn Chợ Lớn hoa lệ nữa. Họ ngồi không, chưa hề động đến móng tay, chẳng nhễu một giọt
3
mồ hôi công khó, chỉ chờ đến thời điểm thuận lợi cấu kết nhau chia phần từ thuở nào rồi.“ (Trâu Già
Chẳng Nệ Dao Phay).
Các nhân vật chính trong truyện của Võ Phước Hiếu thường gặp những biến cố, trắc trở, bất ngờ
xảy ra, vì “cuộc đời thăng trầm, thượng vàng hạ cám”. Nhất là những người dân nghèo lam lũ và
những nạn nhân của thời cuộc. Đi vào thế giới văn-chương của Võ Phước Hiếu, thật vậy, người đọc
bắt gặp một trời tình cảm dạt dào, gắn bó với đất đai dù hoàn cảnh, tình thế có thế nào đi nữa. Cũng
vì tình cảm này mà người dân ở chốn thôn quê phải gánh chịu nhiều cay đắng cũng như nợ nần và
thất vọng. Họ bắt buộc phải đối đầu với những khó khăn trước mắt, chạm trán từng ngày với thực tế
khắc nghiệt, cam khổ. Vi thế họ liên tục là nạn nhân dù thời thế có đổi thay! Truyện Bác Thầy Hù vẽ
lại cuộc sống đầy bất trắc sau ngày 30-4-1975, với chính sách Giản dân kinh tế mới của cộng-sản
Hà-nội thực ra chỉ là đòn thù nhắm những thành phần chúng xem như là kẻ thù giai cấp - những Hai
Nhím nghệ sĩ hát bội nay phải hớt tóc dạo, và qua nhân-vật này, những tên cán bộ, công an khu vực
dưới ngòi bút của tác-giả trở nên kệch cỡm: “đồng phục màu vàng xúng xính xùng xình, xanh xao
vàng vọt như tàu lá chuối non, ốm yếu trơ bẹ xường như cá lẹp tăm nhang, mặt mày hống hác nhăn
nheo như những người già háp (…) Bây giờ đã thấy hắn ta phì ra tròn vo, căng da trắng mởn...”.
Chúng 'lột da, đổi lốt' nhưng lòng dạ vẫn tham hiểm, tàn bạo. Đạo đức hay cách mạng đều giả, có
lúc sàm sỡ hỏi tìm gái 'chịu chơi'.
Trong Đồ Quân Ăn Cướp, nhân-vật thằng Vẳng dù theo cộng-sản và được nhìn nhận có công với
'cách mạng” nhưng hai năm sau ngày 30-4-1975 cuối cùng y cũng đã trở nên nạn nhân, y cũng bị
cướp nhà đất như dân 'ngụy', do âm mưu của 'đồng chí' mụ Bảy Rồi, đại diện tập đoàn “như gà mở
cửa mả, quanh quẩn bên mồ ma”. Tựa truyện mà cũng là tiếng chưởi rủa của thằng Vẳng sau khi bị
chúng xảo quyệt cướp mất nhà mất vườn.
Đến truyện Bức Chân Dung, nhân-vật bộ đội Tư Ca người xứ 'Đồng khởi' nhưng không tiến thân
được vì lý lịch bần cố nông chưa đủ và bị phê bình kiểm thảo liên tu. Dù trung thành theo Đảng
cộng-sản nhưng lại thường trực sợ hãi, sợ chết, xin xâm nhập vào Nam vì muốn xa lánh đám cộngsản
Bắc. Về sau lê la kiếp sống “mượn hơi men cay nồng nóng cháy của rượu đế quốc doanh để vổ
về giấc ngủ hối hận và lỗi lầm (?) nhằm xoa dịu những ray rứt xót xa trong lòng (?) Và cũng để quên
những 'thành tích lẫy lừng' suốt một kiếp người đóng góp xây dựng chế độ Xã Hội Chủ Nghĩa tai hại
cho cả nước”.
Chú Năm Nghê trong truyện Trâu Già Chẳng Nệ Dao Phay sau 1975 tuổi đời đã hơn 70, đã sống
qua đủ đổi thay nhưng cũng không thể sống dưới chế độ cộng-sản Hà-nội. Ông chỉ muốn chết vì
“Ông bà viễn tổ mình nói đúng lắm: "Chết trẻ khỏe ma, chết già nhọc xác". Sống lâu trong chế độ
này thêm nhục nhã. Tao cầu nguyện ông Trời thương, ngủ một đêm đi luôn, khỏe ru bà rù, không
phiền hà ai, ngay cả cái bản thân của mình nữa. Sống thoi thóp, cơm ngày hai buổi, chạy túi bụi, mệt
cầm canh mà còn bữa đói bữa no. Chết đói cà dựt cà dựt như vầy thêm đau đớn, tội cho xác thân.
Chú cho biết lý do: “Cái đám lãnh đạo lãnh địa, chỉ đường chỉ ngõ này, dốt đặc cán mai. Chữ viết
như cua bò, quọt quẹt chấm phết như ở thời phong kiến La Mã. Nhiều tay vua chúa, tướng tá chém
giết không ngừng tay, oai phong lẫm liệt hò hét thét ra lửa, nhưng khi ký tên chỉ có hai sổ ngang và
đứng làm dấu thánh giá. Làm sao chú cháu mình ngóc đầu dậy nổi? Họp hè thúc réo, tao đếch có đi.
Tao "măn phú". Tới đâu thì tới. Đường cùng rồi! Tụi nó có muốn làm gì thì làm. Sao cũng được. Đầu
tao đã bạc trắng rồi! "Trâu già chẳng nệ dao phay" mà!”. Đám cán bộ làm mưa làm gió, bất kể tình
người vì “Đám con cháu Bác Hồ nghèo xơ nghèo xác đang hồ hởi tập tành đổi đời qua những tiện
nghi phồn vinh giả tạo của Miền Nam”.
Những chuyện bi hài hậu-30 tháng Tư chiếm nhiều trang truyện của Võ Phước Hiếu. Như hầu hết tất
cả người miền Nam đã phải bàng hoàng trước những đổi đời sau ngày gọi là “giải phóng”. Nói như
4
tác-giả, “ 'khí thế cách mạng' đang lên, lòng người hời hợt nhẹ dạ có lắm đổi thay không ai lường
trước được”. Trong Con Sao Chiếu Mạng, nhân-vật Hai Ngọng đời cha đời con đạp xích lô ở xóm
Cống là một nạn nhân tiêu biểu, hồ hỡi khi cộng-sản đến bao nhiêu thì sau những trò học tập và
tuyên truyền “giải phóng giai cấp nghèo”, “làm chủ tập thể”, v.v., lại trở về làm nạn nhân còn tệ hại
nhiều lần so với trước ngày chúng vào. Cộng-sản bày ra Tổ hợp đạp xích lô, Hai Ngọng phải giao
nộp xe cho Tổ hợp và trở thành … tổ viên đạp chiếc xích lô của mình ngày trước: “Làm chủ mà nay
đói nhăn răng, vợ con ốm yếu gầy mòn. Nó bắt đầu càu nhàu cau có và văng tục với giọng ngọng
nghịu bẩm sinh”. Cuối cùng nhà đất cũng mất hết, nằm trong một mái lá lụp xụp, nó mới nghiệm ra
rằng nó đã bị “sao vàng” chiếu cho … mạt tận luôn! (Trong khi bà vợ thực tế cho là y bị con sao
'chàn hảng' chiếu cố).
Truyện ký của Võ Phước Hiếu mang tính truyền thần vì ông dùng văn tự để minh họa lại cho người
đọc ông - phần lớn ở ngoài nước, những con người trọng nghĩa khinh tài, thật thà, quê mùa, lời nói
thẳng ruột ngựa. Cá tính thì cương trực, dứt khoát và trọng chữ tín. Đó là tính cách của người nông
dân Nam-kỳ trong một xã hội đen tối, đầy phức tạp và nhiều biến động, từ thời Pháp-thuộc cho đến
sau 1975. Chính hoàn cảnh sống và việc phản ứng lại tình cảnh là những nhân tố tạo thành tính
cách này.
* * *
Trâu Già Chẳng Nệ Dao Phay kể chuyện chú Năm Nghê của xóm Rạch Rít, có duyên “kể chuyện
xưa tích cũ, nói thơ chàng Lía, thơ Thầy Thông Chánh, cậu Hai Miêng... nhứt là thuật chuyện tiếu
lâm châm biếm, mọi người đều cười nôn ruột...”. “Chú tự tạo niềm vui, tự tạo những ngày tháng hạnh
phúc cho chính bản thân mình. Vì chú quả quyết, niềm vui và hạnh phúc chỉ do chính mình tạo dựng
ra, chính mình suy nghĩ phát kiến mà có, chớ không ai vào chéo đất hoang vu này ban bố cho bao
giờ. Nhứt là chẳng ai mang tiền mang của, dù tiền rừng bạc biển ra mà hòng mua được. Nhưng cái
ưu điểm quý hiếm tuyệt vời ở chú Năm Nghê là biết chia xẻ niềm vui và hạnh phúc đó cho mọi người
xung quanh. Như vậy cuộc sống chung đụng hằng ngày thêm dễ chịu, hào hứng và có ý nghĩa hơn”.
Với một nhân sinh quan lạc quan tự nhiên như nắng mưa, như con nước lên xuống, nhân-vật Năm
Nghê cuộc đời đổi thay, lên xuống, cả bị đưa sang Pháp mẫu quốc làm lính thợ nhưng vẫn nhìn đời
bằng con mắt tin tưởng, thanh thản: “Kinh nghiệm cho tao thấy đời sống hằng ngày vô cùng tươi đẹp
với muôn màu muôn sắc và ý nghĩa. Tha hồ mà chọn lựa. Đời rất hấp dẫn, chất chứa bao nhiêu lôi
cuốn quyến rủ gọi mời. Đời lại muôn hình vạn trạng. Mỗi người nhìn một góc cạnh nào đó của cuộc
đời để qua cái đẹp mình vừa khám phá, đón nhận đời với niềm vui hạnh phúc tự tạo. Từ đó dẫn dắt
mình thêm thương yêu cuộc sống, thêm thương yêu những gì chung quanh mình như yêu người, yêu
thiên nhiên, yêu nội tâm, yêu ngoại cảnh… Tất cả đều bao la không biên giới. Đời luôn luôn mở rộng
cửa nẻo thênh thang để vẫy mời đón đợi, mở rộng những ngõ ngách lối đi niềm nỡ tiếp rước mình.
Chỉ có những ai bi quan chán chường, những tâm hồn bịnh hoạn, trật đường rầy mới lạnh lùng quay
lưng lại đời. Những hạng người đó mới thực sự cô đơn thôi” (Trâu Già Chẳng Nệ Dao Phay).
Cách ứng xử rặt Nam-kỳ, có thể bị xem như có chút … quê mùa, thô sơ, nhưng là một thứ ứng xử
kiểu Lục Vân Tiên hay “kiến nghĩa bất vi vô dõng dã, lâm nguy bất cứu mạc anh hùng” đã là những
phương thức xử thế và nhân sinh quan của con người Nam-kỳ lục-tỉnh vốn đã thấm nhuần từ truyền
thống văn-hóa và giáo dục dân gian. Từ những ứng xử đó, người dân như ở xóm Rạch Rít đã đi đến
một thứ triết lý mà tác-giả gọi là “tự vệ để sinh tồn”: bà con tôi vốn nhẫn nhục, chịu đựng, trông cậy ở
tình đoàn kết keo sơn gắn bó, ở sự hy sinh bất kể đến sinh mạng mình để bảo vệ xóm làng. Cái triết
lý tự vệ để sinh tồn, duy trì sự sống đáng sống ấy là niềm hãnh diện lớn lao của bà con tôi. Niềm
hãnh diện ấy cùng với khí thế tự hào chung được thể hiện tròn đầy qua tiếng cười vui bất chợt trong
những câu chuyện dong dài nhắc nhớ nhau sau mỗi đêm thức trắng. Họ ríu rít không ngưng ở những
5
buổi sáng uể oải chống cướp quấy nhiễu dân tình.”(Đám Cháy Đầu Xuân). Chuyện Vét Ao Ăn Tết
cho thấy thêm khía cạnh thực tế của triết lý tập đoàn này ở chốn ruộng bưng và đồng rừng tân lập.
Các truyện của Võ Phước Hiếu đầy dẫy những chuyện đạo lý vốn là đặc điểm trội bật của xã hội ở
vùng đất “tân lập rảo hổi” như miền Nam lục-tỉnh, nơi người dân vẫn tin “có đức mặc sức mà ăn” và
“ăn trái nhớ kẻ trồng cây”. Người đọc được thấy lại những tinh thần đạo lý như “quân, sư, phụ” và
“trọng đạo tôn sư” trong các truyện Ông Thầy Giáo Làng Quê, tinh thần kẻ sĩ như của ông Thầy Huế
và ông thầy dạy chữ nho trong Chữ Nghĩa Một Thời, Giáo Sử và Thầy Huế trong Ngày Ấy Qua Mau,
Hương sư Chương trong Như Nước Trong Nguồn. Như lời dạy của ông Thầy Huế tác-giả còn nhớ:
“đạo bất viễn nhân, nhân chi vi đạo nhi viễn nhân, bất khả dĩ vi đạo” (đạo không xa cái bổn tánh con
người; hễ vì đạo mà xa cái bổn tánh ấy thì kể đạo ấy không phải là đạo). Dù chỉ học một thời gian
ngắn, nhưng theo tác-giả ông Thầy Huế “đã hun đúc trong tâm hồn trong trắng của tôi một nền tảng
vững chắc về đạo đức làm người và phương châm ứng xử qua cái tâm lành và nhân cách trong sáng
của Thầy. Chính đó là căn cơ cội rễ của niềm tin nơi cuộc sống và cuộc đời của tôi sau này”.
Viên đốc học tên Thường trong truyện Hùm Chết Để Da thì lại khác. Làm công chức ngành giáo dục
thời Pháp thuộc, được lòng cấp trên và đồng nghiệp (như ông ta), nhưng lại là một con người bất
thường và vong bản. Ngay từ trẻ Hai Thường đã tỏ ra là một tay chân tốt cho chủ là ông bà Hương
quản Hạnh. Cuộc đời tiến thân dễ dàng vì lúc đầu may mắn được giúp đỡ, từ quận lên Sài-thành
học trường Sư phạm, về sau thì bợ đỡ: ra trường, y làm đốc học trường nhỏ rồi trường lớn, rồi làm
thanh tra, dùng tiếng Pháp làm ngôn-ngữ sinh sống, viết cả sách giáo khoa, nịnh quan Tây, nhưng
xa lần tiếng mẹ đẻ cùng gốc gác của mình. Hương quản Hạnh trở thành Cai tổng Hạnh, gả con gái
cho Hai Thường. Đốc Thường là một người con bất hiếu, từ hành cử đến ngôn-ngữ ăn nói, khiến
thân sinh đã phải chua xót than phiền “Hai Thường có học mà không có hạnh. Mà con người không
có hạnh thì kể như đời vất đi!”. Thời đi học, y xấu hổ với bạn bè biết thân phận nghèo nên không
thích mỗi khi cha là Bảy Cối thợ đóng cối xay, lên thăm, đến khi lấy vợ rồi thì từ bỏ gốc gác gia-đình
và không hề nhắc đến xứ sở xóm Cống Bề Long Khê, ai hỏi thì chỉ khoe là con rễ của Cai tổng Hạnh
ở Long Hưng Trung. Nhưng thời cuộc đổi thay, Nhựt đến, Pháp thua, rồi thời Việt Nam Cộng hòa,
đốc Thường bị cho về hưu non, sống đó mà như lê lết quãng đời còn lại - phải chăng ông hối tiếc đã
“từ mẹ phụ cha” và “vong ơn bội nghĩa“?
Ngoài tình thầy trò và trọng đạo tôn sư, một số mẫu mực đạo lý nho giáo á-đông như Nhân, Nghĩa,
Lễ, Trí, Tín hoặc tình phụ tử, mẫu tử, lòng hiếu thảo, tình gia-đình, bằng hữu, hay của Phật giáo
(nhân quả), v.v. cũng được Võ Phước Hiếu đưa vào các truyện ký. Các truyện trong tập Như Nước
Trong Nguồn là những nỗi nhớ, thương tưởng ông bà, cha mẹ: ta có mặt và được như hôm nay là
nhờ ở công ơn ông bà tổ tiên, và công danh hành trạng ta có cũng là do cha mẹ chăm chút tập tành
từ những ngày thơ ấu. Mà được sống gần mẹ cha là hạnh phúc lớn: “phụ mẫu tại đường như Phật
tại thế”(cha mẹ còn sống trong nhà như Đức Phật ở thế gian). Mẹ tác-giả qua đời khi ông đã đến đất
tạm dung miền Bắc nước Pháp, nơi không có những com chim vịt tiếng “kêu khắc khoải theo con
nước lớn nước ròng” mỗi khi hoàng hôn xuống, nhưng nỗi tiếc nhớ và ray rức đậm đà cùng những
nỗi buồn cứ trở về xâm chiếm, gặm nhấm tâm hồn ông!
Ngoài ra, những chuyện trị quỷ trấn ma như với nhân-vật Sáu Kiếm trong Con Quỷ Gò Bướm Quê
Tôi cũng là phương tiện để đề cao đạo ngay lẽ phải và nhân quả nhãn tiền ngay tại kiếp này cũng
như để phê phán thói mê tín dị đoan của người mình.
Như vậy đặc tính miền Nam lục tỉnh thật đã rõ rệt trong truyện ký của Võ Phước Hiếu, qua văn
phong, ngôn-ngữ sử dụng cũng như qua các nhân-vật, sự kiện và ký ức cá nhân cũng như tập thể!
* * *
6
Võ Phước Hiếu tinh tế trong kỹ thuật sử dụng, chọn lựa tình tiết câu chuyên, một cách rất Nam-kỳ
mà chỉ những người sinh trưởng ở một địa phương và thật sự yêu mến con người xóm làng của
mình, mới thể hiện một thứ tình tự quê hương tinh tế như thế. Trong Quê Hương Lãng Đãng, người
con là tác-giả đã phải bỏ xóm Rạch Rít để đến Gò Đen trọ học tuy không xa xôi lắm nhưng đã gây
nơi tác-giả biết bao nhung nhớ từng con nước, từng nơi chốn trẻ nhỏ vui đùa bè bạn, … tất cả đã
hiện lên trang giấy những hình ảnh quê-hương tuyệt đẹp, không phải cái đẹp hào nhoáng, vật chất,
mà là đẹp vì cảnh vật nơi đó có hồn và chứa đựng biết bao quá-khứ và biến cố cuộc đời! Hay như
trong Nhứt Phá Sơn Lâm Nhì Đâm Hà Bá, người đọc có thể sống lại những ý nghĩ của Tám Thôi,
người con xóm Phú Thứ bỏ đi xa (tuy không xa lắm, Chợ Lớn), nay về thăm quê cũ và chỉ muốn
sống yên nơi quê hương chấp nhận làm nghề câu tôm cá như thời xa xưa. Vui buồn lẫn lộn, niềm
vui dù khôn tả trong tình cảnh tái ngộ, nhìn lại song hành với nỗi buồn trước những cảnh sống nghèo
nàn, khốn cùng đang bủa vây quê nhà vì chế độ bần cùng hóa nhân dân cho dễ bề thống trị.
Người đọc thường nghĩ là nhà văn ẩn mình tinh tế kín đáo sau tác phẩm, nhưng trong nhiều tình
huống và trước những hoàn cảnh xúc cảm, nhà văn sẽ trực tiếp đưa cái Tôi ra để đến với người
đọc. Trong Cơn Lốc Xoáy Tim, xóm Rạch Rít trở lại với những kỷ niệm ấu thời để tụ lại ở thời tác-giả
rời nhà ra học trường Bổ túc Gò Đen (Bến Lức), nơi đưa ký ức và tình cảm tác-giả ngừng lại rất lâu
với những nhân-vật lịch-sử như ông Hội đồng Võ Công Tôn mà mẹ con ông thuê căn phố trọ. Phần
mộ ông Hội đồng Võ Công Tôn (không xa nơi yên nghĩ của chí sĩ Nguyễn An Ninh) còn đó như nhắc
nhở người đời những thành tích chống thực dân Pháp và bênh vực kẻ cô thế. Trước khi vượt biên,
tác-giả đã “ngoái nhìn lại về phía sau, về phía Voi Lá-Long Phú của quận Bến Lức thân yêu. Giữa
bối cảnh nội tâm dồn dập đó, hình ảnh ông Hội đồng Võ Công Tôn, mẫu người lý tưởng của tôi thuở
thiếu thời lại hiện ra trong sáng, chói lọi hào quang”. Cũng nơi địa danh Voi Lá - Long Phú này, thàng
bạn Bảy Cò ngang ngược, cờ bạc ngày xưa khi Cộng quân xâm chiếm quê-hương, đã trở về tác oai
tác quái hành hạ chính dân làng mình: “Bảy Cò mà làm cách mạng cái com khỉ khô gì! Chữ cách
mạng thiêng liêng cao đẹp biết dường nào đã bị chúng nó bôi bẩn (…) Thối thân của nó là thằng cờ
gian bạc lận, đá cá lăn dưa, thuộc phường ăn hại, quỵt nợ quỵt đời (…) Nó trở mình còn hơn bánh
phồng nướng lửa rơm … Nó làm như là người ở dưới đất nẻ chui lên”. Người xưa người nay, tác-giả
không nói ra nhưng người đọc đã thấy quá rõ ai thương nước thương dân!
Võ Phước Hiếu dùng phương ngữ miền Nam lục-tỉnh. Hầu hết các nhân vật đều có ngôn ngữ và cử
chỉ của người miền sông Tiền, quê hương của người viết truyện. đặc tính tìm thấy trong ngôn ngữ
mà cả không gian và các địa danh đặc thù của Nam-kỳ lục-tỉnh như Ô Cu, Ô Cò, Con Lươn, Vàm
Cây Trôm, Bàu Lác, bưng Bà Mụ, ấp Bà Lác, ao Bà Vãi, gò Bà Sún, Gò Bướm, xóm Rạch Rít, v.v.
Tác-giả cũng nói đến cách đặt tên, gọi tên theo thứ tự trong gia-đình và làm sao cho khỏi trùng (X.
Niềm Đau Cuối Đời).
Ngôn-ngữ trong truyện Võ Phước Hiếu đa tạp vì con người đến từ nhiều đời, từ nhiều phương
hướng, từ Đàng ngoài của đất Việt cũng như từ các nước lân cận. Một phương ngữ phản ảnh tâm
tư, chân dung con người và hình ảnh của nhiều địa phương đồng thời phản ánh quá trình phát triển
của một vùng đất: tâm hơ, lạ huơ, nóng hơ, “chà lết, lờn mặt”, v.v. Hoặc những từ hay nghe thấy ở
miền Nam lục-tỉnh hơn là những nơi khác như sung túc thạnh mậu, thum lá (nghèo nàn), mâm cơm
vĩ vèo, “qua cầu rút ván, qua sông dụt đò”,... Những tiêu đề truyện như Nhứt Phá Sơn Lâm Nhì Đâm
Hà Bá mang vẻ hoang dã của thời khai khẩn đất hoang, ở Võ Phước Hiếu là chuyện bẫy chim câu
cá của nhân-vật Tám Thôi!
Ông đã sử dụng ngôn ngữ của đời thường, thứ tiếng nói bình dân, giản dị nhưng không kém phần
độc đáo của địa phương nơi nhân-vật sinh sống, những vùng địa lý Rạch Rít, Gò Công, Bến Lức,... :
(nồi nước) to bình rỉnh, hàng lu vú, hũ da bò, trụ hình trụ bộ, bườm (rút lui, rời), (con heo) ú na ú nú,
mập lút chỉ, đám trẻ lòng tong cá chốt, sợ lưn tim, (tóc) cạo trọc trơn lu bóng láng, mập mạp xởn xơ,
7
miệng mồm ống nhổ đường mương, mặt mày đỏ gay như mồng gà cồ sung sức lúc tờ mờ sáng, bùn
non xà nịn,... Hoặc đầy hình ảnh như “những cánh rừng mút chỉ cà tha”, “chòi lá lè tè xập xệ”, “ngăn
ngắt gậm nhấm” tâm hồn, “gánh hát xả giàn”, bạn nhỏ thuộc “hàng chằn ăn trăn quắn”, ... Hay “bán
lưng cho trời” khi nói về nỗ lực, phấn đấu, như “ăn mắm húp giòi” về thói hà tiện, v.v.
Văn Võ Phước Hiếu giản dị được bổ xung bởi những từ láy, những từ ngữ tiếp âm đơn hoặc ghép,
riêng nhưng đầy lí thú của miền lục-tỉnh, gây sống động và đồng thời gợi hình qua âm thanh, hình
ảnh: phơi (lác) dôn dốt, bù trơ bù trớt, công việc đăng đăng đê đê, lục lăn lục lửa, (mấy bà) bồng
chanh bốc chách, xa xưa hun hút, chợ chiền thị tứ, (gà) mập trìu trịu, cắc ca cắc củm, lạ hoắc lạ huơ,
v.v.
Ngôn-ngữ ở đây rõ là chân-phương và giàu hình ảnh cụ thể, trực tiếp, cả để diễn-tả những tình cảm,
suy tư, v.v. Ngôn-ngữ chân-phương để phản ánh đúng cách nói của người Nam Kỳ cũng như cách
tác-giả tả cử chỉ, diện mạo, thái độ, hành động, v.v. của các nhân-vật đã giúp người đọc khám phá
con người cùng tâm-lý, tư tưởng nơi vùng đất mới này. Ngôn-ngữ đó được phát xuất từ những con
người mộc mạc, thẳng ruột ngựa nhưng tế-nhị, thừa biết ăn ở cho phải đạo! Một ngôn-ngữ đầy tính
lạc quan, tính chân thật và giản dị. Võ Phước Hiếu đã ghi lại ngôn-ngữ Nam-kỳ của một thời cố-cựu
và đã góp phần tái dựng nên bức tranh xã-hội của thời điểm đó. Người đọc thưởng thức truyện ký
của Võ Phước Hiếu sẽ tìm thấy một thời đại đã qua với con người cũng như văn-hóa, tâm lý, cách
cư xử, v.v.
* * *
Cái riêng độc đáo của Võ Phước Hiếu là sự chân chất mộc mạc phát ra từ mỗi truyện, là nồng độ
phương ngữ miền Nam trong truyện, với một kho từ-vựng dân dã, lấy thẳng từ cuộc sống chung
quanh. Sự hấp dẫn của truyện Võ Phước Hiếu là ở chỗ sử dụng phương ngữ tối đa và đúng chỗ vào
những câu chuyện thật “miền Nam lục-tỉnh”. Đó là miền Nam của miệt ruộng miệt vườn, đất tân lập,
rừng hoang dã. Đó là miền Nam đã thái bình nhưng vẫn còn dấu chiến tranh -- không ở sự điêu tàn
vì bom đạn mà ở những vết thương trong đời người (…). Nước Mắt Tình Yêu là chuyện tình trai gái
có thể là duy nhất của Võ Phước Hiếu, chuyện anh Bần và cô Tư Xinh quen nhau nơi đồng áng và
đến với nhau thân mật giữa thiên nhiên. Hai người có vẻ 'môn đăng hộ đối' không do hoàn cảnh giađình
mà do có cùng số phần long đong lận đận. Nhưng kết cuộc, cô Tư Xinh lại làm vợ Hai Phú, con
ông Ban Biện, có vẻ 'tham phú phụ bần', còn anh Bần đau buồn thành bệnh tâm thần rồi ”âm thầm đi
vào giấc ngũ thiên thu trong cô đơn cô độc”.
Trong một truyện ngắn, việc xây dựng và dàn tả tât cả tình huống làm nổi bật tính độc đáo của nhânvật
hoặc khiến người đọc cảm nhận được khúc mắc của tình huống mà còn cho thấy một tâm trạng,
một nhận thức nào đó của nhà văn. Nhân vật trong truyện của Võ Phước Hiếu không thao thức, dằn
vặt nội tâm theo kiểu thời thượng phân tâm, hiện sinh như nhiều nhà văn khác. Nhân-vật của ông
nói chung sống những mảnh đời đơn sơ, bình thường, «nơi chéo đất quê nhà», nào là những con
người của xóm Rạch Rít với tục danh dân làng đặt cho: thím Chín Tý (lò bún nổi tiếng), Bảy Sô (ba
xi đế), chú Bảy Cối (cối xay lúa), ..., rồi những con người mộc mạc, tình tứ khác của xóm Cầu Sắt,
xóm Phú Thứ, xóm Cống, xóm Rạch Chung, Ba Cụm, Sò Đo, Voi Lá-Long Phú, Thủ Thừa, Bến Lức,
làng Phước Lợi, chợ Đệm, chợ Gò Đen, tỉnh Chợ Lớn, v.v. Rạch Rít thuộc làng Thanh Hà, Bến Lức -
“nơi chôn chặt ghì níu chuỗi ngày dải thơ ấu của tôi. Nơi chưa một lần vẩn đục nhựng vướng bận hệ
lụy của cuộc đời” (QCQMQM tr. 113), được xem như là không gian quá vãng được tác-giả viết đến
nhiều nhất qua gần như toàn bộ các truyện ký.
Võ Phước Hiếu đặc sắc ở cách đặt tên nhân-vật: Năm Nghê, Tám Thôi, Bảy Sô, Sáu Củ Nừn, thằng
Ba Nô, thằng Vẳng, thằng Xồi, thằng Ba La, mụ Bảy Rồi, bà Mười Phận, bà Tư Trầu, bà Hai Xệ, Sáu
Kiếm, bác thầy Hù, chú Quậy, Hai Nhím, Hai Hàng, Hai Ngọng, Bảy Thứ-Bảy Nổ, Bảy Cò, … Trẻ con
8
thì mang những tên bình dân như con Lem, con Rớt, con Xí, con Đẹt, thằng Sỏi, thằng Sạn, thằng
Tàn, thằng Tèo, … trong Cơn Lốc Xoáy Tim, thằng Đực Lớn, thằng Đực Nhỏ, thằng Bảy Rái, thằng
Hai Đớt, con Tư Yêm,... trong Ngày Ấy Qua Mau, Như Nước Trong Nguồn, hay thằng Đực Lang tục
danh Cò Lửa trong Miếng Thương Miếng Nhớ chuyên bẫy chim, bắt ếch bắt lươn. Nhân-vật đủ
nguồn gốc, người Nam-kỳ từ nhiều đời hoặc từ Trung vào, có cả người Hoa, người Tiều, người gốc
Miên, Ấn-Độ, v.v. Nhân-vật khác nhau hoặc đôi khi trở đi trở lại (Thầy Huế, Giáo Sử, Hương sư
Chương, thằng Đực Nhỏ, thằng Bảy Rái, thằng Hai Đớt...), cứ như những nhân vật đó đã có thật
trong đời sống, quanh quẩn trong những vùng đồng chua sông nước Tiền và Hậu giang mà nếu nối
kết những truyện ngắn này sẽ có thể thành một tiểu-thuyết trường thiên.
Một đặc thù khác trong các truyện của Võ Phước Hiếu, đó là sông nước: sông nước tư bề hoặc kinh
rạch tuôn chảy len lỏi trong khắp cùng miền đồng bằng sông Cửu Long. Sông rạch cảnh trí thiên
nhiên và đồng thời là nguồn sự sống: “mọi sinh hoạt lớn nhỏ của xóm tôi nhứt nhứt đều xuất phát và
trông cậy vào dòng nước duy nhất trời ban cho”. Sông nước trở thành hình ảnh của nhớ nhung, của
quá-vãng dù những dòng sông con nước đó nay vẫn tuôn chảy, luồn lách. Tác-giả còn nói đến “sự
trở về của giỏng nước lớn”, có nước ròng thì phải có nước lớn như chu kỳ tất yếu của tạo vật cũng
là ngày tàn sẽ phải đến với chế dộ độc tài đảng trị thối nát đang tàn phá đất nước (QCQMQM, tr.
160).
Quan niệm sống Nam-kỳ lục-tỉnh theo Võ Phước Hiếu ”rất giản đơn như nước lớn nước ròng, như
con rạch cắt ngang cái xóm nghèo của họ, có lúc vơi lúc đầy” (Nẻo Nhớ Tìm Về). Đó còn là những
đam mê, như trong Chữ Nghĩa Một Thời, «Nơi xóm Rạch Rít của tôi, cái đam mê chung của bà con
vẫn không ngoài công việc phá rừng lấp vũng, đào kinh lên rẫy. Họ biến những vùng hoang vu rập
rạp chẳng mấy chốc thành cảnh thổ quyến rủ với ruộng nương vồng liếp ngút ngàn, quanh năm xanh
um mơn mởn». Con người miền Nam trong truyện Võ Phước Hiếu phần lớn sống gắn chặt với mảnh
đất quê nhà, từ thế hệ này sang thế hệ khác, chấp nhận “định mệnh an bày“, những nơi đó, như ở
làng Thanh Hà của tác-giả, “bà con trong xóm như những dây mơ rễ má, có mối quan hệ rất thân
thiết với nhau“ mà tác-giả xem như là “một bộ lạc nhỏ hẹp thuở xa xưa“. Theo tác-giả, đó là một nơi
chốn thật buồn, ”trăm năm cũng vẫn một vẻ rã rượi buồn tênh, hắt hiu nghèo khó” (NMTY).
Mặt khác những hình ảnh như những bếp lửa mà bà của tác-giả đã nhắc nhở con cháu mỗi khi xây
nhà mới lại mang giá trị tượng trưng: những vật dụng thực tế và thiết yếu ở vùng đồng quê hẻo lánh
đánh dấu sự an cư lạc nghiệp, đã trở thành những hình ảnh thân thương đầy ý nghĩa và ắp tâm tình
mỗi khi nhớ lại (Ngày Ấy Qua Mau). Cũng như những chiếc bánh phồng của một thời, nay sống ở
nước người, ”mỗi lần nghe trong hồn tôi tiếng chày khuya quết bánh phồng Tết là tôi ý thức và nhìn
lại rõ ràng sáng trưng gốc rễ cội nguồn của bản làng thôn ổ khắc khổ của mình. Để rồi xác quyết
thêm một lần cuối, muôn thuở tôi vẫn là người Việt Nam” (Cái Bánh Phồng Tết).
Về văn phong, các truyện của Võ Phước Hiếu nói chung có đặc tính hồn nhiên. Hãy đọc đoạn văn
sau: "… Có bữa chú cao hứng thuật lại một câu chuyện cũ mèm, xưa từ đời ông Nhược ỉa cứt su,
nhưng bà con vẫn chăm chú theo dõi, hồi hộp với những cảm giác chưa từng có. Chú khéo léo thêm
thắc, bày vẻ nhiều tình tiết éo le gay cấn, cải sửa nội dung sao cho phù hợp hoàn cảnh đang sống
hoặc đúng khớp thời sự mới tinh khôi vừa xảy ra nóng hổi ở xóm làng. Hoặc chú dậm mắm thêm
muối bằng vài chi tiết lạ hoắt lạ huơ, người nghe chưa bao giờ nghĩ và tưởng tượng đến, nhờ ba mớ
kinh nghiệm sống thực, rất dồi dào trong cuộc đời phiêu lưu bất đắc dĩ của chú trước đây. Và chính
cuộc đời phiêu bạt đó của chú khiến cho chất lảng mạn bay bướm, phảng phất hơi hướm ngoại lai,
cứ tuôn trào ngọt ngào trong câu chuyện”.
- “Bà con tôi phần lớn sinh trưởng và lớn lên quanh quẩn ở vùng đèo heo húc gió, chó ăn đá gà ăn
đất buồn tênh, suốt đời cột chặt với thửa mạ luống cày, lúc thúc bên lũy tre xóm làng. Có người từ
cha sanh mẹ đẻ tới giờ chưa ra tỉnh ra quận một lần. Cái thủ đô Sài Gòn Chợ Lớn sát bên, lớn nhỏ ra
9
sao, tròn méo, đông đúc thế nào còn chưa biết, nói chi đi đó đi đây vạn dặm làm gì” (Trâu Già Chẳng
Nệ Dao Phay).
Một đoạn văn khác nhẹ nhàng cho cảnh sống êm đềm của miền quê Rạch Rít trước khi thảm cảnh
xảy tới: “Bà tôi cầm cái đèn dầu trứng vịt để ở đầu giường, vén mùng chun vào, cẩn thận ém đi ém
lại rất kỹ. Muỗi mòng ở xóm Rạch Rít của tôi cũng như những nơi khẩn hoang lập ấp khác nhun
nhúc, vo ve ngày đêm như trẩy hội.
Bà nhè nhẹ thò tay ra ngoài, phất tay liên tiếp mấy cái mạnh để tắt đèn. Tim đèn hãy còn đỏ ửng, từ
từ uốn thành vòng cung rồi lịm dần trong u tối.
Cử chỉ quen thuộc đó, bà tôi đã làm từ hơn nửa thế kỷ nay. Một cử chỉ sản khoái toại nguyện vì bà tỏ
ra sung sướng đã kết thúc một ngày làm lụng không ngừng tay, đón đợi giấc ngủ an tịnh trong lành.
Bên ngoài vắng vẻ tĩnh mịch như thường lệ. Nhạc bản ngàn đời của côn trùng ếch nhái bắt đầu trổi
lên dai dẳng buồn tênh, ru giấc ngủ ông bà tôi thêm nồng nàn say đắm. Vài tiếng chim ăn đêm quá
quen tai chập chập vút lên đâu đó bên liếp mía, vồng khoai, ngoài vườn cau vườn dừa, cũng không
thể phá giấc ngủ vùi đó, chuẩn bị sức lực cho ngày mai đón đợi.”
Truyện của Võ Phước Hiếu hay nói đến xóm Rạch Rít vốn là quê hương thân thương của tác-giả:
"Xóm Rạch Rít của tôi phát đạt, trù phú. Ruộng lúa bát ngát, óng ánh vàng hực mùa gặt. Cây trái oằn
cành. Kinh đào tăm tắp ngút mắt. Nhà ngói kinh dinh đỏ au. Đêm đêm, đèn «măng-soong» rực trời
ngày lễ lộc.
Ghe máy xình xịch, sông rạch dậy sóng, tung bọt trắng xóa làm cho mấy chiếc xuồng ba lá và ghe
tam bản nhảy sóng liên hồi, chồm lên sụp xuống dịu dàng. Hội hè đình đám tấp nập người xem.
Hát cải lương, hát bội dù là những đoàn hát bầu tèo nghèo xơ xác chỉ lưu diễn ở làng ở tổng, thỉnh
thoảng tạt ngang trụ lại trình diễn năm bảy đêm liền”(Đám Cháy Đầu Xuân).
* * *
Tình cảnh sống lưu vong xa quê không ngày về, Võ Phước Hiếu thương nhớ quê nhà da diết, nên
ông đã dùng vần thơ câu văn chuyên chở những tâm tình nhung nhớ, ký vãng pha cùng hy vọng.
Nhung nhớ quê-hương nhập vào tâm tình của nhân-vật Năm Nghê trong truyện Trâu Già Chẳng Nệ
Dao Phay khi phải làm lính thợ sang Âu châu: "nhớ, hơn bao giờ hết. Nhớ cồn cào trong tủi hận...
Chú nhớ khoảng không gian thênh thang trước nhà mình, lung linh ánh nắng sớm chiều với tiếng
chim nô đùa hợp chợ ríu ra ríu rít không thôi trên những tàn ổi, tàn mãn cầu... đâm tượt non mướt
mùa mưa.
Chú nhớ những bữa cơm đạm bạc với cá tép tôm cua, rau cỏ vườn nhà chú thường ăn, tuy không
thịnh soạn, nhưng lúc nào cũng no bụng ấm lòng.
Chú nhớ những con cá rô to bằng bàn tay phóng nhảy rèn rẹt rèn rẹt rất cao khỏi mặt nước ở những
đám lúa trổ đồng đồng để táp bông lúa non thơm ngon, mà chú thường câu nhấp đem về nướng lửa
rơm căn phồng tươm mở.
Chú nhớ những ngày ra giêng gió lành lạnh, những trái xoài con thon thon nho nhỏ đong đưa đồng
loạt với những bông xoài nở muộn, một màu trắng vàng giữa những lá non tim tím, báo hiệu một
mùa trái ngon ngọt hứa hẹn.
Chú nhớ mấy bầy ròng ròng lớn nhỏ, màu đỏ hoe, quấn quít sát vào nhau, ganh đua trườn lên mặt
nước ngớp thở, bên cạnh cá lóc mẹ, thỉnh thoảng táp mống bụp bụp bảo vệ con, xua đuổi ếch nhái
khuấy rầy.
10
Chú nhớ vào những mùa gió chướng bắt đầu thổi, mấy cây so đũa suông đuột trước nhà chú trồng
cốt để về sau lấy thân ủ làm núm mèo, trổ bông trắng ngần lòng thòng, phất phới lay chuyển theo
chiều gió. Chú đang thèm một nồi canh chua cá trào, cá chốt bụng trứng nặng kè kè nấu với bông so
đũa, ăn mệt nghỉ. Nhứt là phải để sót chút ít nhụy bông so đũa để có mùi đăng đắng nhân nhẩn.
Giờ đây, nơi xa xôi có lúc bất chợt nghĩ đến, chú càng thêm nhớ thêm thương quê hương khổ hạnh
của chú. Và cái mùi nhân nhẩn đăng đắng của bông so đũa ngày xưa càng làm cho chú thêm thấm
thía với cuộc sống giăng mắc đắng cay hiện tại...”
Sau khi Đức Quốc Xã bại trận, chú Năm Nghê thuộc nhóm lính thợ đầu tiên đăng ký hồi hương. Chú
thương cái xóm Rạch Rít của tôi. Chú nhớ quê hương, bà con lối xóm. Chú không chần chừ rời khỏi
mảnh đất xa lạ bị tàn phá với nhiều kỷ niệm chú cố gắng quên mau, xem như một vấp váp trong đời
mình.
Sau này, chú có thố lộ tâm trạng của chú lúc đó như những chú cá lóc, cá trê, cá rô… ưa thích sống
trên đồng ruộng, bưng biền hay đầm vũng, nơi chúng được sinh trưởng và lớn lên. Sau này nên hình
nên vóc, dù cho đồng ruộng có cạn khô mùa nắng, dù cho bưng biền có hết nước đi nữa, nhưng
chúng nó không bao giờ phiêu lưu thoát ra sông cái đầy cạm bẫy. Trái lại, chúng nó lần mò tìm mọi
cách rút xuống ao sâu đầm vắng, như chúng quyến luyến không rời bỏ được vùng đất dưỡng nuôi
bảo bọc chúng trước đây. Cũng như chú, chú không thể bỏ được quê hương Rạch Rít của chú”(Trâu
Già Chẳng Nệ Dao Phay).
Phần Võ Phước Hiếu sống đời tị nạn, nỗi nhớ hiện tại có khác nhưng cũng không khác những nhớ
nhung của chú Năm Nghê năm xưa: “Nỗi buồn lưu đày ray rứt, nỗi tủi nhục về thân phận lạc lõng bơ
vơ nơi xứ lạ quê người, nỗi chán chường đeo đẳng hiện tại với niềm uất hận tràn dâng ngút ngàn...
tất cả nỗi niềm thầm kín đó gặm nhấm tim tôi khiến tôi càng thêm vọng nhớ quê hương xa xôi ngăn
cách.
Tôi nhớ, tôi yêu dậm đà tha thiết cái xóm hẻo lánh, nghèo nàn, nơi tôi sinh trưởng, cất tiếng đầu đời.
Cái quê mẹ, quê cha, quê ông bà thân thương đó với những kỷ niệm chia thịt thà ngày tư ngày Tết
thuở quê hương tôi thanh bình sung túc, những cảnh trao đổi thổ sản, thóc lúa, biếu xén không vụ
lợi, không mảy may hậu ý... đương nhiên đã trở thành một cái gì thiêng liêng, quý giá nhất trong cuộc
sống của tôi.
Quê nhà đó cứ vấn vương réo gọi, thôi thúc không thôi, nhắc nhớ gọi hồn, giục giã hướng đến mùa
Xuân ước mơ, thanh bình thực sự, hạnh phúc ấm no tràn đầy, vĩnh cửu”(Đám Cháy Đầu Xuân).
Trong thương nhớ có con sông lớn, cả con rạch nhỏ “hằng ngày, nước chảy xuôi ngược lững lờ, kéo
theo những dề lục bình, những người bạn trăm năm ngàn năm uể oải u buồn”. Nhớ những vườn cây
trái như xoài, bưởi, chùm ruột, mãng cầu dai, ... Những ruộng đồng tân lập bát ngát … những rừng
chồi, rừng tràm “chạy dài ngút mắt” - mà tác-giả gọi là “những cánh rừng mút chỉ cà tha”. Những địa
danh có tính “man dại”, “hoang dã của một thời xa xôi khẩn hoang lấn đất … thời hoang sơ hun hút
của tổ tiên”. Thương nhớ những thú vui đạm bạc hay tao nhã xa xưa, như các loại trà Thiết Quan
Âm, Bạch Hào Kỳ Chưởng, Nghi Bồi Nhâm thứ mua thứ trồng chung quanh nhà, rượu đế Gò Đen,
thuốc rê Gò Vấp, v.v. , và những món ăn như bún thịt cua đinh nấu cà ri, như nem chua và bánh
phồng ngày Tết, gạo nanh chồn vùng Chợ Đào, v.v. Qua truyện kể của Võ Phước Hiếu, người đọc
có thể “thấy” lại những ngành nghề nay không còn nữa như nghề đạo tỳ của nhân-vật Năm Đặng
trong Chữ Nghĩa Một Thời, nghề trị quỷ trấn ma của ông Sáu Kiếm trong Con Quỷ Gò Bướm Quê
Tôi, hay nghề bà mụ thô sơ thời xa xưa với bà Hai Đặng trong Như Nước Trong Nguồn. Và những
thú vui hay cảnh sinh hoạt đã mất với thời gian như cảnh ăn Tết nhộn nhịp đầy ý nghĩa văn-hóa dântộc
ở vùng quê, cảnh gánh hát ở các đình miễu xóm làng quê heo hút hay trong nhà lồng chợ những
nơi thị tứ nhỏ, với những tài tử hát diễn một thời! Tác-giả còn kể chuyện những chuyến xe điện ở
11
Sài-gòn và xe lửa Sài-Gòn-Mỹ Tho của ngày nào, những sinh hoạt và cảnh tượng nay đã mất dấu
theo đà hiện đại hóa!
Võ Phước Hiếu thương nhớ những vùng đất cũ, rồi những kỷ niệm và bạn bè, người thân nay kẻ
còn người mất. Thương nhớ theo cùng phẫn nộ trước khốn khổ của người dân quê, bất mãn trước
lề lối cai trị tàn bạo và tham ô nhũng lạm của cán bộ cộng-sản. Thương nhớ biểu hiện theo từng
hình ảnh, nhân-vật, mà lo âu, tiếc nuối cũng theo từng dòng chữ viết. Trong Nẻo Nhớ Tìm Về, nẻo
nhớ là con đường tráng nhựa từ nhà lồng chợ Phú Lâm đến thị trấn Hiệp Hòa chạy ngang qua
trường Sò Đo, thị xã Tân Phú Thượng, con đường thân mẫu tác-giả đã phãi đi về khi dạy học ở Sò
Đo. Con đường huyết mạch nhưng lởm chởm đá xanh và “ổ gà, ổ trâu, cả ổ voi tầy quầy … úng
nước lầy lội“. Cứ vài tháng bà mới có thể về thăm nhà, bằng phương tiện xe thổ mộ, có khi tác-giả
được đi theo, nhờ đó có dịp quan sát, nay ông nhớ tả lại cảnh sinh hoạt và lưu thông trên đoạn
đường đó thật linh động và cảm động. Nổi nhớ tha thiết với những đoạn văn đẹp, vừa hiện thực vừa
trữ tình: “Đoạn đường nhiêu khê trắc trở này, hầu như hoang vu, lâu lâu mới thấy một mái tranh lẻ loi
nằm lạnh lùng sát bên cánh rừng chồi hay một thum lá nghèo nàn xơ xác với ánh đèn dầu mờ ảo, leo
lét xa xa giữa màu đêm đen dầy mịt. Ếch nhái uềnh oang não nuột và bầy đôm đốm lập loè như ma
trơi bên những buội rậm sẫm tối, càng dấy lên trong lòng những người xiêu lạc, trôi nổi mưu sinh nơi
xa sôi như mẹ tôi một nỗi buồn hoài hương thấm thía. (…) Trời đã tối khá lâu rồi. Cảnh vật hai bên
vệ đường vắng hoe dễ sợ. Chỉ thấy xa xa từng chập, ở những gò hoang mênh mông bát ngát hay
dọc theo những chéo đất bỏ phế, cỏ lác năn sậy mọc loạn xạ không quá gối, vài ngọn đèn chai soi
cá, soi chim khúm núm. Ánh sáng le lói bập bùng như hồn ma bóng quế vui đùa trửng giỡn ở những
truyện liêu trai rợn tóc gáy ...”. Chuyện xảy ra khi tác-giả đã lớn hơn thời mẹ ông đưa ông đến
trường lớp ông Thầy Huế và Hương sư Chương ở ngay trong làng Thanh Hà trong Ngày Ấy Qua
Mau và Như Nước Trong Nguồn.
Cũng như một số tác-giả văn-học hải-ngoại khác, tính chất tự truyện khá trội bật trong các truyện
của Võ Phước Hiếu. Có thể nói quá-khứ và kỷ niệm sống đã là nền tảng và bước khởi đi của văn
thơ Võ Phước Hiếu. Ông khiêm tốn gọi đó là những “kỷ niệm giản đơn, bình thường”, bình thường
nhưng “không thể vứt bỏ đi được”; ông cho biết “Bao nhiêu kỷ niệm xa xưa vẫn cứ lắng đọng, chìm
sâu trong miền ký ức phức tạp, nhiều lúc tôi tưởng chừng như nó vĩnh viễn năm im trong quên lãng
để chết rủ trong đó. Nào dè, thỉnh thoảng, nó lại cục cựa nhỏm dậy sáng trưng với đầy đủ cả những
chi tiết và tình tiết buồn vui sướng khổ ngày nào, đôi lúc quá bất ngờ nhưng đầy ấp hấp dẫn cuốn
lôi”(Như Nước Trong Nguồn, tr. 151). Đó cũng là lý do nhiều nhân-vật và không gian được tác-giả
nhiều lần sử dụng lại, đưa vào tác-phẩm.
Theo thiển ý, Võ Phước Hiếu viết với ý thức trách nhiệm đối với tổ quốc, dân tộc, và ý thức của nhà
văn có vai trò đối với xã hội. Võ Phước Hiếu hình như không quan tâm đến chỗ đứng tương lai của
ông như là nhà văn đó trong văn học sử, mà đúng hơn ông đóng góp cho lịch-sử dân tộc qua
phương tiện văn-học. Ông không làm văn chương, không viết ra những câu văn thời thượng hay
theo chủ thuyết hình thức này kia thường rỗng tuếch nội dung và vắng chiều sâu. Văn ông được
diễn tả theo kiểu có sao nói vậy, nghĩ sao bộc tả vậy!
Võ Phước Hiếu tỏ ra ý thức sứ mạng văn chương của mình. Viết về quê-hương không phải để chỉ
nhớ quê nhà, đụng đến quá-khứ không phải để tưởng tiếc thuần tình, mà ông còn dụng ý cho người
đọc tìm biết tại sao ông đã đánh mất quê-hương đó, tại sao và vì ai mà có người phải bỏ chốn thân
thương đó để ra đi,… Sống đời lưu xứ, những việc tưởng là tủn mủn, lẩm cẩm như sưu tập, nghiên
cứu ca dao tục ngữ hay phương ngữ đều là những cách thế tích cực đóng góp cho dân-tộc hơn là
thuần nhung nhớ quê-hương. Như nhân-vật thầy giáo Mạnh trong truyện Ông thầy giáo làng quê,
hoàn cảnh bị đưa về vùng «xa xôi hun hút», làng Thanh Hà, đã sưu tầm văn-chương văn-hóa bình
12
dân mà ông xem như là «ký ức tập thể của chòm xóm» với quan niệm đó là một thể cách «sống đam
mê là một hạnh phúc vô biên cương, vô giới hạn của một kiếp người».
Đề cao tình quê hương, tình yêu đất cũng như đề cao quá-khứ oai hùng, kiên cường của những con
người đã làm nên mảnh đất đó, truyện của Võ Phước Hiếu đã ghi lại những hình ảnh xinh đẹp, tốt
lành trước khi biến mất với thời gian và trước khi những con người cai trị thời sau 1975 đến áp bức,
gây xáo trộn. Với một ý thức trân quí muốn giữ gìn truyền thống văn-hóa của đất nước, truyền thống
với những giá trị văn-hóa địa phương và cả nước, đã ăn sâu vào tiềm thức và thể hiện qua sinh hoạt
thường ngày. Qua tác-phẩm của Võ Phước Hiếu người đọc thấy thấp thoáng một thứ đạo đức phổ
quát, nền tảng về đạo làm người, làm con dân đất nước, và một tâm tình đôn hậu, chân phương, cởi
mở như là xương sống cho đặc-tính Nam-kỳ lục-tỉnh!
Như Võ Phước Hiếu đã có lần tâm sự “cuộc đời lưu đày ray rức vẫn cứ ngăn ngắt gậm nhấm tâm
hồn tôi” (QCQMQM, tr. 110), tác-phẩm của ông được viết ra bộc phát từ trái tim mẫn-cảm, thương
nhớ của mình, mà Võ Phước Hiếu đã đem đến cho người đồng hương và đồng bào lòng tin yêu vào
cuộc đời, tin vào tính nhân bản dù ở vào hoàn cảnh nào cũng hãy còn đó. Ngoài ra, tác-phẩm của
Võ Phước Hiếu còn làm phong phú thêm cho chữ nghĩa Việt Nam ở quê người và còn cung cấp
thêm những chứng liệu lịch-sử, văn hóa về vùng đồng bằng sông Cửu Long, cho thấy những yếu tố
đặc trưng riêng của vùng đất và con người nơi đây.
Nguyễn Vy Khanh
Montréal, 15-11-2010