Monday, November 7, 2016
SƠN TRUNG * BIẾN CHUYỂN TƯ TƯỞNG
in the communist world
Son Trung
Briefly, three important points of the communist doctrine are:
- Fierce condemnation against bourgeoisie, stirring up resentment among the proletariat, calling for the proletariat to destroy bourgeoisie and occupying the power by forces.
- Abolishing private ownership right, establishing state ownership.
- Instituting the proletarian dictatorship - the most brutal dictatorship in the history of mankind.
To counter Marx and Engels' communist doctrine, from within the communist circle, there have arisen such thinkers and action planners as LEV DAVIDDOVITCH TROTSKY, NIKITA Khrushchev,MIKHAI GORBACHEV (Soviet Union) and MAO ZEDONG, DENG XIAOPING, and JIANG ZEMIN (China) who gave rise new theories which effectively annul the original communist doctrine of Mars and Engels, for example Jiang Zemin's Theory of the Three Represents which integrates the industrialists and capitalists into the Communist Party of China.
In VN, the Nhan Van Giai Pham Movement with such leaders as Phan Khoi, Tran Dan, Nguyen Huu Dang... launched critical attacks on the Vietnamese communist regime and its ideology in the 1950s.
At the present time, as communism is dying all over the world (China National Congress proclaimed its recognition of the private ownership right in February 2004), Vietnamese dissidents as Nguyen Ho, Nguyen Thanh Giang, Tran Do, Nguyen Dan Que, Le Chi Quang, Most Ven. Thich Huyen Quang, Thich Quang Do, Rev. Nguyen Van Ly have continually called for human rights and democracy. The day of removal of communism in VN will not be long./.
Nh»ng chuy‹n bi‰n tÜ tܪng
trong th‰ gi§i c¶ng sän
SÖn Trung
Cu¶c Ç©i luôn bi‰n thiên ngay cä ch‰ Ƕ c¶ng sän là m¶t ch‰ Ƕ mà Marx t¿ hào là toàn vËn nhÃt, là ÇÌnh cao cûa nhân loåi. Th‰ nhÜng sau Marx, bao chû thuy‰t trong th‰ gi§i c¶ng sän Çã xuÃt hiŒn nh¢m phû ÇÎnh Marx và chû nghïa c¶ng sän.
Trong bài này, trܧc tiên, chúng tôi trình bày sÖ lÜ®c quan Çi‹m cûa Marx, Engels sau Çó së vi‰t vŠ các chû trÜÖng, quan Çi‹m khác cûa các nhà tÜ tܪng và các lãnh Çåo trong th‰ gi§i c¶ng sän nh¢m chÓng låi các chû trÜÖng cuä Marx, Engels, Stalin và Mao Tråch ñông.
I. KARL MARX Và FREDERICH ENGELS
Karl Marx (1818-1883) và Frederich Engels (1820-1895) là hai nhà sáng lÆp Çäng c¶ng sän quÓc t‰. Theo ÇÎnh nghïa cûa Engels, trong Nh»ng Nguyên T¡c C¶ng Sän, c¶ng sän là m¶t chû nghïa có møc Çích giäi phóng dân vô sän. Theo Engels, vô sän là m¶t giai cÃp trong xã h¶i sÓng b¢ng cách bán hoàn toàn sÙc lao Ƕng cûa mình và không thu ÇÜ®c l®i nhuÆn nào, mà tr†n Ç©i h†, sÓng ch‰t, vui buÒn cùng m†i hiŒn h»u ÇŠu do nhu cÀu lao Ƕng. H† là giai cÃp lao Ƕng cûa th‰ k› 19. H† là nh»ng th® thuyŠn bÎ b†n tÜ bän bóc l¶t và suÓt Ç©i h† là cu¶c Ç©i nghèo kh°. Giai cÃp vô sän ra Ç©i trong cu¶c cách mång kÏ nghŒ mà quan tr†ng nhÃt là viŒc phát minh máy hÖi nܧc và các máy móc khác Çã dÅn t§i cu¶c cách mång kÏ nghŒ ÇÀu tiên tåi Anh quÓc, sau lan tràn qua nhiŠu quÓc gia. ChÌ có nh»ng tÜ bän l§n m§i Çû sÙc mua máy móc tÓi tân Ç‹ trang bÎ cho cÖ xܪng cûa h†. Máy tóc tÓi tân Çã làm cho sän xuÃt gia tæng và giá cä càng rÈ. Máy móc làm nhanh và tÓt hÖn con ngÜ©i cho nên giai cÃp tÜ bän n¡m tr†n vËn công cø sän xuÃt và càng ngày giai cÃp th® thuyŠn mÃt giá trÎ. Giai cÃp tÜ bän càng ngày càng giàu, có trong tay m†i thÙ còn giai cÃp vô sän càng ngày càng nghèo, giá trÎ ngÜ©i th® càng ngày càng kém. Trܧc Çây, th® thuyŠn có th‹ làm tØng vÆt m¶t, nay thì chÌ làm ÇÜ®c tØng b¶ phÆn m¶t. Trong giai Çoån cách mång kÏ nghŒ, cÙ vài næm låi có m¶t cu¶c khûng hoäng kinh t‰, khi‰n cho giai cÃp vô sän thêm khÓn ÇÓn. Engels cho r¢ng phäi bãi bÕ ch‰ Ƕ tÜ h»u thì kÏ nghŒ m§i th¿c s¿ phát tri‹n, và Çây là møc Çích thi‰t y‰u cûa chû nghïa c¶ng sän.
Trong Tuyên Ngôn C¶ng Sän, Marx và Engels cho r¢ng lÎch sº nhân loåi là lÎch sº giai cÃp ÇÃu tranh (The history of all hitherto existing society is the history of class struggles).
TØ cÖ sª lš luÆn này, hai ông tìm m†i cách gây hÆn thù giai cÃp, và Çi ljn k‰t luÆn r¢ng giai cÃp vô sän së cܧp chính quyŠn, së chi‰n th¡ng, së lÆt Ç° giai cÃp tÜ bän và trª thành giai cÃp thÓng trÎ. Marx và Engels nhÃn månh r¢ng vô sän là ngÜ©i Çào mÒ chôn giai cÃp tÜ bän (What the bourgeoisie therefore produces, above all, are its own grave-diggers. Its fall and the victory of the proletariat are equally inevitable) . Và hai ông Çã ÇŠ ra nh»ng chû trÜÖng s¡t máu và tàn båo ÇÓi v§i tÜ bän nhÜ là Çánh thu‰ lÛy ti‰n, tÎch thu tài sän, hûy bÕ m†i quyŠn thØa k‰... Cách mång tháng mÜ©i 1919 thành công tåi Nga, Lênin Çã lÆt Ç° chính quyŠn cûa Nga hoàng, và thành lÆp chính quyŠn vô sän. ñäng c¶ng sän ra Ç©i tØ Çây. Lênin Çã thi‰t lÆp chính quyŠn chuyên chính, và chính quyŠn này ÇÜ®c Stalin cûng cÓ. Stalin Çã Çày dân Nga lên Tây Bá L®i Á , gi‰t bao triŒu ngÜ©i, và tÎch thu tài sän cûa nh»ng kÈ bÎ g†i là phong ki‰n, ÇÎa chû, tÜ bän và phän Ƕng. Nh»ng ÇÒng chí cûa ông trܧc sau cÛng bÎ gi‰t håi vì t¶i phän Ƕng, bán nܧc ho¥c liên låc v§i kÈ thù. ..
Nói tóm låi, ba Çi‹m quan tr†ng cûa chû nghïa c¶ng sän là:
- c¿c l¿c lên án tÜ bän bóc l¶t, gÆy cæm thù trong lòng ngÜ©i vô sän, kêu g†i vô sän tiêu diŒt tÜ bän, và cܧp chính quyŠn b¡ng võ l¿c.
- chû trÜÖng công h»u hóa, bãi bÕ quyŠn tÜ h»u .
- chû trÜÖng chuyên chính vô sän nghïa là Ƕc tài tàn båo.
a. C¶ng sän chû trÜÖng tiêu diŒt tÜ bän vì cho tÜ bän là nguÒn gÓc Çau kh° cûa vô sän. HÖn n»a, h† cÀn tiêu diŒt tÜ bän Ç‹ cܧp tài sän và quyŠn l®i cûa tÜ bän.
b. H† cÃm tÜ h»u vì cho r¢ng tÜ h»u gây bÃt công xã h¶i, gây ra viŒc ngÜ©i bóc l¶t ngÜ©i. H† tin công h»u së Çem låi công bình xã h¶i.
c. H† chû trÜÖng s¡t máu vì không dùng båo løc thì khó tiêu diŒt tÜ bän , và khó b¡t m†i ngÜ©i tuân lŒnh. Dø d‡ và khûng bÓ là phÜÖng sách tranh Çãu cûa c¶ng sän.
II. NHNG CHUY"N Bi‰n tÜ tܪng tåi Liên Xô
1. TROTSKY, LEV DAVIDOVITCH (1879-1940)
Ông cÛng dÜ®c g†i là Léon Trotsky là ngÜ©i thân tín cûa Lenin, là m¶t trong nh»ng lãnh tø cûa cu¶c cách mång Nga, và là ngÜ©i thành lÆp hÒng quân Liên Xô. Stalin dùng thû Çoån ám mu¶i giành lÃy chính quyŠn, ông lên ti‰ng phän ÇÓi, sau bÎ Stalin trøc xuÃt khÕi Çäng c¶ng sän và lÜu Çày ông ra khÕi nܧc Nga. Næm 1938, ông thành lÆp ÇŒ tÙ quÓc t‰ c¶ng sän mà ª ViŒt Nam có nhiŠu ngÜ©i tham gia t° chÙc này nhÜ Phan Van Hùm, NguyÍn An Ninh, Tå Thu Thâu, HÒ H»u TÜ©ng, NguyÍn Bách Khoa, Lê Væn Siêu. . .. Næm 1940, ông bÎ Stalin cho ngÜ©i ám sát tåi Mexico.
Ông chÓng ÇÓi ÇÜ©ng lÓi Ƕc tài, gian ác cûa Stalin. Ông cho r¢ng cu¶c cách mång ngày càng xÃu Çi. Ông chû trÜÖng cách mång thÜ©ng xuyên ( permanent revolution). Ông là con trai cûa m¶t ngÜ©i Do Thái ít h†c, mua ÇÜ®c m¶t ít ru¶ng ÇÃt cho nên trong cách mång Çã trª thành ÇÎa chû và mÃt h‰t tài sän. Léon Trotsky bèn ÇÜa cha vào làm giám ÇÓc tåi m¶t nhà máy gÀn Måc TÜ Khoa. MË cûa ông là ngÜ©i Çäm Çang, nuôi 8 con æn h†c. Vì cu¶c sÓng khó khæn, sau chÌ còn Léon , m¶t trai và hai gái sÓng sót. NhÜng tÃt cä lÀn lÜ®t bÎ Stalin sát håi.
Trotsky là ngÜ©i có lòng nhân Çåo hÖn Léinin và Stalin. Ông Çã g¥p Lenin tåi Anh và thành lÆp t© báo Iskra (The Spark), næm 1903, ông thành lÆp nhóm Menshevik chÓng låi nhóm Bolshevik cûa Lenin mà ông cho r¢ng chû thuy‰t cûa Lenin së Çi ljn Ƕc tài Çäng trÎ...Cu¶c cách mång 1905 thành công, Trotsky ÇÜ®c bÀu làm chû tÎch h¶i ÇÒng Sô Vi‰t St. Peterburg. Lúc này ông xܧng xuÃt thuy‰t ‘’ Cách mång thÜ©ng xuyên’’, nghïa là cu¶c cách mång ª quÓc gia này phäi ÇÜ®c các quÓc gia khác ti‰p tøc cho ljn khi toàn th‰ gi§i ÇŠu hoàn tÃt cách mång ( revolution in one country must be followed by revolutions in other countries, eventually throughout the world. )
2. Nikita Khrushchev (1894-1971) và CHÑ NGH¸a XÉT LI-
Tåi ñåi h¶i XX ngày 23 tháng hai næm 1956 cûa c¶ng Çäng Liên Xô , Nikita Khrushchev b¡n m¶t loåt thÀn công vào thÀn tÜ®ng Staline.
ñây là m¶t cu¶c n°i dÆy cûa các tân lãnh tø Sô Vi‰t chÓng låi Stalin, và ÇÜ®c g†i là phong trào xét låi cûa Liên Xô, có møc Çích:
- hå bŒ thÀn tÜ®ng Stalin, Çä phá viŒc tôn sùng cá nhân.
- chÌ trích chû trÜÖng tÆp th‹ hóa cûa Stalin. Chû trÜÖng này làm cho nông dân ch‰t Çói rÃt nhiŠu dܧi th©i Stalin.
- tÓ cáo t¶i ác cûa Stalin: Nh© væn kiŒn Çåi h¶i XX l†t ra ngoài, th‰ gi§i m§i bi‰t s¿ thÆt khûng khi‰p vŠ thiên ÇÜ©ng Xô Vi‰t : Stalin Çã Çày dân Do Thái lên miŠn Sibir , Stalin hå lŒnh thû tiêu 30.000 binh lính, sï quan, và nhà chính trÎ Ba Lan tåi khu rØng KatÜn tÌnh Solensk
- Çòi phøc hÒi dân chû trong sinh hoåt xã h¶i và sinh hoåt Çäng,
- bác bÕ m†i quan Çi‹m dùng båo l¿c cܧp chính quyŠn, coi mÄu thuÅn gi»a hai hŒ thÓng là không th‹ ÇiŠu hòa. ñåi h¶i XX cûa c¶ng Çäng Liên Xô là Çåi h¶i hòa bình, chû trÜÖng tÜ bän và c¶ng sän cùng tÒn tråi, cùng h®p tác trong hòa bình, giäi quy‰t m†i tranh chÃp b¢ng thÜÖng lÜ®ng, chÃm dÙt chi‰n tranh lånh cÛng nhÜ chi‰n tranh nóng, giäi trØ quân bÎ.
Nikita Khrushchev là ngÜ©i có tinh thÀn cách mång, không nh»ng ông chÓng Stalin mà còn chÓng cä Marx, chÓng Çäng c¶ng sän khi tuyên bÓ bác bÕ dùng båo l¿c cÙÖp chính quyŠn và chû trÜÖng sÓng chung hòa bình v§i tÜ bän. NhÆn thÃy Liên Xô Çã mŠm dÎu, các nܧc c¶ng sän ñông Âu liŠn n°i lên Çòi Ƕc lÆp, ly khai v§i lj quÓc Liên Xô. Trong Çäng c¶ng sän Liên Xô, các ÇÓi thû cûa Khrushchev bèn tÃn công ông. Khrushchev phäi thay Ç°i chính sách. Ông xua quân chi‰m các nܧc ñông Âu,. Tháng 11 næm 1956, ông Çem xe tæng Çàn áp cách mång ª Budapest, và Çàn áp khªi nghïa cûa Imme Nagy ª Hung Gia L®i, và gi‰t 20.000 dân Hung.Ông Çòi t°ng thÓng Dwight D. Eisenhower phäi xin l‡i Nga vŠ vø thám thính cÖ U2 cûa MÏ Çã vi phåm không phÆn Liên Xô. Sau vø này, ông cho xây d¿ng bÙc tÜ©ng Bá Linh, và lên ti‰ng chÓng MÏ vŠ vø hÕa tiÍn Cuba.Trong m¶t h¶i nghÎ quÓc t‰, ông Çòi ‘’chôn sÓng tÜ bän’’nhÜ Marx Çã nói. Cùng lúc này, ông cÛng lên ti‰ng chû trÜÖng ‘’ cùng tÒn tåi’’ v§i Tây phÜÖng và tài giäm binh bÎ, cùng giäm cæng th£ng trong chi‰n tranh lånh. Khoäng 1960, ông mª r¶ng lj quÓc Liên Xô, trong lúc này, ViŒt Nam ÇÜ®c Liên Xô giúp Ç« Ç‹ tÃn công miŠn Nam. M¥t trÆn Giäi Phóng MiŠn Nam ra Ç©i lúc này.
Næm 1964, công cu¶c cäi cách cûa Khrushchev Çã bÎ nhóm bäo thû cûa Léonid Breznev lÆt Ç°, ông lui vŠ thôn quê Än dÆt và mÃt næm 1971.
Chû nghïa xét låi cûa Nikita Khruschev Çã là m¶t khích lŒ l§n lao cho nhân dân và các væn nghŒ sï ViŒt Nam nhÜng låi làm cho các lãnh Çåo c¶ng sän Trung Hoa và ViŒt Nam hoäng s®. H† lo s® dân chúng n°i lên chÓng HÒ Chí Minh, chÓng Çäng. NhÃt là trong khi ViŒt Nam Çang chÓng MÏ, Liên Xô låi chû trÜÖng sÓng chung hòa bình v§i tÜ bän. ViŒc này Çã làm cho hàng ngÛ c¶ng sän ViŒt Nam chia rë. Lê ñÙc Th†, Lê DuÄn Çã b¡t b§ hàng ngàn ngÜ©i và gi‰t håi các Çäng viên vŠ t¶i thân Nga, Çi theo chû nghïa xét låi. DÅu sao, nay ViŒt Nam và Trung QuÓc nay Çang th¿c hiŒn chû thuy‰t cûa Nikita Khrushchev mà sÓng chung hoà bình v§i tÜ bän.
3. MIKHAIL GORBACHEV
Ông sinh næm 1931, h†c luÆt tåi trÜ©ng Çåi h†c Moscow, tÓt nghiŒp viŒn Nông nghiŒp 1966, và næm 1970 tham gia chính trÎ, trª thành lãnh tø liên bang Sô VI‰t tØ 1985 cho ljn 1991. Ông Çã trình bày trܧc Çåi h¶i Çäng thÙ 27 vào tháng 2-1986 chû trÜÖng chính sách Glasnost ( cªi mª ) và perestroika ( tái ki‰n thi‰t). Næm 1998, ông tuyên bÓ bãi bÕ thuy‰t Brezhnev, cho phép ñông Âu theo ÇÜ©ng lÓi dân chû. Næm 1990, Gorbachov dÜ®c giäi thܪng Nobel Hoà bình. Chính næm này, ông trúng cº t°ng thÓng Liên Bang Sô Vi‰t nhÜng sau Çó vào 1991, tØ chÙc. Chính sách dân chû hóa khi‰n cho Liên Xô và ñông Âu søp Ç°, ly khai khÕi änh hܪng C¶ng sän Ç‹ trª thành nh»ng quÓc gia dân chû.
III. nh»ng chuyÍn bi‰n tÜ tÜ tܪng tåi TRUNG QU–C:
1. MAO TRCH ñÔng ( 1893-1976 )
NhÜ Çã trình bày ª phÀn ÇÀu, Marx và Engels Çã ÇŠ cao giai cÃp vô sän, cho r¢ng giai cÃp vô sän là tiên ti‰n, së lãnh Çåo cách mång. Cách mång vô sän së làm cho xã h¶i tÓt gÃp næm gÃp mÜ©i ch‰ Ƕ tÜ bän. NhÜng giai cÃp vô sän là gì ? Giai cÃp vô sän là nh»ng th® thuyŠn làm viŒc trong nh»ng cÖ xܪng cûa tÜ bän. Nh»ng th® nŠ, th® m¶c, th® quét vôi, th® tiŒn, th® rèn, ngÜ©i thi‰n heo tåi ViŒt Nam chÌ là nh»ng công nhân cá th‹, không thu¶c giai cÃp vô sän theo tinh thÀn Marx và Engels. Giai cÃp vô sän th©i Marx chÌ phát sinh tåi các nܧc tÜ bän nhÜ là Anh, ñÙc, còn ª Nga, Trung QuÓc, ViŒt Nam, chÜa có tÜ bän mà cÛng không có vô sän. N‰u có thì cÛng rÃt íthông th‹ làm nên trò trÓng gì. ChÌ có nông dân Çông Çäo m§i là l¿c lÜ®ng cung cÃp lÜÖng th¿c và l¿c lÜ®ng chi‰n ÇÃu, không th‹ bÕ rÖi nông dân ho¥c không ÇŠ cao nông dân. Nºa theo Marx, nºa theo th¿c t‰ Trung QuÓc, Mao tôn tr†ng cä công nhân và nông dân cho nên ông tuyên bÓ công nông là l¿c lÜ®ng cách mång
2. ñ¥nG Ti‹u Bµnh (1904- 1997)
Công cu¶c tranh quyŠn cûa Trung c¶ng thành công chÙng tÕ s¿ Çóng góp l§n lao cûa nông dân trong th©i chi‰n. NhÜng sau khi lÃy ÇÜ®c Hoa Løc, Ç¥t ách thÓng trÎ, Trung c¶ng Çi theo chính sách tàn sát và kh¡c nghiŒt cûa Stalin, và càng ngày càng thÃt båi trong lãnh v¿c kinh t‰. Næm 1953, lúc 52 tu°i, ông trª thành t°ng bí thÜ Çäng c¶ng sän Trung quÓc, cùng Mao Tråch ñông, Chu Ân Lai là nh»ng lãnh tø n°i ti‰ng cûa Trung quÓc . Bܧc nhäy v†t cûa Mao Tråch ñông khi‰n 30 triŒu dân Trung quÓc ch‰t Çói. Bܧc nhäy v†t cÛng gây ra nhiŠu l©i ta thán khi‰n Mao cæm tÙc. Mao dùng cách mång væn hóa Ç‹ gi‰t håi và giam cÀm nh»ng ngÜ©i chÌ trích Mao trong Çó có LÜu Thi‰u Kÿ, Lâm BÜu, ñ¥ng Ti‹u Bình. ñ¥ng bÎ b†n VŒ Binh ñÕ cûa Mao k‰t t¶i là nhân vÆt sÓ hai Çi theo con ÇÜ©ng tÜ bän chû nghïa. ñ¥ng Ti‹u Binh hai lÀn bÎ hoån nån. LÀn thÙ nhÃt là trong cách mång væn hóa, sau ÇÜ®c g†i vŠ B¡c Kinh næm 1973. LÀn thÙ hai vào tháng 5, næm 1976 b†n tÙ nhân bang do Giang Thanh cÀm ÇÀu Çòi tÓng xuÃt ông ra khÕi B¡c kinh. Ông kín Çáo hoåt Ƕng, và cÛng nh© s¿ bäo vŒ cûa Chu Ân Lai, ông Çã khôi phøc ÇÎa vÎ sau khi Mao ch‰t và b†n tÙ nhân bang bÎ nhÓt. Næm 1982, m¥c dÀu ông tuyên bÓ Çi theo xã h¶i chû nghïa, chÓng tÜ bän chû nghïa, theo tÜ tܪng Mao Tråch ñông, ông chû trÜÖng cäi cách, mª cºa giao thÜÖng v§i tÜ bän. Tåi Çåi h¶i Çäng næm này, ông tuyên bÓ phäi xây d¿ng xã h¶i chû nghïa sát v§i hiŒn tình Trung QuÓc. K‰t quä, tåi thôn quê, chính sách tÜ h»u hóa Çã làm cho sän lÜ®ng tæng cao, dân chúng có Çû lÜÖng th¿c. Câu nói n°i ti‰ng cûa ñ¥ng Ti‹u Bình là ‘’không phân biŒt mèo tr¡ng mèo Çen miÍn là b¡t ÇÜ®c chu¶t’’. Câu này cho thÃy ñ¥ng Ti‹u Bình theo chû thuy‰t th¿c døng, không theo ÇÜ©ng lÓi vô sän chuyên chính, lÆp trÜ©ng giai cÃp, ông là ngÜ©i có óc cªi mª, Çã làm cho dân Trung QuÓc thoát ách Ƕc tài cûa Mao Tråch ñông và ÇÜa Trung QuÓc trª nên giàu månh.
3. GIANG TRch DÂn
Giang Tråch Dân sinh næm 1926, tÓt nghiŒp Çåi h†c Jiaotong ª ThÜ®ng Häi, tham gia sinh hoåt Çäng tåi Çåi h†c 1946 và tÓt nghiŒp ngành cÖ khí, sau Çi tu nghiŒp ª Liên Sô. Ông làm Çåi sÙ låi Romany và ThÎ trܪng ThÜ®ng Häi. Sau ông trª thành T°ng Bí thÜ Çäng nÓi ti‰p ñ¥ng Ti‹u Bình.
Tåi Çåi h¶i khóa 16 quÓc h¶i Trung QuÓc næm 2002, ông trình bày thuy‰t ba Çåi diŒn. Ngày 14-3-2004, QuÓc H¶i Trung QuÓc tu chính hi‰n pháp, và bi‹u quy‰t thuy‰t này. ñó là m¶t minh xác chÃm dÙt chû nghïa Mác Lê m¥c dÀu lá c© c¶ng sän vÅn phÃt ph§i bay trên Thiên An Môn.
Trܧc Çây Marx ÇŠ cao vô sän, kêu g†i vô sän ÇÙng lên tiêu diŒt tÜ bän, còn Mao Tråch ñông thì lÃy công nông làm trø c¶t cho chû nghïa c¶ng sän.Nay Giang Tråch Dân lÃy công nhân, nông dân và tÜ bän làm ba thành phÀn chính trong Çäng c¶ng sän Trung QuÓc. Giang Tråch Dân Çã g†i công nhân là Çåi diŒn sän xuÃt ti‰n b¶, nông dân là Çåi diŒn væn hóa ti‰n b¶, còn tÜ sän là quyŠn l®i Ça sÓ nhân dân.
Nay quÓc h¶i tu chính hi‰n pháp là Ç‹ bäo vŒ quyŠn tÜ h»u cûa nhân dân. ñây là m¶t ÇiŠu trái v§i Marx. Sau m¶t th©i gian, Mao Tråch ñông ÇÃu tÓ, gi‰t håi và giam cÀm các phú nông, ÇÎa chû, nay Giang Tråch Dân låi tôn tr†ng quyŠn tÜ h»u, coi tÜ h»u ngang công h»u. Bªi vì không có tÜ h»u thì con ngÜ©i không có Ƕng cÖ lao Ƕng. Bài h†c sÖ Ç£ng Çó mà Marx không bi‰t. Phäi gÀn m¶t th‰ k› Çau kh°, con ngÜ©i m§i nhÆn thÃy sai lÀm cûa Marx.Trên lš luÆn, rõ ràng ông Çã coi tÜ bän là ÇÒng chí, coi tÜ bän là m¶t thành phÀn trong nhân dân Trung QuÓc. H† Giang Çã xóa bÕ tinh thÀn giai cÃp ÇÃu tranh, trª låi v§i chû nghïa quÓc gia. H†c thuy‰t ‘’tam Çåi diŒn’’ ( The Three Represents) do Giang Tråch Dân chû trÜÖng là m¶t bܧc quay lÜng v§i c¶ng sän chû nghïa. ñây là m¶t cu¶c Çäo chánh b¢ng lá phi‰u quÓc h¶i, không Ç° máu. Phe bäo thû cûa Mao im l¥ng ho¥c phän Ùng rÃt y‰u §t.
Nói tóm låi, ngay tØ khi Mao cÀm quyŠn, các nhà lãnh Çåo cÛng nhÜ nh»ng nhà trí thÙc và væn nghŒ sï Çã lên ti‰ng chÓng ÇÓi con ÇÜ©ng xã h¶i chû nghïa cûa Mao, cûa Marx. ñ¥ng Ti‹u Bµnh Çã dÀn dÀn cäi cách và nay thì Giang Tråch Dân Çã chính thÙc khai tº tinh thÀn Mác Lê.
IV. nh»ng chuy‹n bi‰n tÜ tܪng tåi viŒt nam:
TR„N D„N & NHÂN VˆN GIAI PH…M (1954- 1956)
Trong suÓt bao næm kháng chi‰n, løc lÜ®ng chû Çåo vÅn là trí thÙc. NguyÍn Ái QuÓc, Võ Nguyên Giáp, TrÜ©ng Chinh, Phåm Væn ñÒng là con cái giai cÃp phong ki‰n và trܪng giä. Các væn nghŒ sï theo kháng chi‰n nhÜ NguyÍn Tuân, NguyÍn Công Hoan, H»u Loan, TrÀn DÀn, Phan Khôi... là trí thÙc. Các væn nghŒ sï phäi im l¥ng. Nay hòa bình Çã trª låi næm 1954, các væn nghŒ sï nhÆn thÃy Çã ljn lúc Çòi låi cho væn nghŒ quyŠn t¿ do tÜ tܪng, t¿ do ngôn luÆn và t¿ do sáng tác. Sau khi Çi Trung QuÓc vŠ, m¶t sÓ nhà væn trong Çó có TrÀn DÀn, nhÆn thÃy ch‰ Ƕ c¶ng sän Çã kìm kËp væn nghŒ sï, nhÃt là ch‰ Ƕ công an trÎ, và chính ûy trÎ kìm hãm Çà ti‰n hoá cûa væn nghŒ. N‰u cÙ th‰ mãi, væn hóa së bÎ phá hoåi nhÜ ª Trung quÓc. CuÓi næm 1954, m¶t nhóm væn nghŒ sï quân Ƕi, phÀn nhiŠu là chi‰n sï Üu tú trong chiên tranh chÓng Pháp, Çã tham d¿ trÆn ñiŒn Biên Phû và là Çäng viên c¶ng sän, Çã h†p nhau låi, ÇŠ nghÎ Çäng cäi ti‰n chính sách trong væn nghŒ quân Ƕi. TrÀn DÀn thay m¥t cä nhóm trình bày cùng NguyÍn Chí Thanh, ûy viên B¶ Chính trÎ, chû nhiŒm T°ng cøc Chính trÎ quân Ƕi nguyŒn v†ng Çòi Çäng trä væn nghŒ cho væn nghŒ sï.
Ti‰p theo Çó, tháng 3 næm 1955, TrÀn DÀn, Tº Phác t° chÙc h¶i thäo vŠ tÆp thÖ ViŒt B¡c cûa TÓ H»u xuÃt bän cuÓi 1954. TrÀn DÀn và Tº Phác bÎ b¡t giam vŠ t¶i chê thÖ TÓ H»u, chê thÖ ‘cách mång cûa m¶t nhà’’ Çåi cách mång’’.
Khi vŠ Hà N¶i, c¶ng sän Çã phát Ƕng ngay chi‰n dÎch ca tøng Çäng bác. NhÜng Ça sÓ ÇÒng bào th© Ö. VØa vŠ Hà N¶i, c¶ng sän còn lo viŒc nhà cºa, xe c¶, chÜa có thì gi© Ç‹ lo viŒc ki‹m soát væn hóa. HÖn n»a, m§i vŠ Hà N¶i, h† chÜa muÓn thi hành chánh sách tàn ác ra v¶i, cho nên trong mÃy næm ÇÀu tÜ nhân vÅn có quyŠn ra báo và xuÃt bän sách. Vì hòan cänh t¿ do này, m¶t sÓ báo chí tÜ nhân Çã ra Ç©i. Các væn nghŒ sï kháng chi‰n trong bao næm sÓng dܧi ch‰ Ƕ c¶ng sän Çã bÎ Çè nén bóc l¶t, ljn khi gÀn thành công, h† thÃy rõ b¶ m¥t thÆt cûa c¶ng sän trong chính sách cäi cách ru¶ng ÇÃt và chÌnh ÇÓn Çäng, cùng s¿ tranh giành ÇÎa vÎ, nhà cºa, xe c¶ khi c¶ng sän vŠ thành trong khi dân chúng và væn nghŒ sï Çói kh°, thi‰u thÓn nên h† Çòi t¿ do, dân chû. Phong trào này do các væn nghŒ sï kháng chi‰n n°i danh nhÜ Phan Khôi, TrÀn DÀn, Lê ñåt, Væn Cao, Hoàng CÀm. . . khªi xܧng trên các báo tÜ nhân sau lan r¶ng ra các báo Çäng. Trong sÓ báo chí này chû Çåo là hai t© Giai PhÄm và Nhân Væn:
1. Giai PhÄm :
GÒm có các Ç¥c san Giai PhÄm 1956 (Giai PhÄm Mùa Xuân), Giai PhÄm Mùa Thu, Giai PhÄm Mùa ñông.
Tháng 1-1956, nhà xuÃt bän Minh ñÙc tØ chi‰n khu vŠ, cho xuÃt bän tÆp Giai PhÄm 1956 ( sau này g†i là Giai PhÄm Mùa Xuân ), trong cuÓn này có nhiŠu bài nêu lên s¿ thÓi nát cûa ch‰ Ƕ nhÜ bài "ChÓng công thÙc", "Ông Bình Vôi" cûa Lê ñåt, "Cái ch°i quét rác rܪi" cûa Phùng Quán. TrÀn DÀn bÎ b¡t vì vi‰t bài "NhÃt ñÎnh Th¡ng" bôi Çen ch‰ Ƕ, và t© Giai PhÄm Mùa Xuân bÎ tÎch thu. ´t lâu sau, Moscow sai Mikoyan sang Hà N¶i, bu¶c ViŒt Nam sºa sai. Và lúc này, Mao tung ra chi‰n dÎch ‘Bách Hoa TŠ Khai, Bách Gia Tranh Minh’ , ViŒt Nam b¡t bu¶c phäi công bÓ chính sách m§i cûa Khrushchev. Ti‰p theo là Giai PhÄm Mùa Thu TÆp I, II, III. Giai PhÄm Mùa Thu tÆp I ra Ç©i ngày 29-8-1956, Phan Khôi vi‰t bài Phê Bình Lãnh ñåo Væn NghŒ là m¶t quä bom tå n° gi»a thû Çô Hà N¶i. Giai PhÄm Mùa Thu tÆp II xuÃt bän tháng 10-1956, Giai PhÄm Mùa Thu tÆp III ra Ç©i tháng 11-1956, và Giai PhÄm Mùa ñông in tháng 12-1956.
2.Nhân Væn
T© Nhân Væn ra Ç©i ngày 15-9-1956 do Phan Khôi, NguyÍn H»u ñang, TrÀn DÀn chû trÜÖng. T© Nhân Væn tÃn công månh më, lan r¶ng ljn Th©i M§i và CÙu QuÓc, H†c TÆp là hai t© báo Çäng. Lúc này, HÒ Vi‰t Th¡ng, Võ Nguyên Giáp ÇŠu ÇÙng lên nhÆn khuy‰t Çi‹m. HÒ Chí Minh im l¥ng, TÓ H»u lÄn sang B¡c Kinh, b†n cai thÀu væn nghŒ nhÜ Hoài Thanh, Xuân DiŒu, LÜu Tr†ng LÜ im hÖi l¥ng ti‰ng. NguyÍn ChÜÖng và Hoàng Xuân NhÎ lên ti‰ng bênh v¿c Çäng. L©i qua ti‰ng låi ngày càng gay g¡t, và uy th‰ Çäng ngày càng xuÓng dÓc thê thäm.
Giai PhÄm và tåp chí Nhân Væn là có sÙc månh hÖn cä cho nên ngÜ©i ta g†i tÜ trào này b¢ng m¶t tên chung là Nhân Væn Giai PhÄm.
Trong phong trào Nhân Væn - Giai PhÄm có nhiŠu væn nghŒ sï tham gia. Nhân Væn do Phan Khôi làm chû nhiŒm, TrÀn Duy làm thÜ kš tòa soån.
Nói chung, sau 1954, các væn nghŒ sï VIŒt Nam mà Ça sÓ là Çäng viên Çã lên tiêng Çòi t¿ do tÜ tܪng, t¿ do sáng tåo, phá tan chû trÜÖng kìm kËp cûa Çäng. Sau này, Nhân Væn, Giai PhÄm còn lên ti‰ng chÓng quan liêu, và tham ô lãng phí. ViŒc này Çi trܧc cä phong trào xét låi Liên Xô và Træm Hoa ñua Nª ª Trung quÓc, m¥c dÀu vŠ sau hai phong trào này tác Ƕng thêm vào Nhân Væn, Giai PhÄm. HÒ Chí Minh, TrÜ©ng Chinh, TÓ H»u ra lŒnh Çóng cºa Nhân Væn, Giai PhÄm , bÕ tù TrÀn DÀn, NguyÍn H»u ñang, và trØng phåt các væn nghŒ sï coí liên quan tr¿c ti‰p hay gián ti‰p ljn Nhân Væn Giai PhÄm.
Sau Nhân Væn, Giai PhÄm, các Çäng viên c¶ng sän Çã giác ng¶ mà tØ bÕ Çäng nhÜ NguyÍn H¶, NguyÍn Thanh Giang, TrÀn ñ¶ và các trí thÙc và nhân dân trong nܧc nhÜ bác sï NguyÍn ñan Qu‰, luÆt sÜ Lê Chí Quang, hoà thÜ®ng Thích Quäng ñ¶, hòa thÜ®ng Thích HuyŠn Quang, linh møc NguyÍn Væn Lš , nhân dân HÆu giang, Thái Bình.,. Çã tranh Çãu cho t¿ do dân chû và t¿ do tôn giáo.
Nói tóm låi, tØ cách mång tháng mÜ©i Nga thành công, Çäng c¶ng sän ra Ç©i Çã Çem bao tai h†a ljn cho nhân loåi. Tuy c¶ng sän hung tàn và månh më, nhân dân các nܧc trên th‰ gi§i, ngay cä các nhà lãnh Çåo c¶ng sän cùng trí thÙc và væn nghŒ sï Çã ra sÙc tÃn công chû nghïa c¶ng sän và lš thuy‰t sai lÀm cûa Marx, Engels, Lenin, Stalin và Mao. . .
1.Chû nghïa c¶ng sän là m¶t chû nghïa Ƕc tài, m¶t chû nghïa dân chû giä hiŒu và xäo quyŒt, chÌ Çem låi áp bÙc,chém gi‰t và ngæn cÃm m†i thÙ t¿ do cûa con ngÜ©i.
2.Chû nghïa c¶ng sän chÌ Çem låi nghèo kh°, bÃt công vì chû trÜÖng tÆp th‹ hóa chÌ làm suy giäm sÙc phÃn Çãu cá nhân. C° nhân ta có câu:’’ cha chung không ai khóc’’ Çã mang š nghïa chÓng ÇÓi chû nghïa c¶ng sän và ÇÜ©ng lÓi sinh hoåt tÆp th‹. Chû nghïa c¶ng sän do nh»ng ngÜ©i dÓt nát lãnh Çåo ( hÒng hÖn chuyên) chÌ phá hoåi ÇÃt nu§c, và không Ç܆c dân chúng nhÃt là gi§i trí thÙc ûng h¶. Sau cùng, chû nghïa c¶ng sän Ƕc tài thi‰u dân chû, khi‰n dân chúng bÃt mãn.
3. Tiêu diŒt tÜ h»u nghïa là tiêu diŒt lòng hæng hái làm viŒc. Do Çó næng suÃt suy kém, sän lÜ®ng xuÓng thÃp và gây ra nån tham nhÛng, æn c¡p cûa công.
Vµ nhÆn thÙc rõ nh»ng sai lÀm trên, các nhà lãnh Çåo, các nhà trí thÙc và væn nghŒ sï cùng nhân dân các nܧc Çã vùng lên tranh ÇÃu tiêu diŒt chû nghïa c¶ng sän. Gorbachev Çã chôn Çäng c¶ng sän Liên Xô, và nay ñ¥ng Ti‹u Bình/Giang Tråch Dân Çã công khai quay lÜng låi v§i Marx, và nhân dân VIŒt Nam Çang ra sÙc tranh Çãu Ç‹ thû tiêu chû nghïa c¶ng sän tàn dân håi nܧc. Ngày thành công së ljn v§i chúng ta không bao lâu n»a.
(Mùa QuÓc HÆn 2004, Ottawa, Canada)
GS. VŨ QUỐC THÚC * LỢI KHÍ TÖÏ DO TRUYỀN THÔNG
TRONG COÂNG CUOÄÂC GIAÛI PHOÙNG ÑAÁT NÖÔÙC
GS Thuùc nguyeân laø Khoa Tröôûng ÑH Luaät Khoa SG, Giaùo Sö Thöïc Thuï Ñaïi Hoïc Paris, Boä
Tröôûng Giaùo Duïc, Thoáng Ñoác Ngaân Haøng Quoác gia, Quoác Vuï Khanh Ñaëc Traùch Taùi Thieát
vaø Phaùt Trieån VNCH, laø ñoàng taùc giaû caùc phuùc trình noåi tieáng ñeä trình leân Toång Thoáng
Hoa Kyø nhö Phuùc Trình Staley - Vuõ Quoác Thuùc, Phuùc Trình Lilienthal - Vuõ Quoác Thuùc (veà keá
hoaïch taùi thieát haäu chieán VNCH) (Lilienthal, D.E. & Vu, Quoc Thuc: The Postwar
Development of the Republic of Vietnam: Policies and Programs, New York: Praeger, 1970).
OÂng hieän soáng taïi Nanterre.
Tröôùc khi ñi saâu vaøo vaán ñeà , chuùng toâi caàn xaùc minh veà hai cuïm töø " töï do truyeàn thoâng "
vaø'' giaûi phoùng ñaát nöôùc " .
Tö do truyeàn thoâng , theo chuùng toâi quan nieäm , khoâng phaûi chæ coù söï töï do thoâng tin döôùi
caùc daïng quen thuoäc nhö baùo chí , phaùt thanh , truyeàn hình , tín ñieäp ñieän töû , trang nhaø
treân Internet , baêng vaø ñóa ghi aâm , baêng vaø ñóa ghi hình v.v.. Töï do truyeàn thoâng bao goàm
caû söï töï do hoïc hoûi nhö ñoïc vaø löu tröõ saùch baùo, phim aûnh , baêng nhaïc ... tham khaûo taøi
lieäu qua maïng löôùi internet , minitel , nghe caùc ñaøi phaùt thanh , xem caùc ñaøi truyeàn hình ,
tham döï caùc buoåi dieãn giaûng , caùc lôùp vaø khoùa huaán luyeän duø khoâng do Nhaø nöôùc toå chöùc . Dó nhieân , töï do truyeàn thoâng phaûi bao haøm caû söï töï do phaùt bieåu tö töôûng , töï do saùng
taùc vaên hoùa phaåm , töï do xuaát baûn , töï do phaùt haønh , töï do trao ñoåi yù kieán trong nhöõng
buoåi hoäi thaûo coâng khai hay thu heïp v.v.. Moïi hình thöùc haïn cheá hay kieåm duyeät phaûi
coi ø laø bieät leä vaø khoâng ñöôïc vi phaïm Hieán Phaùp quoác gia cuøng caùc Coâng Öôùc quoác teá
ñaõ döôïc Nhaø nöôùc pheâ chuaån.
Cuïm töø " giaûi phoùng ñaát nöôùc" coù theå khieán nhieàu ñoàng baøo quoác noäi - nhaát laø caùc baïn
sinh sau naêm 1975 - ngaïc nhieân . Ngaïc nhieân vì töø nhieàu naêm nay , baùo chí , caùc ñaøi phaùt
thanh vaø caùc ñaøi truyeàn hình cuûa Nhaø nöôùc khoâng ngôùt khaúng ñònh laø sau khi thaéng
Phaùp naêm 1954 , thaéng Myõ naêm 1973 , thoáng nhaát hai mieàn Nam Baéc naêm 1975 , ñuoåi
quaân ñoäi Trung Hoa khoûi nhöõng vuøng bò taïm chieám ñoùng trong cuoäc xung ñoät naêm 1979 ,
thoaùt ly baù quyeàn cuûa Maïc Tö Khoa do söï giaûi theå cuûa Khoái Coäng Saûn Lieân Xoâ , Vieät
Nam daõ trôû neân hoaøn toaøn ñoäc laäp . Nhö vaäy taïi sao coøn ñaët vaán ñeà giaûi phoùng ñaát
nöôùc? Lyù do deã hieåu : ñoái vôùi chuùng toâi , coâng cuoäc giaûi phoùng ñaát nöôùc chöa hoaøn taát
maëc duø treân bình dieän quoác teá ta ñaõ giaønh laïi ñöôïc chuû quyeàn chính trò . Neáu chính
quyeàn ngöï trò ôû quoác noäi khoâng phaûi do nhaân daân töï do baàu leân , neáu cheá ñoä chính trò roõ
raøng khoâng phuø hôïp vôùi nguyeän voïng cuûa ñaïi ña soá nhaân daân maø chæ toàn taïi do yù muoán
cuûa moät thieåu soá duøng moïi thuû ñoaïn baát chính ñeå baûo veä quyeàn löïc vaø ñòa vò cuûa mình
thì ñaâu ñaõ heát naïn leä thuoäc ? ÔÛ ñaây toâi nghó ñeán söï leä thuoäc cuûa caùc noâng noâ ñoái vôùi
laõnh chuùa döôùi cheá ñoä phong kieán , cuûa taàng lôùp thöù daân ñoái vôùi giôùi quyù toäc döôùi cheá
ñoä quaân chuû chuyeân cheá . Nhöõng haïng ngöôøi " thaáp coå beù mieäng" vöøa keå coù caàn ñöôïc "
giaûi phoùng " khoâng ? Chuùng toâi ñaët vaán ñeà " giaûi phoùng ñaát nöôùc " laø trong tinh thaàn ñoù .
Toâi chôït nhôù laïi caâu noùi cuûa kyù giaû Henri de Turenne khi keát thuùc loaït phim veà lòch söû
Vieät Nam ñöôïc chieáu treân ñaøi truyeàn hình Phaùp Antenne 2 naêm 1984 : " Daân Vieät Nam
ñaõ giaønh laïi ñöôïc quyeàn ñoäc laäp cuûa xöù xôû nhöng hoï vaãn coøn phaûi tranh ñaáu ñeå ñöôïc töï
do " . Duø khoâng ñoàng yù vôùi caùch nhìn nhieàu söï kieän lòch söû Vieät Nam cuûa Henri de
Turenne , toâi saün saøng chia seû quan ñieåm cuûa oâng ta veà tình traïng thieáu soùt töï do ôû nöôùc
ta vaøo hoài ñoù .
Hai chuïc naêm ñaõ troâi qua töø cuoäc tranh luaän giöõa Henri de Turenne vaø chuùng toâi . Tình traïng coù
thay ñoåi nhieàu khoâng ? Maëc duø ñaõ coù nhöõng bieän phaùp côûi môû khaù quan troïng trong hai lónh
vöïc kinh teá vaø ngoaïi giao , ta phaûi ñau xoùt nhaän ñònh raèng ñoàng baøo trong nöôùc vaãn chöa thoaùt
khoûi söï aùp böùc naëng neà cuûa moät cheá ñoä ñoäc taøi toaøn trò . Söï aùp böùc ñoù haøng ngaøy ñöôïc
phôi baày traéng trôïn trong caùc lónh vöïc chính trò , xaõ hoäi, vaên hoùa , tö töôûng .
Trong lónh vöïc chính trò chaúng haïn , maëc duø ñaûng Coäng Saûn ñaõ naém chaéc trong tay moïi boä
phaän cuûa guoàng maùy Nhaø nöôùc , Ñaûng vaãn khoâng chaáp nhaän söï hieän dieän vaø hoaït ñoäng
cuûa baát cöù toå chöùc chính trò ñoäc laäp naøo khoâng theo ñuùng muïc tieâu vaø ñöôøng loái cuûa mình .
Neáu toå chöùc naøy töôûng raèng coù theå döïa vaøo söï uûng hoä tinh thaàn cuûa nhaân daân hay cuûa
quoác teá ñeå laøm nhöõng haønh ñoäng thoâng thöôøng cuûa moïi chính ñaûng nhö hoäi thaûo , phoå bieán
taøi lieäu ñeå huaán luyeän caùc thaønh vieân , traû lôøi phoûng vaán cuûa baùo chí ( dó nhieân laø baùo chí
ngoaïi quoác ) thì Ñaûng Coäng Saûn khoâng ngaàn ngaïi ra leänh cho Coâng An baét giam caùc laõnh tuï
daùm coâng khai ra maët nhö vaäy , haï leänh cho Vieän Kieåm Saùt Nhaân Daân truy toá hoï tröôùc toøa
aùn hình söï veà " toäi möu toan phaù hoaïi cheá ñoä " : Toøa aùn thuï lyù noäi vuï , thay vì xeùt söû coâng
baèng theo Phaùp lyù thì luoân luoân keát toäi caùc nghi can theo chæ thò cuûa Ñaûng . Ñieån hình cho
caùch ñaøn aùp ñoái laäp naøy laø vuï Giaùo sö Nguyeãn Ñình Huy vaø vuï Baùc só Nguyeãn Ñan Queá .
Coøn ñaâu laø quyeàn töï do phaùt bieåu yù kieán cuûa ngöôøi coâng daân ? ñaâu laø quyeàn töï do thoâng
tin ñöôïc moïi nöôùc vaên minh toân troïng ?
Trong lónh vöïc xaõ hoäi , neáu caùc toân giaùo quen thuoäc nhö ñaïo Ky toâ , ñaïo Phaät , Ñaïo Cao Ñaøi ,
Ñaïo Tin Laønh , Phaät Giaùo Hoøa Haûo ñöôïc tieáp tuïc sinh hoaït thì nhaø caàm quyeàn Coäng Saûn baét
buoäc caùc giaùo só cuøng tín ñoà phaûi chòu söï kieåm soaùt chaët cheõ cuûa Ñaûng , töø vieäc giaûng
ñaïo cho tôùi vieäc aán loaùt kinh saùch cuøng caùch thöùc vaø ñieàu kieän tuyeån moä chuûng sinh : noùi
khaùc toân giaùo ñöôïc pheùp toàn taïi nhöng phaûi töï bieán mình thaønh moät giaùo hoäi " quoác doanh " ,
moät toå chöùc ngoaïi vi cuûa Ñaûng , khoâng hôn khoâng keùm ! Nhöõng tu só naøo khoâng muoán bò
kieåm soaùt nhö vaäy thì hoaëc laø phaûi hoaøn tuïc , hoaëc laø chaáp nhaän moïi söï tröøng phaït baát
coâng , ñoäc ñoaùn nhö khoâng ñöôïc di chuyeån khoûi nôi cö truù , khoâng ñöôïc lieân laïc vôùi baát cöù ai
duø chæ baèng ñieän thoaïi . Nhöõng thí duï noåi baät nhaát laø söï caàm tuø/quaûn cheá caùc hoøa thöôïng
Huyeàn Quang , Quaûng Ñoä , linh muïc Nguyeãn Vaên Lyù ... chöa keå nhieàu chöùc saéc Cao Ñaøi , Hoøa
Haûo vaø muïc sö Tin Laønh khaùc .
Ñaâu laø quyeàn töï do tìm hieåu Chaân lyù , töï do rao giaûng ñieàu laønh , neàn taûng cuûa vaên minh
nhaân loaïi ?
Vaãn trong lónh vöïc xaõ hoäi , vì moïi hình thöùc thoâng tin ñeàu bò caùn boä Coäng Saûn ôû caùc caáp töø
trung öông tôùi xaõ thoân , phöôøng , khoùm tuøy tieän kieåm soaùt , neân ñaùm ngöôøi naøy ñaõ lôïi duïng
quyeàn theá , maëc söùc tham nhuõng , tha hoà moùc noái vôùi nhöõng phaàn töû baát löông , toáng tieàn ,
buoân laäu , gaù baïc , maõi daâm , baùn phuï nöõ, treû em ra nuôùc ngoaøi ñeå kieám lôïi ... Chöa bao giôø
phong hoùa nöôùc ta laïi suy ñoài ñeán nhö vaäy ! Nhöõng vuï ñoäng trôøi nhö vuï thuûy cung Thaêng long ,
vuï Naêm Cam .. chæ laø phaàn noåi cuûa moät taûng baêng cöïc kyø saâu roäng.
Sau heát , khoûi caàn chöùng minh laø trong lónh vöïc vaên hoùa , tö töôûng , Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam
luoân luoân theo saùt ñöôøng loái aùp duïng töø thôøi Stalin : ñöøng bao giôø noùi tôùi töï do vaên hoùa ! vì
vaên hoùa khoâng phaûi ñeå thoûa maõn nhöõng öôùc mô , nhöõng thò hieáu , nhöõng tieàm duïc cuûa caù
nhaân ... maø coù nhieäm vuï phuïc vuï phuùc lôïi chung cuûa coäng ñoàng . Ai bieát roõ phuùc lôïi naøy ? Dó
nhieân laø Ñaûng , cuï theå laø Ban Vaên Hoùa Tö Töôûng cuûa Ñaûng ... Nhöõng nhaø vaên , nhaø thô ,
ngheä só , nhaïc só ... khoâng theo ñuùng ñöôøng loái maø Ñaûng ñaõ ñeà ra thì chæ coøn moät caùch laø
saùng taùc thaàm kín ñeå thöôûng thöùc rieâng , ñöøng mô töôûng haõo huyeàn laø caùc taùc phaåm ñoù
seõ ñöôïc phoå bieán ! Vuï Nhaân Vaên Giai Phaåm laø moät thí duï ñieån hình .
Noùi toùm laïi , söï thieáu soùt töï do ôû nöôùc ta quaû thöïc laø moät ñaïi hoïa ñang khieán cho nhieàu löông
daân ñau khoå , khieán cho daân toäc ta tuït haäu theâ thaûm so vôùi theá giôùi vaên minh , khieán cho xaõ
hoäi Vieät Nam baêng hoaïi, theå dieän cuûa doøng gioáng Laïc Hoàng bò oâ nhuïc ...
* * *
Taïi sao tình traïng laïi toài teä nhö vaäy , trong khi neàn kinh teá cuûa ta vaãn phaùt trieån vaø caùc quan heä
ngoaïi giao cuûa ta vôùi theá giôùi ngaøy caøng taêng tieán ? Chính vì moät thieåu soá tham quyeàn coá vò
ñaõ quaù thieån caän , chæ nghó ñeán caùi lôïi tröôùc maét laø baûo veä quyeàn löïc chính trò cuûa caù
nhaân , gia ñình vaø phe nhoùm ; Thieåu soá naøy ñaõ aùp duïng chính saùch NGU DAÂN , ngaên caûn
nhaân daân tìm hieåu , kieåm soaùt trieät ñeå moïi söï truyeàn baù tin töùc , tö töôûng .. ñeå khoâng ai coøn
coù cô hoäi vaø phöông tieän laät ñoå ñoäc quyeàn hoaønh haønh cuûa chuùng .
A) Tröôùc heát , chuùng khoâng daùm ñeå nhaân daân töï do hoïc hoûi vì sôï nhaân daân bieát roõ söï thaät
lòch söû . Söï thaät ñoù laø do aûnh höôûng cuûa phong traøo giaûi phoùng thuoäc ñòa lan traøn khaép theá
giôùi sau Theá Chieán Hai, taát caû caùc nöôùc thuoäc ñòa , duø laø ôû trong Ñeá Quoác Anh , Ñeá Quoác
Phaùp , Ñeá Quoác Bæ , Ñeá Quoác Hoaø Lan , Ñeá Quoác Nhaät , Ñeá Quoác Boà Daøo Nha hay Ñeá
Quoác Taây Ban Nha .. ñeàu laàn luôït ñöôïc traû laïi ñoäc laäp , moät caùch mau choùng vaø toaøn boä hay
tieäm tieán vaø töøng phaàn . Khi Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam tuyeân truyeàn trong noäi boä Ñaûng cuõng
nhö trong nhaân daân laø Ñaûng ñaõ giaûi phoùng nöôùc ta khoûi aùch ñoâ hoä cuûa Phaùp quoác , Ñaûng
ñaõ " noùi ngoa " vì thöïc ra laø ngay töø naêm 1948 , chính quyeàn Phaùp ñaõ hieåu roõ raèng Phaùp
khoâng theå laäp laïi cheá ñoä thuoäc ñòa ôû Ñoâng Döông nhö tröôùc naêm 1939 . Nhöng Phaùp khoâng
daùm traû ñoäc laäp cho 3 nöôùc Vieät , Meân , Laøo moät caùch chính thöùc vì haønh ñoäng naøy seõ coù
aûnh höôûng daây chuyeàn töùc thì ñoái vôùi caùc thuoäc ñòa Phaùp ôû Phi Chaâu . Ñoái vôùi Phaùp ,
nhöõng thuoäc ñòa Phi Chaâu môùi thöïc söï quan troïng coøn Ñoâng Döông - caùi thöôøng ñöôïc goïi laø "
hoøn ngoïc Vieãn Ñoâng " - duø coù maát chaêng nöõa , cuõng khoâng theå gaây nguy khoán cho söï toàn
vong cuûa Phaùp . Vaû chaêng , trong thöïc teá , ngay töø naêm 1942 , do söï chieám ñoùng cuûa quaân
ñoäi Nhaät Baûn , Ñoâng Döông ñaõ thoaùt khoûi voøng kieåm soaùt cuûa Phaùp roài . Chính vì vaäy maø
ngaøy 5 thaùng 6 naêm 1948 , moät buoåi leã long troïng bieán ñoåi tình hình Vieät Nam ñaõ ñöôïc toå chöùc
treân tuaàn döông haïm Duguay Trouin ôû Vònh Haï Long . Tham döï buoåi leã naøy , ngoaøi Chính Phuû
Trung Öông Laâm Thôøi Vieät Nam do Thieáu Töôùng Nguyeãn Vaên Xuaân caàm ñaàu , ñeán töø Saøi Goøn
, coøn coù Cöïu Hoaøng Baûo Ñaïi , ñeán töø Höông Caûng nôi oâng ñang tî naïn . Trong buoåi leã , Cao UÛy
Phaùp ôû Ñoâng Döông Emile Bollaert ñaõ nhaân danh Chính Phuû Phaùp , kyù moät baûn Tuyeân Ngoân
Long Troïng , thöøa nhaän neàn ñoäc laäp cuûa quoác gia Vieät Nam , goàm ba vuøng Baéc Kyø , Trung Kyø
vaø Nam Kyø, töø nay ñaët döôùi quyeàn laõnh ñaïo cuûa Taân Quoác Tröôûng Baûo Ñaïi . Neáu Ñaûng
Coäng Saûn Vieät Nam , luùc ñoù , nuùp sau danh hieäu Vieät Minh , thöïc taâm tranh ñaáu ñeå giaûi
phoùng ñaát nöôùc thì phaûi toùm laáy cô hoäi lòch söû naøy , coäng taùc vôùi Taân chính quyeàn Baûo Ñaïi
, ñem toaøn löïc quaân söï vaø chính trò cuûa mình , ñeå bieán baûn Tuyeân Ngoân Vònh Haï Long thaønh
moät quy cheá ñoäc laäp thaät söï . Trong tröôøng hôïp naøy , Chính quyeàn Phaùp coù theå ruùt daàn ñoaøn
quaân vieãn chinh khoûi Vieät Nam maø khoâng sôï maát maët : Vieät Minh laø chính ñaûng choáng Phaùp
maïnh nhaát laïi ñöôïc ña soá nhaân daân uûng hoä , dó nhieân vaãn giöõ öu theá trong chính quyeàn cuûa
taân quoác gia Vieät Nam . Daân toäc ta coù theå ñem toaøn theå nghò löïc vaø taøi nguyeân xaây döïng
ñaát nöôùc : raát nhieàu cô ta hôn haün caùc laùng gieàng nhö Thaùi Lan , Phi Luaät Taân , Maõ Lai ...
hoaëc ít nhaát cuõng khoâng thua keùm hoï ! Khoán noãi ...Hoà Chí Minh laïi laø moät laõnh tuï coäng saûn :
ñoái vôùi oâng ta, muïc tieâu chuû yeáu laø thöïc hieän cuoäc caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa treân toaøn
Baùn ñaûo Ñoâng Döông coøn giaûi phoùng Vieät Nam ñeå ñöôïc thöïc söï ñoäc laäp (trong Lieân Hieäp
Phaùp) chæ laø thöù yeáu ! Trong nhöõng thaùng sau buoåi leã lòch söû ôû Vònh Haï Long , hoï Hoà vaø
caùc ñoàng chí quyeát ñònh tieáp tuïc khaùng chieán choáng Phaùp , khieán " giaûi phaùp Baûo Ñaïi "
khoâng theå ñaùp öùng nguyeän voïng chaám döùt chieán cuoäc cuûa Phaùp nöõa! Ñaây laø moät quyeát
ñònh voâ cuøng tai haïi cho daân toäc ta vì Hoà Chí Minh vaø Ñaûng Coäng Saûn VN ñaõ taùch rôøi cuoäc
khaùng chieán choáng Phaùp khoûi quan heä song phöông Phaùp Vieät ñeå ñaët cuoäc chieán naøy trong
khuoân khoå cuoäc xung ñoät toaøn caàu giöõa Khoái Tö Baûn vaø Khoái Coäng Saûn . Quyeát ñònh naøy
ñaõ môû ñöôøng cho söï can thieäp cuûa Trung Coäng , roài cuûa My,õ ñeå ñöa tôùi nhöõng bieán coá bi
thaûm cho daân toâc ta, töø söï chia ñoâi laõnh thoå , tôùi cuoäc chieán ñaãm maùu giöõa hai mieàn Nam
Baéc. Duø sau 1975 , söï taùi thoáng nhaát ñaõ thöïc hieän ñöôïc nhöng veát thöông trong cô theå vaø taâm
hoàn daân toäc vaãn chöa haøn gaén. Ñau khoå nhaát laø ta ñaõ boû phí gaàn nöûa theá kyû , hy sinh ba
theá heä ñeå trôû thaønh moät trong ba nöôùc ngheøo tuùng nhaát ôû Ñoâng Nam AÙ (2 nöôùc kia laø Cam
Boát vaø Laøo)
Söï thaät lòch söû laø nhö vaäy . Dó nhieân nhoùm caàm quyeàn Coäng Saûn khoâng theå ñeå cho nhaân
daân bieát roõ : ngaên caám nhaân daân tìm hieåu chuyeän cuõ , baét buoäc moïi ngöôøi phaûi thuoäc loøng
luaän ñieäu ñöôïc ñöa ra trong caùc saùch giaùo khoa , ñoù laø caùch höõu hieäu nhaát ñeå duy trì huyeàn
thoaïi laø Ñaûng Coäng Saûn ñaõ ñem laïi ñoäc laäp cho daân toäc Vieät !
B) Ngay ñoái vôùi nhöõng bieán coá thôøi söï , nhoùm caàm quyeàn Coäng Saûn cuõng khoâng daùm cho
nhaân daân bieát roõ : ngöôøi daân chæ ñöôïc ñoïc nhöõng gì maø Nhaø nöôùc cho pheùp baùo chí ñaêng
taûi , ñöôïc nghe nhöõng gì maø ñaøi phaùt thanh cuûa Nhaø Nuôùc cho nghe, thaáy nhöõng hình aûnh gì
maø Ñaøi Truyeàn Hình cuûa Nhaø nöôùc cho thaáy ... Taïi sao ? Vì hoï sôï raèng nhaân daân seõ bieát roõ
laø tình hình theá giôùi ñaõ thay ñoåi saâu xa : caùc cheá ñoä coäng saûn ôû AÂu Chaâu laàn löôït theo
nhau giaûi theå . Trong theá giôùi , ngoaøi Trung Hoa chæ coøn caùc nöôùc Cu Ba , Baéc Cao , Laøo vaø
Vieät Nam laø giöõ nguyeân quy cheá coäng saûn maø thoâi . Moät khi bieát roõ nhö vaäy , laøm sao ngöôøi
daân Vieät khoâng nao nuùng ? Laøm sao ngöôøi ta khoâng mong moûi laø cheá ñoä coäng saûn Vieät Nam
sôùm giaûi theå ñeå daân ta bieán thaønh moät nöôùc daân chuû nhö caùc nöôùc Ñoâng , Trung AÂu ?
Nhöng neáu söï vieäc naøy xaåy ra , thì nhoùm ngöôøi ñöông quyeàn laøm sao coøn giöõ ñöôïc ñòa vò , theá
löïc vaø caùc lôïi loäc hoï ñang höôûng ?
C) Ñöøng töôûng raèng chính saùch " ngu daân " chæ aùp duïng ñoái vôùi nhaân daân ngoaøi Ñaûng maø
thoâi ! Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam coù khoaûng 2 trieäu 3 traêm nghìn ñaûng vieân . Ta coù quyeàn tin
raèng trong soá naøy chæ coù moät thaønh phaàn nhoû , goàm caùc caùn boä laõnh ñaïo hay chæ huy ôû
caáp trung öông , caùc caáp tænh , thaønh phoá , caáp huyeän hoaëc trong ban quaûn lyù caùc xí nghieäp
Nhaø nuôùc laø ñöôïc quyeàn bieát roõ tin töùc , tìm hieåu söï thaät . Hoï coù theå nghe caùc ñaøi phaùt
thanh , xem caùc ñaøi truyeàn hình , ñoïc saùch baùo ngoaïi quoác. Hoï cuõng coù theå lieân laïc qua maïng
löôùi internet vôùi caùc nôi maø khoâng sôï bò Coâng An phieàn nhieãu . Hoï coøn coù nhieàu cô hoäi ra
nöôùc ngoaøi tham quan , hoaëc tham döï hoäi nghò ; ña soá coù con em du hoïc ôû AÂu , Myõ , UÙc
...Ñaây laø thaønh phaàn " quyù toäc " cuûa cheá ñoä. Dó nhieân , hoï chæ laø moät thieåu soá ; Hoï coù
theå baát ñoàng yù kieán veà nhieàu vaán ñeà nhöng chaéc chaén vaãn lieân ñôùi vôùi nhau vì theá löïc vaø
quyeàn lôïi cuûa hoï gaén lieàn vôùi söï toàn taïi cuûa cheá ñoä . Haàu heát nhöõng ñaûng vieân khaùc cuõng
khoâng hôn gì keû ngoaøi Ñaûng trong lónh vöïc truyeàn thoâng . Ta khoâng ngaïc nhieân chuùt naøo khi
thaáy hoï phaùt bieåu yù kieán gioáng heät caùc cô quan truyeàn thoâng cuûa Nhaø nuôùc . Leõ deã hieåu :
neáu hoï ñi cheäch ñöôøng , hoï cuõng coù theå bò tröøng phaït nhö baát cöù thöôøng daân naøo khaùc . Hoï
coøn coù theå bò loaïi ra khoûi Ñaûng vaø ñaây laø ñieàu maø hoï sôï nhaát .
Ñieàu ñaùng ñeå yù laø chính ñaùm ñaûng vieân " cô sôû " naøy môùi thöôøng coù xu höôùng " baûo hoaøng
hôn vua " . Hoï chæ coù moät soá kieán thöùc raát sô saøi veà lyù thuyeát coäng saûn , do ñoù hoï coi
nhöõng ñieàu ñaõ hoïc taäp veà giai caáp ñaáu tranh , veà duy vaät söû quan , veà söï thaønh töïu taát yeáu
cuûa cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa v.v.. laø nhöõng chaân lyù tuyeät ñoái . Thaáy keû naøo ngoaøi Ñaûng
nghi ngôø hay chæ trích nhöõng giaùo ñieàu aáy , hoï khoâng ngaàn ngaïi baùo caùo cho coâng an vaø cho
thöôïng caáp Chính nhôø ôû ñaùm ñaûng vieân cô sôû naøy maø nhoùm caàm quyeàn coäng saûn coù theå
ngaên chaën moïi maàm moáng choáng ñoái ngay töø luùc manh nha : thaät chaúng khaùc chi hoï coù haøng
trieäu tai maét hieän dieän khaép hang cuøng ngoõ heûm ñeå kieåm soaùt nhaân daân .
Söï phaân tích vöøa roài cho ta thaáy roõ laø vieäc naém vöõng lónh vöïc truyeàn thoâng coù taàm quan troïng
soáng coøn ñoái vôùi cheá ñoä coäng saûn : neáu côûi môû , neàu nôùi loûng ...laäp töùc toaøn theå cheá
ñoä coù theå bò dao ñoäng, coù khaû naêng tan raõ . Chính vì theá maø ta khoâng theå troâng mong ôû
thieän chí cuûa nhöõng keû ñöông quyeàn , hy voïng haõo huyeàn raèng hoï seõ phuïc thieän vaø töï yù baõi
boû söï kieåm soaùt hieän haønh . Nhöng caùi may cho nhaân daân ta , laø kyõ thuaät truyeàn thoâng ñaõ
tieán boä moät caùch cöïc kyø mau choùng , khieán cho söï kieåm soaùt cuûa nhoùm caàm quyeàn coäng
saûn ngaøy caøng maát hieäu quaû . Ta chæ caàn duyeät laïi moät soá thí duï .
Thí duï thöù nhaát laø caùc maùy radio . Töø ngaøy coù nhöõng radio chaïy baèng pin , côõ nhoû coù theå
boû tuùi , giaù baùn raát reû , thì baát cöø ngöôùi daân naøo , keå caû nhöõng ngöôøi cö nguï trong caùc
vuøng heûo laùnh , ñeàu coù theå nghe chöông trình vieät ngöõ cuûa nhöõng ñaøi ngoaïi quoác danh tieáng
nhö BBC , VOA , RFA , RFI, v.v.. Nhôø vaäy maø daân ta ñaõ coù theå bieát roõ tình traïng quoác teá cuõng
nhö quoác noäi : nhaø caàm quyeàn khoâng theå daáu dieám , boùp meùo söï thaät nhö tröôùc nöõa . Ñieàu
ñaùng cho ta phaán khôûi , laø nhôø nhöõng chöông trình phaùt thanh naøy , trình ñoä kieán thöùc veà chính
trò , veà nhaân quyeàn , veà kinh teá .. cuûa nhaân daân , ngaøy caøng taêng tieán . Hoï seõ daàn daàn yù
thöùc ñöôïc quyeàn laøm chuû cuûa hoï , vaø khoâng ñeå cho nhaø caàm quyeàn aùp cheá nöõa . Ñoù laø
ñieàu kieän taát yeáu cuûa cheá ñoä daân chuû töï do .
Thí duï thöù hai laø caùc chöông trình truyeàn hình phoå bieán qua veä tinh . Nhöõng ngöôøi coù phöông tieän
mua caùc loaïi maùy T.V. taân tieán coù theå baét deã daøng nhöõng chöông trình naøy . Hoï coù theå thaáy
taän maét , nghe taän tai .. nhöõng gì tröôùc kia chæ laø ñoäc quyeàn cuûa moät soá ñaûng vieân " quyù
toäc " coù khaû naêng xuaát ngoaïi .
Thí duï thöù ba laø maùy ñieän thoaïi di ñoäng caøng ngaøy caøng phoå bieá:n trong daân chuùng vì giaù
baùn töông ñoái khaù reû . Kinh nghieäm cho thaáy laø nhôø nhöõng maùy ñieän thoaïi di ñoäng naøy maø
moãi khi xaåy ra moät vuï baét bôù , khaùm xeùt hay ñaøn aùp , laïm quyeàn cuûa nhaø chöùc traùch ôû
nhöõng ñòa phöông xa xoâi - chaúng haïn treân Cao Nguyeân Trung Phaàn - dö luaän trong nöôùc vaø ngoaøi nöôùc ñöôïc caáp baùo ngay . Do ñoù haûi ngoaïi vaø quoác teá coù theå can thieäp kòp thôøi ñeå ngaên chaën nhöõng haønh ñoäng phaûn daân chuû naøy.
Thí duï sau cuøng laø heä thoáng internet . Soá ngöôøi coù maùy vi tinh ôû nöôùc ta ngaøy caøng ñoâng vì
ñoù laø moät khí cuï caàn thieát cho moïi doanh nghieäp , moïi cô quan giaùo duïc .. chöù khoâng theå daønh rieâng cho caùc coâng sôû , coâng an , quaân ñoäi v.v.. Baèng tín ñieäp ñieän töû , ngöôøi daân coù theå lieân laïc cöïc kyø mau leï vôùi khaép nôi treân theá giôùi . Khoûi caàn noùi laø nhaø caàm quyeàn coäng
saûn raát e ngaïi haäu quaû cuûa tình traïng naøy : hoï ñaõ coá gaéng thieát laäp haøng raøo ngaên chaën (
firewall ) cuõng nhö ra quyeát ñònh baét caùc nhaø cung caáp dòch vuï internet phaûi ghi lyù lòch cuûa
ngöôøi xöû duïng ... Nhöõng bieän phaùp naøy , thöïc ra khoâng theå mang laïi keát quaû mong muoán . Noù chöùng toû laø maïng löôùi internet ñaõ gaây nhieàu khoù khaên cho nhaø caàm quyeàn vaø roài ñaây coøn coù theå gaây nhieàu khoù khaên hôn nöõa .
Ñeå keát luaän ta coù theå ñoaùn tröôùc raèng do nhöõng tieán boä vöôït böïc trong kyõ thuaät truyeàn
thoâng vaø ñoøi hoûi ngaøy caøng maïnh meõ cuûa daân chuùng veà töï do truyeàn thoâng, cheá ñoä ñoäc
taøi cuûa thieåu soá caàm quyeàn ôû Vieät Nam seõ khoâng theå toàn taïi . Neáu hoï sôùm thöùc tænh ,
söûa sai kòp thôøi , thì môùi traùnh ñöôïc nhöõng haäu quaû khoù löôøng cho rieâng hoï cuõng nhö cho toaøn ñaûng Coäng Saûn./.
GS. ĐẶNG PHÙNG QUÂN * NHỮNG TỒN TẠI CỦA PHÊ BÌNH
Đặng Phùng Quân
Những tồn tại của phê bình
quyền năng phán xét/mỹ/nghệ
Mỹ học là một từ/khoa học – như siêu hình học đến sau khi đã đặt vấn đề về hữu như thể đã có nghệ thuật, nói đúng hơn là đã có những đối vật, nghệ phẩm. Nói như thế để khởi sự tìm hiểu vấn đề không hẳn đơn giản: chẳng hạn khi tìm về nguyên ngữ khoa mỹ học trong từ thông dụng của triết học phương tây, bắt nguồn từ tiếng hy lạp – aistetikẹ 1 - để đi đến một nhận thức về cái đẹp (to kalon). Quá trình biến chuyển của mỹ học có thể như một khoa học biệt lập về cái đẹp hay như một triết học về mỹ nghệ (die Philosophie der schonen Kunste) như Hegel xác định. Song còn một truyền thống? Hoặc giả một triết học như thế còn thiết yếu vào một thời đại “nghệ thuật không còn đẹp/die nicht mehr schonen Kunste” như Walter Benjamin đã chỉ ra? Cũng như những khoa học khác, người ta có thể đặt vấn đề về cái chết của nghệ thuật? Nhưng nghệ thuật nào? Hay đúng ra, phải đặt lại vấn đề từ câu hỏi: nghệ thuật là gì? Có khả hữu? Có nghĩa là một định nghĩa có ý nghĩa? Hay mang nhiều ý nghĩa? Hoặc là một thể thống nhất ? Hay như một phức thể? Như một triết học mỹ nghệ (theo Hegel) phải giả định thế nào là công trình nghệ thuật? Đặt vấn đề như Ingarden: về một tác phẩm văn nghệ (literarische Kunstwerk) trong mối quan hệ giữa hữu thể luận, luận lý và lý luận văn chương? Hay trong chiều hướng hiện tượng luận, khởi từ kinh nghiệm mỹ học như Mikel Dufrenne nhằm phân tích công trình nghệ thuật, khi xác định đối tượng mỹ học phải giả định tri giác mỹ học? Đó có phải là sự phục hồi ý nghĩa của quan năng aisthesis nguyên thủy khi đi tìm cơ sở của kinh nghiệm dựa trên cảm giác và tri giác như những quan năng tiên nghiệm? Có thể đến gần chân lý – hiểu theo ngữ nghĩa hy lạp là vén lộ – hay hiểu theo hủy tạo là adequatio, chân lý phi chân của chân lý? Làm thế nào nối kết giữa hai nguyên lý – một thuộc về quan năng 2 , một thuộc về tác động, như những cặp đối lập tự nhiên/nghệ thuật, mô phỏng/sáng tạo. Heidegger khi luận về Nietzsche đã lấy từ một “chương” trong quyển Ba của bộ Ý chí tới quyền năng/Der Will zur Macht của Nietzsche làm phần đầu bài giảng 1936-37: Ý chí tới quyền năng như thể nghệ thuật với chủ điểm tại sao một lý giải về hạt nhân của ý chí tới quyền năng phải khởi đầu với nghệ thuật . Những người theo Nietzsche sau-Heidegger đã gắn vấn đề nghệ thuật với “chân lý”. Tại sao? Xây dựng nguyên lý cho việc đánh giá mới có liên hệ với nghệ thuật? Dựa vào một cách ngôn mang số 797 phát biểu: “Hiện tượng ‘nghệ nhân’ vẫn dễ hiểu nhất” – vì điều dễ đắc thủ trong bản chất của nó là hữu thể của một nghệ nhân. Làm một nghệ nhân là phải đem lại một cái gì chưa từng hiện hữu, một cách thế biểu hiện quyền năng làm đặc tính cơ bản của mọi hữu, một cách thế của đời sống – “hình thái thân quen nhất của Hữu”. Khi phân giải được năm diễn ngôn về nghệ thuật của Nietzsche như hình thể trong sáng thân thuộc nhất của ý chí tới quyền năng, thể hiện nơi nghệ nhân, cơ sở của mọi hữu, phản vận động của chủ nghĩa hư vô, Heidegger chỉ ra một điều là quan niệm nghệ thuật của Nietzsche dựa vào lời lẽ của người sáng tạo, không phải nơi người cảm thụ. Quan điểm mỹ học là quan điểm của người đàn ông như những lời lẽ sau đây:”Mỹ học cho đến nay là mỹ học của đàn bà, bởi vì chỉ có những người hưởng thụ nghệ thuật mới quy định những kinh nghiệm của họ về ‘cái gì là đẹp’. Trong mọi triết học cho đến nay biệt tích nghệ nhân.” Với Nietzsche theo Heidegger chỉ có mỹ học đàn ông, không có mỹ học đàn bà. Cũng như khoa nhận thức luận/logikè epistèmè, luân lý/èthikè epistèmè /mỹ học/aisthètikè epistèmè là nhận thức về ứng xử của con người đối với cảm giác, cảm quan cũng như chúng được xác định thế nào. Tuy từ mỹ học mới xuất hiện từ thế kỷ 18, nhưng cách thái nghiên cứu nghệ thuật và cái đẹp “cũng xưa như suy niệm về nghệ thuật và cái đẹp trong tư tưởng phương tây.” Vị thế của mỹ học được xác định vì “suy niệm triết lý về bản chất của nghệ thuật và cả cái đẹp khởi đầu như thể mỹ học.” Điều đó có nghĩa là quá trình tư duy đã có đó trước khi đặt cho nó một cái từ, có thể là trở về ngọn nguồn (trong truyền thống hiện tượng luận) có thể là một kế thừa lịch sử. Tuy nhiên chắc chắn sự việc thích hợp với lý luận của Heidegger khi ông đặt vấn đề về Nguồn gốc của công trình nghệ thuật/Der Ursprung des Kunstwerkes – ông không truy cứu nguồn gốc nghệ thuật mà là nguồn gốc công trình nghệ thuật. Tại sao?
Bài viết này không nhằm nghiên cứu quan niệm mỹ học của Heidegger, nhưng truy cứu những dị luận mỹ học: đặt vấn đề “sự vật” mỹ học như “đôi giày” của Van Gogh, nghịch lý của chủ nghĩa tự nhiên/hiện thực giữa những người mác-xít, những khái niệm mỹ học mác-xít hay hủy thể mỹ học như thể phản mỹ học có khả hữu...
Từ nghệ thuật – cũng lại trở về nguồn gốc hy lạp – technè. Trong một luận văn khác của Heidegger khi đặt Câu hỏi liên hệ đến khoa kỹ thuật/Die Frage nach der Technik, ông nhận xét từ technè không những chỉ những sinh hoạt tay nghề mà chỉ cả những bộ môn nghệ thuật – technè liên hệ với poièsis, sáng tạo. Mặt khác từ technè liên kết với epistèmè trong ý nghĩa rộng rãi của tri thức, vì technè là một phương thức của alètheuein, khai lộ những gì không xuất lộ cũng như hiện diện trước ta, như một người thợ làm nhà hay đóng tàu là đã vén mở một cái gì chưa xuất lộ khi thu tập viễn cảnh và vật liệu trong chiều hướng hoàn thành việc xây dựng. Như vậy khoa kỹ thuật là một phương thức vén mở. Kỹ thuật là quá trình làm việc đi từ cái khả xúc vật chất lên cái siêu khả xúc, trong từ hy lạp technites không phải để chỉ một công nhân tầm thường. Mỹ học như một lý luận về nghệ thuật xuất lộ nguồn gốc siêu hình khi đem cái đẹp “trong chuyển động kép nội động và ngoại động đã cung hiến cho giác quan của chúng ta ngay từ hiện thể ban đầu đồng thời còn đưa chúng ta vào Hữu thể...” Chuyển động kép này Heidegger chỉ từ hy lạp ekphanestaton. Cái đẹp hiện thể để cho Hữu có thể hiện diện thông qua nó như vậy phải trở nên hết sức trong sáng, hiểu theo nghĩa transcendens (như ví dụ trong thơ của Ponge: nước và ly nước – ly để cho nước xuất lộ, trở nên trong sáng và chính nó lại làm cho ly nước tự trong sáng).
Bài Tống biệt hành của Thâm Tâm với mở đầu: đưa người ta không đưa qua sông hết sức trong sángvì toàn câu bình thanh của nó; phải đọc như thế nào?
Đưa
người
ta
không
đưa
qua
sông (1)
hay:
Đưa người
ta
không đưa qua
sông (2)
hay:
Đưa người ta
không
đưa qua
sông (3)
có ít ra sáu cách xuôi và sáu cách đảo ngược trong cấu trúc của câu thơ với những hình ảnh và ý nghĩa. Gilles Deleuze khi thâu tóm triết học của Kant trong bốn định thức sáng tạo đã nhận ra sự khác biệt của tác phẩm Phê phán thứ ba của Kant với hai bộ phê phán trước bởi vấn đề trong Kritik der Urteilskraft “là làm sao một vài hiện tượng xác định cái Đẹp đem lại cho ý nghĩa nội tại của thời gian một chiều kích phụ thuộc tự lập, đem lại cho trí tưởng một khả năng (pouvoir) phản tỉnh tự do, và đem lại cho trí năng một quyền năng (puissance) khả niệm vô biên.” 3 Trước khi đề cập vấn đề này, Deuleuze dẫn lời của Rimbaud làm đề từ là “để đạt tới cái không biết bằng cách phá thể mọi giác quan...một phá thể mọi giác quan lâu dài, vô biên và có hệ thống”. Trong câu thơ của Thâm Tâm, chủ thể và khách thể (người/ta) bị phá thể (người-ta) biến dạng thành lạ lẫm.
Đôi giày của Van Gogh – đối với mỗi triết gia hiện đại, có một nhà họa sĩ để ưa thích; M. Foucault chọn René Magritte, J. Derrida chọn Valerio Adami, G. Deleuze chọn Francis Bacon. M. Heidegger chắc hẳn chọn Van Gogh khi ông chỉ nói đến tranh của Van Gogh trong luận văn Nguồn gốc của công trình nghệ thuật và ngay cả ví dụ trong giáo trình Đưa vào Siêu hình học. Như đã nói ở trên, Heidegger không đi tìm nguồn gốc nghệ thuật, nhưng truy cứu nguồn gốc công trình nghệ thuật:
“Mọi công trình nghệ thuật đều quen thuộc với mọi người. Từ những công trình kiến trúc và điêu khắc có thể thấy dựng lên ở những nơi công cộng, trong những nhà thờ và trong mọi nơi ở. Những công trình nghệ thuật của những thời đại cũng như những dân tộc khác biệt nhất cũng được cất giữ trong những sưu tập và triển lãm. Nếu chúng ta coi những công trình trong hiện trạng nguyên vẹn và không làm chúng ta thất vọng, kết quả là những công trình tự nhiên hiện diện như những sự vật. Bức tranh treo trên tường thì cũng như khẩu súng hay chiếc nón. Một họa phẩm như của Van Gogh trình bày một đôi giày nhà nông được đem đi du lịch từ cuộc triển lãm này qua cuộc triển lãm khác. Những công trình nghệ thuật được chở đi bằng tàu như than lấy từ vùng Ruhr và gỗ từ Rừng Đen (Schwarzwald). Trong Thế chiến thứ Nhất, những Thơ tụng ca của Holderlin được gói trong những ba lô của lính cùng với dụng cụ thông nòng. Những tứ ca của Beethoven cất trong kho hàng nhà phát hành như khoai tây trong thùng...Mọi công trình đều mang đặc tính sự vật này...công trình nghệ thuật còn là một cái gì khác và vượt lên trên yếu tố sự vật. Cái gì khác trong công trình cấu tạo ra bản chất nghệ thuật. Chắc hẳn công trình nghệ thuật là một sự vật làm ra, nhưng nó nói lên một điều gì khác hơn chính sự vật/ allo agoreuei. ..Trong công trình nghệ thuật cái gì khác được mang đến cùng với sự vật làm ra. Mang đến cùng đó, trong từ hy lạp gọi là sumballein.”
Theo Heidegger, trong ngôn ngữ triết học kể cả “sự vật-tự-tại” (như Kant dùng để chỉ toàn bộ thế giới và ngay cả thượng đế) lẫn sự vật xuất hiện cũng đều gọi là sự vật. Khi nói đến sự vật , đến công trình là phải nói đến trang bị, đặc tính công cụ của sự vật. Lấy thí dụ đôi giày nhà nông như bức họa nổi tiếng của Van Gogh (người đã vẽ nhiều lần những đôi giày như vậy 4 ). Ai cũng biết giày có thể làm bằng da hay bằng gỗ, cốt để che chân và tùy vào việc dùng để đi làm việc ngoài đồng hay để khiêu vũ mà hình thức và vật liệu có thể khác nhau. Như vật phẩm tính dụng cụ là ở chỗ thực dụng. Nhưng chính thực dụng là gì? Heidegger hỏi:
“Khi mà chúng ta chỉ tưởng tượng một đôi giày nói chung hay chỉ nhìn vào đôi giày trống trơn, không dùng như trên bức tranh, chúng ta sẽ không bao giờ phát hiện được bản thể dụng cụ của dụng cụ thực sự là gì. Trong bức họa của Van Gogh, chúng ta cũng không thể nói đến vị trí của đôi giày này. Không có gì chung quanh đôi giày nhà nông này để xem nó có thể thuộc vào đâu – chỉ một không gian không xác định. Ngay cả những lớp đất từ đồng ruộng hay lối đi bám vào chúng để ít ra chứng tỏ đôi giày đã được dùng cũng không có. Chỉ một đôi giày nhà nông, không có gì hơn. Tuy vậy...
từ khoảng trống đen ở bên trong đã sờn của đôi giày, bước đi nhọc nhằn của nhà nông lồ lộ. Trong vẻ nặng nề thô kệch của đôi giày là sự ngoan cường tích lũy của bước đi chậm rãi của bà qua những luống cày trải dài tắp và đồng bộ trên cánh đồng gió chướng lồng lộng. Trên lớp da giày là sự ẩm ướt và phì nhiêu của đất. Dưới gót giày lướt qua sự cô quạnh của con đường ruộng khi buổi chiều xuống. Trong đôi giày rung lên tiếng gọi thầm của đất, tặng phẩm yên tịnh của nó mang lại những hạt chín và sự tự khước từ của nó về cảnh điêu tàn bỏ hoang của cánh đồng lộng gió. Trang bị này còn tràn ngập niềm xao xuyến không thở than cũng như niềm tin chắc vào thực phẩm, niềm vui không nói lên lời lại có thêm nhu cầu chịu đựng, sự run rẩy trước lúc lâm bồn sắp đến và rùng mình tới cảnh tử vong đe dọa chung quanh. Trang bị nàythuộc về đất và nó được che chở trong thế giới của người phụ nữ nhà nông .”
Những vấn đề Heidegger đặt ra là: sự vật, công trình nghệ thuật hiện diện trong một thế giới, công cụ, thực dụng. Tất cả những điều này có liên hệ với chân lý. Vậy chân lý trong nghệ thuật thế nào? Derrida tìm thấy người đặt câu hỏi ấy là một họa sĩ, Cézanne trong một biểu ngữ chính Derrida sẽ dùng làm tiêu đề quyển sách ông viết: Chân lý nơi hội họa. Và Derrida cũng đã phát hiện ra cái rắc rối trong “đôi giày” của Van Gogh chung quanh cuộc trao đổi thư từ giữa Martin Heidegger và Meyer Schapiro, nhà chuyên luận về Van Gogh. Một người ngay từ 1935 luận về đôi giày là thuộc về nhà nông (ein Paar Bauernschuhe) như những đoạn văn dẫn trên. Một người ba mươi mấy năm sau phản bác lập đoán trên và cho đôi giày thuộc về người ở thành thị, nói chính xác hơn đó là đôi giày của chính nghệ nhân ký tên Vincent (Van Gogh). Phán đoán mang ý nghĩa xét xử, có nghĩa tranh luận như trước tụng đình. Sự khác biệt giữa hai nguồn gốc lý lịch, với Heidegger là nhà nông, người cắm rễ ở một nơi và với Schapiro là người thành thị, người lưu dân mất gốc rễ. Derrida bày tỏ thái độ:
“Tôi thường bị thuyết phục về cái tất yếu vững chắc trong vấn đề của Heidegger, ngay cả nếu nó có lập lại ở đây, theo nghĩa tốt nhất hay xấu nhất của từ ngữ, triết học truyền thống về nghệ thuật...Nhưng mỗi lần tôi xem đoạn văn lẫy lừng nói về “một bức tranh nổi tiếng của Van Gogh” như một thời khoảng suy sụp thảm thiết, nực cười và có triệu chứng bệnh hoạn, có ý nghĩa.”
Derrida dường như lưỡng lự khi ông viết: Rảo bước chân (précipitation du pas) có lẽ là điều người ta không thể tránh khi đối diện vớisự thôi thúc của “bức tranh nổi tiếng” này. Đến khi hỏi đôi giày là gì khi không làm việc/không bước đi? Nếu để chúng sang một bên, giữ lại trong khoảng thời gian ngắn, dài hay vĩnh viễn không dùng đến nữa? Chúng có ý nghĩa gì? Chúng đáng gì? ...Đó là chủ đề, được thông báo. Nó trở lại chậm. Nhưng luôn luôn quá nhanh – rảo bước/không vội (pas de précipitation).
“Hồi phục” như một tiêu đề trong tác phẩm dẫn trên của Derrida hàm ngụ tái lập cơ sở của công trình, cũng như xây dựng trạng thái sự vật trong nội dung của nó. Đọc Heidegger lập cơ sở cho đôi giày khi đặt nó vào bàn chân người phụ nữ nhà nông lao tác trên cánh đồng, còn Schapiro cột nó vào chân Van Gogh. Trong quan điểm của Heidegger, sự vật còn ẩn dấu dưới cơ sở nhận thức của sự vật như người hy lạp gọi la hypokeimenon. Trong họa phẩm, đôi giày ở trong một không gian không xác định – nghĩa là không có cơ sở. Để hồi phục cơ sở, đôi giày phải gắn vào đất, nếu không muốn nói là cột vào chân con người gắn bó chặt chẽ với mảnh đất. Khi Heidegger muốn đi tìm bản chất của chân lý, cái chân lý vẫn luôn bị vực sâu ngôn ngữ che khuất. Ngôn ngữ và giày đều tách rời. Sự phân cách dẫn đến thiết lập những khái niệm cho sự vật trên cơ sở của sản phẩm. Đối nghịch giữa Schapiro và Heidegger về cùng những giày trên tranh là đối nghịch giữa thực tại và vực sâu, không phải giữa tự nhiên và nghệ thuật.
Chân lý trong nghệ thuật có khả hữu? Đối với Heidegger dường như không phải ở nơi đất nước, con người và tư tưởng, nhưng trong vận động vén mở mối quan hệ giữa sáng tạo, tư duy và tại hữu. Trong thơ René Char, Francis Ponge hay Paul Celan sự tách rời của chữ ra khỏi bộ ngôn ngữ như một thách dố, chối bỏ khái niệm nghệ thuật truyền thống. Herman Rapaport đối chiếu một đoạn thơ ngắn của Celan:
Was Geschah? Der Stein trat aus dem Berge.
Wer erwachte? Du und ich.
Sprache, Sprache. Mit-Stern. Neben-Erde.
Armer. Offen. Heimatlich.
Wohin gings? Gen Unverklungen.
Mit dem Stein gings, mit uns zwein.
Herz und Herz. Zu schwer befunden.
Schwerer werden. Leichter sein.
Sự vật gì xảy đến? Tảng đá bước xuống núi.
Ai thức giấc? Bạn và tôi.
Ngôn ngữ, Ngôn ngữ. Cùng-tinh tú. Bên-địa cầu.
Nghèo đi. Mở rộng. Quê nhà.
Về đâu? Về chốn không tàn.
Đồng hành với đá tảng, với đôi ta.
Trái tim và trái tim. Xử cho nặng.
Trở thành nặng hơn. Hãy nhẹ bớt đi.
Mỗi phiên khúc thơ mở đầu bằng câu hỏi, kết cùng bằng những từ , đoạn ngắn đầy ẩn mật. Như một vần thơ Tản Đà:
Cửa động
Đầu non
Đường lối cũ
Cái gì liên kết phiên khúc một và hai trong bài thơ của Celan. Sức mạnh của trọng lực? Hãy thử tưởng tượng ai hỏi: Sự vật gì xảy đến? Đá tảng và những tinh tú đều biết nói. Đồng hành cùng vói đôi trái tim chúng ta. Lăn xuống theo định mệnh.
Mỹ học mác-xít có khả hữu? Những vấn đề đã dẫn trong quan niệm mỹ học của Heidegger còn cần thảo luận. Trong những quan hệ về mặt hữu thể luận, thông diễn học, chủ nghĩa Mác và triết học về đời sống, cũng như xã hội học về nghệ thuật 5 .
Đặt vấn đề mỹ học mác-xít có khả hữu là tìm hiểu từ những quan điểm của Adorno, Lukács hay Marcuse 6 . Những tác phẩm chính của Adorno khảo về mỹ học như Lý luận mỹ học/Asthetische Theorie , Những ghi chép về Văn chương/ Noten zur Literatur, Triết lý của Aâm nhạc mới/Philosophie der neuen Musik...Adorno nhìn ra một chiều hướng nhân học trong tư tưởng của Marx, nhưng ông cũng nhấn mạnh đến việc đặt tư tưởng ấy trong văn cảnh và thời đại của Marx. Có như vậy mới có thể xem xét nó trên một bình diện mới.
Khởi điểm từ những tác phẩm đầu tay của Marx, nhất là Bản thảo 1844. Quan điểm này xuất phát từ chỗ tìm hiểu về con người có như thế nào thì xét như thế , wie er geht und steht, nghĩa là không giới hạn vào kinh tế (homo economicus) hay tình dục (homo sexualis). Tuy nhiên đã là quan điểm là có chọn lựa; đối vói Marx lao động, tức là hoạt động có ý thức là điểm cơ bản của con người. Thế nhưng mọi giác quan cũng như khả năng cảm thụ của con người bị hạn định về mặt lịch sử. Người vô sản chẳng hạn sau một quá trình lao động cũng không thể phát triển khả năng cảm thụ của một cái tai, một con mắt tinh tế. Quả thực những giác quan này không thể thu nhận hay phân biệt mỹ thuật. Đâu là những lý do làm cho những giác quan của con người trở nên thô vụng như vậy? chính sự phân công lao động và tha hóa của nó ngăn cản con người tự thực hiện được mọi biểu tỏ sinh lực kể cả những biểu hiện về nghệ thuật. Cho nên Marx đưa ra một nhận xét khẳng định: “Người nào làm công việc buôn bán những khoáng chất chỉ thấy giá trị buôn bán, chứ không thấy vẻ đẹp hay bản chất riêng của khoáng chất: y không có cảm quan về khoáng chất.” Con người không khác gì con vật nếu chỉ làm công việc sản xuất, như Marx nghĩ: “Con vật tự đồng nhất với hoạt động sinh tồn của nó. Nó không tách khỏi hoạt động mà chính là hoạt động này.” Một khi con người không thể nói đến lao động của mình như một hoạt động tự do, nghĩa là có ý thức chỉ vì phải tuân theo ý chí của người chủ thì cũng chẳng khác gì bầy ong làm việc theo bản năng và nhu cầu. Hiểu như thế mới rõ tại sao Marx phát biểu:
“Trước tiên âm nhạc đánh động cảm quan âm nhạc của con người; với đôi tai không thính nhạc thì âm nhạc hay nhất cũng không có ý nghĩa gì.”
Cái đẹp như vậy liên hệ với con người vì “con người cử hoạt theo những quy luật của đẹp” – điều đó muốn nói đẹp không phải là một phạm trù tuyệt đối vì đẹp gắn liền với hoạt động tự do và có ý thức. Khi lao động bị tha hóa vì sự phân công lao động thì nó cũng hạn chế sự phát triển những quan năng của con người. Trong Biện chứng thời Khaisáng/ Dialektik der Aufklarung, Horkheimer và Adorno dành một chương bàn về những cuộc phiêu lưu của nhân vật Odysseus “sự tha hóa với tự nhiên mà y mang theo được thực hiện trong quá trình đấu tranh với sự bỏ rơi tự nhiên trong mỗi cuộc phiêu lưu”. Tại sao lại nói đến những cuộc phiêu lưu này? Là vì “đứng trên quan điểm của xã hội có trao đổi đã phát triển, những cuộc phiêu lưu của Odysseus là một biểu tượng đúng về những mạo hiểm vạch ra con đường tói thành công”. Đặt trong khung cảnh kinh tế như vậy là điển hình cho những điều kiện của xã hội tư sản. Một trong những cuộc phiêu lưu liên hệ đến vấn đề mỹ học nói đến ở trên là hải trình của Odysseus ngang qua Scylla và Charybdis, tại sao không chọn con đường bớt hiểm nguy khác? “chỉ có thể hiểu một cách thuần lý như một biểu tượng huyền thoại về sức mạnh tối thượng của những giòng nước đối với những con tàu nhỏ”. Odysseus là điển hình của con người tư sản phải cột mình vào cột buồm để có thể thưởng thức những tiếng hát quyến rũ của những mỹ nữ nhân điểu, trong khi những thủy thủ tai đã đổ sáp kín vẫn tiếp tục công việc lao động thường nhật không cho phép họ nghe những điệu ca quyến rũ này. Odysseus là biểu tượng của người tư sản ngày nay đối với tiếng hát của mỹ nữ nhân điểu là những tác phẩm nghệ thuật. Chỉ có người tư sản mới được thưởng ngoạn nghệ thuật (ví như Odysseus cột thân vào cột buồm, tượng trưng cho cuộc sống thường nhật kiếm tiền và sai khiến thuộc hạ), người vô sản không cảm được nghệ thuật (giống như những thủy thủ tai bị đổ sáp không nghe được tiếng hát) chỉ vì phải bán lao động trong đời sống tầm thường và phi nhân. Cho nên tiếng hát của nhân điểu chỉ là ảo giác đối với những thủy thủ của Odysseus, nghệ thuật đối với người vô sản không có ý nghĩa .
Marx thực sự không có một nghiên cứu đặc biệt nào về những vấn đề mỹ học. Tuy nhiên theo Georg Lukács, những đoạn văn thu thập lại cũng có thể đưa ra một quan điểm nhất quán và có hệ thống, như trong Dẫn nhập vào những bài viết mỹ học của Marx và Engels/Einfuhrung in die asthetischen Schriften von Marx und Engels in lại trong Những vấn đề của Mỹ học/Probleme der Asthetik . Cũng như nhiều người mác-xít khác, Lukács quan niệm chỉ có khoa học lịch sử hiểu sự tiến hóa của tự nhiên, xã hội và tư tưởng như một quá trình lịch sử toàn diện và nhằm phát hiện những quy luật chung và riêng của nó. Cho nên căn nguyên và phát triển của văn chương chẳng hạn là một phần của quá trình lịch sử toàn diện của xã hội:
“Bản chất mỹ học và giá trị mỹ học của những tác phẩm văn chương và tương ứng với hiệu quả của chúng là một phần của quá trình xã hội chung và toàn diện trong đó con người làm chủ thế giới thông qua ý thức của mình.” 7
Chính trong quan niệm tiến hóa của lịch sử đó Marx đã phát biểu (như dẫn nơi trên) âm nhạc tạo ra cảm quan âm nhạc trong con người. Cho nên một giác quan khi bị bó buộc trong vòng tất yếu khắc nghiệt chỉ có cảm quan hạn chế, đối với con người bị đói thì hình thái ăn uống kiểu người không thể có, mà chỉ có một hiện hữu trừu tượng là đồ ăn (fur den ausgehungerten Menschen existiert nicht die menschliche Form der Speise, sondern nur ihr abstraktes Dasein als Speise). Một cách khái quát điều này cũng giải thích tại sao một xã hội có mức độ cao có một nền văn học, nghệ thuật và triết học cao hơn một xã hội ở mức độ thấp kém. Cho nên biện chứng thực về bản chất và hiện tượng xây dựng trên những mặt đồng đều của thực tại khách quan, những sản phẩm của thực tại chứ không phải chỉ ý thức đơn thuần của con người. Nghệ thuật đích thực thoát ra từ cái sâu sắc và bao dung này, nghĩa là nắm lấy đời sống trong tổng thể toàn diện. Trong viễn cảnh đó, Lukács khẳng định: “Nói chung, đối với chủ nghĩa Mác không có gì ‘triệt để mới’.“ Điều đó có nghĩa là khái niệm về một nghệ nhân không nhập cuộc chỉ là ảo tưởng. Cho nên Lukács đi đến kết luận là nghệ thuật lớn, chủ nghĩa hiện thực chân chính và chủ nghĩa nhân bảnthống nhất gắn bó và chỉ có một nguyên lý thống nhất đó là quan tâm đến sự toàn vẹn của con người. Chủ nghĩa nhân bản này thuộc về những nguyên lý cơ bản tối quan trọng của Mỹ học mác-xít. 8 Những kết luận này chẳng khác gì tuyên ngôn hiện sinh của Sartre.
Trong một tập sách nhỏ luận về Trường tồn của Văn hóa: Chống lại Mỹ học mác-xít tất định/Die Permanenz der Kunst: Wider eine bestimmte Marxistische Asthetik 9 , Herbert Marcuse thảo luận những vấn đề do quan điểm “chính thống” trong lý luận mác-xít gây ra. Quan điểm của ông là ngược với quan điểm mỹ học chính thống, có một tiềm năng chính trị của nghệ thuật ngay trong nghệ thuật, trong chính hình thái mỹ học. Nghẹ thuật do đó tự trị với những quan hệ xã hội nhất định. Theo ông có một tiêu chuẩn luôn luôn tồn tại cho phép chúng ta phân biệt văn chương “cao” với văn chương “thông tục”. Trong chiều hướng phá vỡ thực tại xã hội thần bí hóa để mở ra chân trời biến đổi, mọi tác phẩm nghệ thuật chân chính có thể coi như cách mạng, nghĩa là có tính cách lật đổ tri giác và nhận thức của hiện thực. Quan điểm của Marcuse về “chân lý của nghệ thuật dựa vào điều này: thế giới thực sự như thể hiện ra trong tác phẩm nghệ thuật. 10 Cho nên văn chương chỉ có thể gọi là cách mạng theo ý nghĩa đối chiếu với chính nó, khi nội dung chuyển biến thành hính thức. Những khái niệm cơ bản của mỹ học mác-xít như coi nghệ thuật là thuộc ý thức hệ, tính giai cấp cần phải xem xét lại. Những định thức trong biện chứng mác-xít như trấn áp tính chủ quan của cá nhân, ý thức và vô thức cá nhân vào ý thức giai cấp đưa lý luận mác-xít chìm ngập vào sự vật hóa biến chủ nghĩa duy vật lịch sử thành chủ nghĩa duy vật tầm thường. Luận điểm Marcuse đề ra là:
“Những phẩm tính tiến bộ của nghệ thuật như buộc tội hiện thực (established reality) và viện dẫn hình tượng đẹp (schoner Schein) của giải phóng được xây dựng một cách minh thi trong những chiều kích mà nghệ thuật vượt thoát tất định xã hội và tự giải phóng khỏi vũ trụ diễn ngôn và ứng xử nhất định trong khi vẫn bảo toàn được sự hiện diện toàn vẹn.”
Sự biến đổi mỹ học được hoàn tất thông qua việc tái tạo hình ngôn ngữ, tri giác và nhận thức ngõ hầu có thể khai mở bản chất của thực tại trong những hiện tượng bề ngoài của nó, tức là những tiềm năng bị dồn ép của con người và tự nhiên. Công trình nghệ thuật như vậy biểu hiện thực tại trong khi kết án nó. Marcuse nhấn mạnh đến chức năng phê phán của nghệ thuật đóng góp vào cuộc đấu tranh cho giải phóng dựa trên hình thái mỹ học:
“Một công trình nghệ thuật chân chính hay trung thực không phải do nội dung của nó (nghĩa là diễn đạt “đúng” những điều kiện xã hội), không phải bởi hình thái “thuần túy” của nó, nhưng do nội dung chuyển biến hình thái .“
Nội dung chuyển biến hình thái như diễn ngữ Nietzsche dùng: Wille zur Gestalt. Cho nên ở một chỗ khác chính Marcuse đã viện dẫn Nietzsche để xác định hình thái mỹ học không đối lập với nội dung mà hình thái trở thành nội dung và ngược lại:
“Cái giá để trở thành một nghệ nhân là kinh qua điều mọi người không thuộc giới nghệ thuật gọi là hình thái, như nội dung, như “chính sự vật”(die Sache selbst). Tuy thế con người thuộc về một thế giới đảo nghịch; vì bây giờ nội dung, gồm chính đời sống chúng ta, trở thành một cái gì có vẻ hình thức.” 11
Lý luận mác-xít như Marcuse hiểu là lĩnh hội xã hội hiện lập như một thực tại cần biến đổi. Đồng quan điểm với những nhà lý luận phê phán nhóm Frankfurt, Marcuse dẫn lời :”Mọi sự vật hóa là làm quên lãng” 12 , nghệ thuật nhằm chống lại vật hóa khi làm cho thế giới suy nhược phải lên tiếng, ca hát và đôi khi nhẩy múa nữa, bởi quên sự nhọc nhằn và niềm vui quá khứ chỉ có nghĩa là làm khuây đời sống dưới một nguyên lý thực tại ức chế, ngược lại, nhớ là thúc đẩy xu thế chinh phục khổ đau và làm trường tồn niềm vui, “trở thành một động lực (motive power) trong cuộc đấu tranh nhằm biến đổi thế giới.”
Một quan điểm như thế đã xa rời với truyền thống mỹ học mác-xít, nhưng gần với những tư trào mỹ học tiền phong của thế kỷ hai mươi. Tuy nhiên những phạm trù hay tiêu chuẩn mỹ học đã lập thành như đi chậm lại so với tốc độ hình thành của nghệ thuật, nhất là nghệ thuật tạo hình khi so với những cuộc nổi dậy của trường phái Dada, Duchamp, Picasso, Kandinsky, Mondrian và những tên tuổi khác như Lissitskij, Tatlin, Rodchenko, trào lưu Bauhaus...Còn những vận động mới của nhưng thế hệ 80s và 90 hậu hiện đại như Hopper, Magritte, Bacon, Johns, Chia..., thứ ngôn ngữ phù du của hình tượng (Die verstummende Sprache des Bildes) nói như H.G. Gadamer. Đi tìm cơ sở mỹ học của thời quá độ này là đề tài của một bài viết khác.
1 Bắt nguồn từ aistanesthai/cảm tính; khoa học liên quan đến cảm tính (die die Sinne betreffende Wissenschaft). Trong quá trình lịch sử triết học tây phương, người ta vẫn ghi nhận A. G. Baumgarten là triết gia đầu tiên đã đề ra từ mỹ học/Aesthetica như một khoa học độc lập và được những nhà triết học về sau công nhận. Những triết gia có hệ thống như Hegel, N. Hartmann dàn trải tư tưởng từ tự nhiên đến tinh thần vẫn sắp đặt một lý luận sau cùng là mỹ học. Một người thử viết về lịch sử mỹ học như Bernard Bosanquet xác định mỹ học có nghĩa là triết học về cái Đẹp trong khi Benedetto Croce quan niệm mỹ học (Estetica) như một nhận thức trực giác độc lập với nhận thức tri thức; trực giác là biểu hiện, là hình thái và cảm tính là nội dung. Tuy Baumgarten được coi như người xây dựng khoa mỹ học nhưng ông cũng đề xuất những dị luận như “Aesthetica ars est, non scientia..Aestheticum natum juvat theoria complectior, rationis auctoritate comendabilior, exactior, minus confusa, certior, minus trepida..”Kant trong giai đoạn “tiền phê phán” với Những cảm quan về cái đẹp và cao cả/Beobachtungen uber das Gefuhl des Schonen und Erhabenen (1763) có thể viết những câu như “đêm cao cả, ngày tươi đẹp/die Nacht ist erhaben, der Tag ist schon”. Cái đẹp thực sự là chủ điểm của mỹ học? Có thể ngờ vực như Diderot: Comment se fait-il que presque tous les hommes soient d’accord qu’il y a un beau?”
2 Lại trở về từ hy lạp aisthetikos; có cái chung trong cái riêng như khi nói đến những sự vật như Bric-à-brac esthétique của Baudelaire hay khoa giải phẫu thẩm mỹ không?
3 X. Critique et Clinique. Del euze dùng hai từ “pouvoir” và “puissance” hẳn để minh thi từ “kraft” trong tiêu đề tác phẩm của Kant. Phần lớn những dịch giả chuyển ngữ sang tiếng Anh đều dùng tiêu đề “Critique of Judgment”, ngoại trừ mới đây Guyer dùng tiêu đề “Critique of the Power of Judgment” hẳn chịu ảnh hưởng từ Deleuze.
4 Trong La Vérité en peinture của Derrida liệt kê những họa phẩm về giày của Van Gogh vẽ trong những năm 1886-87 để tại National Vincent Van Gogh Museum ở Amsterdam, Baltimore Museum of Art, Schumacher Collection, Fogg Art Museum ở Massachusetts.
5 Pierre Bourdieu là nhà xã hội học hiện đại luận nhiều về những vấn đề mỹ học. Oâng nhận định: Xã hội học và nghệ thuật thường không làm những bạn đồng sàng tốt. Đó là lỗi của nghệ thuật và nghệ nhân , những người có dị ứng với mọi sự đe dọa đến ý tưởng họ có về họ: vũ trụ của nghệ thuật là vũ trụ của niềm tin, tin vào thiên phú, trong cái độc nhất của người sáng tạo không do ai tạo, và sự xâm nhập của nhà xã hội học đi tìm kiếm hiểu biết, cắt nghĩa và giải thích những gì tìm thấy là một nguồn gốc của xấu xa này. (Questions de Sociologie).
6 Không kể đến những thảo luận kiểu mácxit-leninit như thể: “Sự tiến bộ văn hóa và xã hội của loài người trong thế kỷ hai mươi chịu ảnh hưởng ngày càng gia tăng của Cách mạng xã hội chủ nghĩa tháng Mười vĩ đại, đã chấm dứt cảnh người bóc lột người và tuyên cáo kỷ nguyên giải phóng lao động và sự bình đẳng của mọi dân tộc, quốc gia và quốc tịch...” hay: “Những nguyên tắc lý luận của chính sách văn hóa của Đảng cộng sản xây dựng trên nhận thức mác-xít về tự nhiên và bản chất của nghệ thuật. Những nguyên tác này trước tiên do Karl Marx và Friedrich Engels làm ra rồi được phát triển dưới những điều kiện lịch sử bởi Vladimir Lenin, đặc biệt là trong tác phẩm “Tổ chức Đảng và Văn học Đảng...” (trích trong Mỹ họcMácxit Leninit và những bộ môn nghệ thuật, Nxb Tiến bộ 1980). X. Phê phán Chủ nghĩa Mác và văn chương trong Văn chương và Lưu đày, 1985 của tác giả.
7 Das asthetische Wesen und der asthetische Wert der literarischen Werke und im Zusammenhang damitihre Wirkung sind ein Teil jenes allgemeinen und zusammenhangenden gesellschaftlichen Prozesses, in dem sich der Mensch die Welt durch sein Bewusstsein aneignet.
8 Die Sorge um die Integritat des Menschen. Dieser Humanismus gehort zu den wichtigsten Grundprinzipien der marxistischen Asthetik.
9 Bản dịch sang Anh ngữ của chính Marcuse và Erica Sherover là :The Aesthetic Dimension; Toward a Critique of Marxist Aesthetics.
10 The world really is as it appears in the work of art.
11 Dẫn trong Der Wille zur Macht.
12 Nhà văn tiệp Milan Kundera đã mô tả đám lãnh tụ cộng sản là người tổ chức quên lãng cho nhân loại, X. Văn chương và lưu đày của tác giả, chương viết về M. Kundera, một khuôn mặt văn chương lưu vong.
Những tồn tại của phê bình
quyền năng phán xét/mỹ/nghệ
Mỹ học là một từ/khoa học – như siêu hình học đến sau khi đã đặt vấn đề về hữu như thể đã có nghệ thuật, nói đúng hơn là đã có những đối vật, nghệ phẩm. Nói như thế để khởi sự tìm hiểu vấn đề không hẳn đơn giản: chẳng hạn khi tìm về nguyên ngữ khoa mỹ học trong từ thông dụng của triết học phương tây, bắt nguồn từ tiếng hy lạp – aistetikẹ 1 - để đi đến một nhận thức về cái đẹp (to kalon). Quá trình biến chuyển của mỹ học có thể như một khoa học biệt lập về cái đẹp hay như một triết học về mỹ nghệ (die Philosophie der schonen Kunste) như Hegel xác định. Song còn một truyền thống? Hoặc giả một triết học như thế còn thiết yếu vào một thời đại “nghệ thuật không còn đẹp/die nicht mehr schonen Kunste” như Walter Benjamin đã chỉ ra? Cũng như những khoa học khác, người ta có thể đặt vấn đề về cái chết của nghệ thuật? Nhưng nghệ thuật nào? Hay đúng ra, phải đặt lại vấn đề từ câu hỏi: nghệ thuật là gì? Có khả hữu? Có nghĩa là một định nghĩa có ý nghĩa? Hay mang nhiều ý nghĩa? Hoặc là một thể thống nhất ? Hay như một phức thể? Như một triết học mỹ nghệ (theo Hegel) phải giả định thế nào là công trình nghệ thuật? Đặt vấn đề như Ingarden: về một tác phẩm văn nghệ (literarische Kunstwerk) trong mối quan hệ giữa hữu thể luận, luận lý và lý luận văn chương? Hay trong chiều hướng hiện tượng luận, khởi từ kinh nghiệm mỹ học như Mikel Dufrenne nhằm phân tích công trình nghệ thuật, khi xác định đối tượng mỹ học phải giả định tri giác mỹ học? Đó có phải là sự phục hồi ý nghĩa của quan năng aisthesis nguyên thủy khi đi tìm cơ sở của kinh nghiệm dựa trên cảm giác và tri giác như những quan năng tiên nghiệm? Có thể đến gần chân lý – hiểu theo ngữ nghĩa hy lạp là vén lộ – hay hiểu theo hủy tạo là adequatio, chân lý phi chân của chân lý? Làm thế nào nối kết giữa hai nguyên lý – một thuộc về quan năng 2 , một thuộc về tác động, như những cặp đối lập tự nhiên/nghệ thuật, mô phỏng/sáng tạo. Heidegger khi luận về Nietzsche đã lấy từ một “chương” trong quyển Ba của bộ Ý chí tới quyền năng/Der Will zur Macht của Nietzsche làm phần đầu bài giảng 1936-37: Ý chí tới quyền năng như thể nghệ thuật với chủ điểm tại sao một lý giải về hạt nhân của ý chí tới quyền năng phải khởi đầu với nghệ thuật . Những người theo Nietzsche sau-Heidegger đã gắn vấn đề nghệ thuật với “chân lý”. Tại sao? Xây dựng nguyên lý cho việc đánh giá mới có liên hệ với nghệ thuật? Dựa vào một cách ngôn mang số 797 phát biểu: “Hiện tượng ‘nghệ nhân’ vẫn dễ hiểu nhất” – vì điều dễ đắc thủ trong bản chất của nó là hữu thể của một nghệ nhân. Làm một nghệ nhân là phải đem lại một cái gì chưa từng hiện hữu, một cách thế biểu hiện quyền năng làm đặc tính cơ bản của mọi hữu, một cách thế của đời sống – “hình thái thân quen nhất của Hữu”. Khi phân giải được năm diễn ngôn về nghệ thuật của Nietzsche như hình thể trong sáng thân thuộc nhất của ý chí tới quyền năng, thể hiện nơi nghệ nhân, cơ sở của mọi hữu, phản vận động của chủ nghĩa hư vô, Heidegger chỉ ra một điều là quan niệm nghệ thuật của Nietzsche dựa vào lời lẽ của người sáng tạo, không phải nơi người cảm thụ. Quan điểm mỹ học là quan điểm của người đàn ông như những lời lẽ sau đây:”Mỹ học cho đến nay là mỹ học của đàn bà, bởi vì chỉ có những người hưởng thụ nghệ thuật mới quy định những kinh nghiệm của họ về ‘cái gì là đẹp’. Trong mọi triết học cho đến nay biệt tích nghệ nhân.” Với Nietzsche theo Heidegger chỉ có mỹ học đàn ông, không có mỹ học đàn bà. Cũng như khoa nhận thức luận/logikè epistèmè, luân lý/èthikè epistèmè /mỹ học/aisthètikè epistèmè là nhận thức về ứng xử của con người đối với cảm giác, cảm quan cũng như chúng được xác định thế nào. Tuy từ mỹ học mới xuất hiện từ thế kỷ 18, nhưng cách thái nghiên cứu nghệ thuật và cái đẹp “cũng xưa như suy niệm về nghệ thuật và cái đẹp trong tư tưởng phương tây.” Vị thế của mỹ học được xác định vì “suy niệm triết lý về bản chất của nghệ thuật và cả cái đẹp khởi đầu như thể mỹ học.” Điều đó có nghĩa là quá trình tư duy đã có đó trước khi đặt cho nó một cái từ, có thể là trở về ngọn nguồn (trong truyền thống hiện tượng luận) có thể là một kế thừa lịch sử. Tuy nhiên chắc chắn sự việc thích hợp với lý luận của Heidegger khi ông đặt vấn đề về Nguồn gốc của công trình nghệ thuật/Der Ursprung des Kunstwerkes – ông không truy cứu nguồn gốc nghệ thuật mà là nguồn gốc công trình nghệ thuật. Tại sao?
Bài viết này không nhằm nghiên cứu quan niệm mỹ học của Heidegger, nhưng truy cứu những dị luận mỹ học: đặt vấn đề “sự vật” mỹ học như “đôi giày” của Van Gogh, nghịch lý của chủ nghĩa tự nhiên/hiện thực giữa những người mác-xít, những khái niệm mỹ học mác-xít hay hủy thể mỹ học như thể phản mỹ học có khả hữu...
Từ nghệ thuật – cũng lại trở về nguồn gốc hy lạp – technè. Trong một luận văn khác của Heidegger khi đặt Câu hỏi liên hệ đến khoa kỹ thuật/Die Frage nach der Technik, ông nhận xét từ technè không những chỉ những sinh hoạt tay nghề mà chỉ cả những bộ môn nghệ thuật – technè liên hệ với poièsis, sáng tạo. Mặt khác từ technè liên kết với epistèmè trong ý nghĩa rộng rãi của tri thức, vì technè là một phương thức của alètheuein, khai lộ những gì không xuất lộ cũng như hiện diện trước ta, như một người thợ làm nhà hay đóng tàu là đã vén mở một cái gì chưa xuất lộ khi thu tập viễn cảnh và vật liệu trong chiều hướng hoàn thành việc xây dựng. Như vậy khoa kỹ thuật là một phương thức vén mở. Kỹ thuật là quá trình làm việc đi từ cái khả xúc vật chất lên cái siêu khả xúc, trong từ hy lạp technites không phải để chỉ một công nhân tầm thường. Mỹ học như một lý luận về nghệ thuật xuất lộ nguồn gốc siêu hình khi đem cái đẹp “trong chuyển động kép nội động và ngoại động đã cung hiến cho giác quan của chúng ta ngay từ hiện thể ban đầu đồng thời còn đưa chúng ta vào Hữu thể...” Chuyển động kép này Heidegger chỉ từ hy lạp ekphanestaton. Cái đẹp hiện thể để cho Hữu có thể hiện diện thông qua nó như vậy phải trở nên hết sức trong sáng, hiểu theo nghĩa transcendens (như ví dụ trong thơ của Ponge: nước và ly nước – ly để cho nước xuất lộ, trở nên trong sáng và chính nó lại làm cho ly nước tự trong sáng).
Bài Tống biệt hành của Thâm Tâm với mở đầu: đưa người ta không đưa qua sông hết sức trong sángvì toàn câu bình thanh của nó; phải đọc như thế nào?
Đưa
người
ta
không
đưa
qua
sông (1)
hay:
Đưa người
ta
không đưa qua
sông (2)
hay:
Đưa người ta
không
đưa qua
sông (3)
có ít ra sáu cách xuôi và sáu cách đảo ngược trong cấu trúc của câu thơ với những hình ảnh và ý nghĩa. Gilles Deleuze khi thâu tóm triết học của Kant trong bốn định thức sáng tạo đã nhận ra sự khác biệt của tác phẩm Phê phán thứ ba của Kant với hai bộ phê phán trước bởi vấn đề trong Kritik der Urteilskraft “là làm sao một vài hiện tượng xác định cái Đẹp đem lại cho ý nghĩa nội tại của thời gian một chiều kích phụ thuộc tự lập, đem lại cho trí tưởng một khả năng (pouvoir) phản tỉnh tự do, và đem lại cho trí năng một quyền năng (puissance) khả niệm vô biên.” 3 Trước khi đề cập vấn đề này, Deuleuze dẫn lời của Rimbaud làm đề từ là “để đạt tới cái không biết bằng cách phá thể mọi giác quan...một phá thể mọi giác quan lâu dài, vô biên và có hệ thống”. Trong câu thơ của Thâm Tâm, chủ thể và khách thể (người/ta) bị phá thể (người-ta) biến dạng thành lạ lẫm.
Đôi giày của Van Gogh – đối với mỗi triết gia hiện đại, có một nhà họa sĩ để ưa thích; M. Foucault chọn René Magritte, J. Derrida chọn Valerio Adami, G. Deleuze chọn Francis Bacon. M. Heidegger chắc hẳn chọn Van Gogh khi ông chỉ nói đến tranh của Van Gogh trong luận văn Nguồn gốc của công trình nghệ thuật và ngay cả ví dụ trong giáo trình Đưa vào Siêu hình học. Như đã nói ở trên, Heidegger không đi tìm nguồn gốc nghệ thuật, nhưng truy cứu nguồn gốc công trình nghệ thuật:
“Mọi công trình nghệ thuật đều quen thuộc với mọi người. Từ những công trình kiến trúc và điêu khắc có thể thấy dựng lên ở những nơi công cộng, trong những nhà thờ và trong mọi nơi ở. Những công trình nghệ thuật của những thời đại cũng như những dân tộc khác biệt nhất cũng được cất giữ trong những sưu tập và triển lãm. Nếu chúng ta coi những công trình trong hiện trạng nguyên vẹn và không làm chúng ta thất vọng, kết quả là những công trình tự nhiên hiện diện như những sự vật. Bức tranh treo trên tường thì cũng như khẩu súng hay chiếc nón. Một họa phẩm như của Van Gogh trình bày một đôi giày nhà nông được đem đi du lịch từ cuộc triển lãm này qua cuộc triển lãm khác. Những công trình nghệ thuật được chở đi bằng tàu như than lấy từ vùng Ruhr và gỗ từ Rừng Đen (Schwarzwald). Trong Thế chiến thứ Nhất, những Thơ tụng ca của Holderlin được gói trong những ba lô của lính cùng với dụng cụ thông nòng. Những tứ ca của Beethoven cất trong kho hàng nhà phát hành như khoai tây trong thùng...Mọi công trình đều mang đặc tính sự vật này...công trình nghệ thuật còn là một cái gì khác và vượt lên trên yếu tố sự vật. Cái gì khác trong công trình cấu tạo ra bản chất nghệ thuật. Chắc hẳn công trình nghệ thuật là một sự vật làm ra, nhưng nó nói lên một điều gì khác hơn chính sự vật/ allo agoreuei. ..Trong công trình nghệ thuật cái gì khác được mang đến cùng với sự vật làm ra. Mang đến cùng đó, trong từ hy lạp gọi là sumballein.”
Theo Heidegger, trong ngôn ngữ triết học kể cả “sự vật-tự-tại” (như Kant dùng để chỉ toàn bộ thế giới và ngay cả thượng đế) lẫn sự vật xuất hiện cũng đều gọi là sự vật. Khi nói đến sự vật , đến công trình là phải nói đến trang bị, đặc tính công cụ của sự vật. Lấy thí dụ đôi giày nhà nông như bức họa nổi tiếng của Van Gogh (người đã vẽ nhiều lần những đôi giày như vậy 4 ). Ai cũng biết giày có thể làm bằng da hay bằng gỗ, cốt để che chân và tùy vào việc dùng để đi làm việc ngoài đồng hay để khiêu vũ mà hình thức và vật liệu có thể khác nhau. Như vật phẩm tính dụng cụ là ở chỗ thực dụng. Nhưng chính thực dụng là gì? Heidegger hỏi:
“Khi mà chúng ta chỉ tưởng tượng một đôi giày nói chung hay chỉ nhìn vào đôi giày trống trơn, không dùng như trên bức tranh, chúng ta sẽ không bao giờ phát hiện được bản thể dụng cụ của dụng cụ thực sự là gì. Trong bức họa của Van Gogh, chúng ta cũng không thể nói đến vị trí của đôi giày này. Không có gì chung quanh đôi giày nhà nông này để xem nó có thể thuộc vào đâu – chỉ một không gian không xác định. Ngay cả những lớp đất từ đồng ruộng hay lối đi bám vào chúng để ít ra chứng tỏ đôi giày đã được dùng cũng không có. Chỉ một đôi giày nhà nông, không có gì hơn. Tuy vậy...
từ khoảng trống đen ở bên trong đã sờn của đôi giày, bước đi nhọc nhằn của nhà nông lồ lộ. Trong vẻ nặng nề thô kệch của đôi giày là sự ngoan cường tích lũy của bước đi chậm rãi của bà qua những luống cày trải dài tắp và đồng bộ trên cánh đồng gió chướng lồng lộng. Trên lớp da giày là sự ẩm ướt và phì nhiêu của đất. Dưới gót giày lướt qua sự cô quạnh của con đường ruộng khi buổi chiều xuống. Trong đôi giày rung lên tiếng gọi thầm của đất, tặng phẩm yên tịnh của nó mang lại những hạt chín và sự tự khước từ của nó về cảnh điêu tàn bỏ hoang của cánh đồng lộng gió. Trang bị này còn tràn ngập niềm xao xuyến không thở than cũng như niềm tin chắc vào thực phẩm, niềm vui không nói lên lời lại có thêm nhu cầu chịu đựng, sự run rẩy trước lúc lâm bồn sắp đến và rùng mình tới cảnh tử vong đe dọa chung quanh. Trang bị nàythuộc về đất và nó được che chở trong thế giới của người phụ nữ nhà nông .”
Những vấn đề Heidegger đặt ra là: sự vật, công trình nghệ thuật hiện diện trong một thế giới, công cụ, thực dụng. Tất cả những điều này có liên hệ với chân lý. Vậy chân lý trong nghệ thuật thế nào? Derrida tìm thấy người đặt câu hỏi ấy là một họa sĩ, Cézanne trong một biểu ngữ chính Derrida sẽ dùng làm tiêu đề quyển sách ông viết: Chân lý nơi hội họa. Và Derrida cũng đã phát hiện ra cái rắc rối trong “đôi giày” của Van Gogh chung quanh cuộc trao đổi thư từ giữa Martin Heidegger và Meyer Schapiro, nhà chuyên luận về Van Gogh. Một người ngay từ 1935 luận về đôi giày là thuộc về nhà nông (ein Paar Bauernschuhe) như những đoạn văn dẫn trên. Một người ba mươi mấy năm sau phản bác lập đoán trên và cho đôi giày thuộc về người ở thành thị, nói chính xác hơn đó là đôi giày của chính nghệ nhân ký tên Vincent (Van Gogh). Phán đoán mang ý nghĩa xét xử, có nghĩa tranh luận như trước tụng đình. Sự khác biệt giữa hai nguồn gốc lý lịch, với Heidegger là nhà nông, người cắm rễ ở một nơi và với Schapiro là người thành thị, người lưu dân mất gốc rễ. Derrida bày tỏ thái độ:
“Tôi thường bị thuyết phục về cái tất yếu vững chắc trong vấn đề của Heidegger, ngay cả nếu nó có lập lại ở đây, theo nghĩa tốt nhất hay xấu nhất của từ ngữ, triết học truyền thống về nghệ thuật...Nhưng mỗi lần tôi xem đoạn văn lẫy lừng nói về “một bức tranh nổi tiếng của Van Gogh” như một thời khoảng suy sụp thảm thiết, nực cười và có triệu chứng bệnh hoạn, có ý nghĩa.”
Derrida dường như lưỡng lự khi ông viết: Rảo bước chân (précipitation du pas) có lẽ là điều người ta không thể tránh khi đối diện vớisự thôi thúc của “bức tranh nổi tiếng” này. Đến khi hỏi đôi giày là gì khi không làm việc/không bước đi? Nếu để chúng sang một bên, giữ lại trong khoảng thời gian ngắn, dài hay vĩnh viễn không dùng đến nữa? Chúng có ý nghĩa gì? Chúng đáng gì? ...Đó là chủ đề, được thông báo. Nó trở lại chậm. Nhưng luôn luôn quá nhanh – rảo bước/không vội (pas de précipitation).
“Hồi phục” như một tiêu đề trong tác phẩm dẫn trên của Derrida hàm ngụ tái lập cơ sở của công trình, cũng như xây dựng trạng thái sự vật trong nội dung của nó. Đọc Heidegger lập cơ sở cho đôi giày khi đặt nó vào bàn chân người phụ nữ nhà nông lao tác trên cánh đồng, còn Schapiro cột nó vào chân Van Gogh. Trong quan điểm của Heidegger, sự vật còn ẩn dấu dưới cơ sở nhận thức của sự vật như người hy lạp gọi la hypokeimenon. Trong họa phẩm, đôi giày ở trong một không gian không xác định – nghĩa là không có cơ sở. Để hồi phục cơ sở, đôi giày phải gắn vào đất, nếu không muốn nói là cột vào chân con người gắn bó chặt chẽ với mảnh đất. Khi Heidegger muốn đi tìm bản chất của chân lý, cái chân lý vẫn luôn bị vực sâu ngôn ngữ che khuất. Ngôn ngữ và giày đều tách rời. Sự phân cách dẫn đến thiết lập những khái niệm cho sự vật trên cơ sở của sản phẩm. Đối nghịch giữa Schapiro và Heidegger về cùng những giày trên tranh là đối nghịch giữa thực tại và vực sâu, không phải giữa tự nhiên và nghệ thuật.
Chân lý trong nghệ thuật có khả hữu? Đối với Heidegger dường như không phải ở nơi đất nước, con người và tư tưởng, nhưng trong vận động vén mở mối quan hệ giữa sáng tạo, tư duy và tại hữu. Trong thơ René Char, Francis Ponge hay Paul Celan sự tách rời của chữ ra khỏi bộ ngôn ngữ như một thách dố, chối bỏ khái niệm nghệ thuật truyền thống. Herman Rapaport đối chiếu một đoạn thơ ngắn của Celan:
Was Geschah? Der Stein trat aus dem Berge.
Wer erwachte? Du und ich.
Sprache, Sprache. Mit-Stern. Neben-Erde.
Armer. Offen. Heimatlich.
Wohin gings? Gen Unverklungen.
Mit dem Stein gings, mit uns zwein.
Herz und Herz. Zu schwer befunden.
Schwerer werden. Leichter sein.
Sự vật gì xảy đến? Tảng đá bước xuống núi.
Ai thức giấc? Bạn và tôi.
Ngôn ngữ, Ngôn ngữ. Cùng-tinh tú. Bên-địa cầu.
Nghèo đi. Mở rộng. Quê nhà.
Về đâu? Về chốn không tàn.
Đồng hành với đá tảng, với đôi ta.
Trái tim và trái tim. Xử cho nặng.
Trở thành nặng hơn. Hãy nhẹ bớt đi.
Mỗi phiên khúc thơ mở đầu bằng câu hỏi, kết cùng bằng những từ , đoạn ngắn đầy ẩn mật. Như một vần thơ Tản Đà:
Cửa động
Đầu non
Đường lối cũ
Cái gì liên kết phiên khúc một và hai trong bài thơ của Celan. Sức mạnh của trọng lực? Hãy thử tưởng tượng ai hỏi: Sự vật gì xảy đến? Đá tảng và những tinh tú đều biết nói. Đồng hành cùng vói đôi trái tim chúng ta. Lăn xuống theo định mệnh.
Mỹ học mác-xít có khả hữu? Những vấn đề đã dẫn trong quan niệm mỹ học của Heidegger còn cần thảo luận. Trong những quan hệ về mặt hữu thể luận, thông diễn học, chủ nghĩa Mác và triết học về đời sống, cũng như xã hội học về nghệ thuật 5 .
Đặt vấn đề mỹ học mác-xít có khả hữu là tìm hiểu từ những quan điểm của Adorno, Lukács hay Marcuse 6 . Những tác phẩm chính của Adorno khảo về mỹ học như Lý luận mỹ học/Asthetische Theorie , Những ghi chép về Văn chương/ Noten zur Literatur, Triết lý của Aâm nhạc mới/Philosophie der neuen Musik...Adorno nhìn ra một chiều hướng nhân học trong tư tưởng của Marx, nhưng ông cũng nhấn mạnh đến việc đặt tư tưởng ấy trong văn cảnh và thời đại của Marx. Có như vậy mới có thể xem xét nó trên một bình diện mới.
Khởi điểm từ những tác phẩm đầu tay của Marx, nhất là Bản thảo 1844. Quan điểm này xuất phát từ chỗ tìm hiểu về con người có như thế nào thì xét như thế , wie er geht und steht, nghĩa là không giới hạn vào kinh tế (homo economicus) hay tình dục (homo sexualis). Tuy nhiên đã là quan điểm là có chọn lựa; đối vói Marx lao động, tức là hoạt động có ý thức là điểm cơ bản của con người. Thế nhưng mọi giác quan cũng như khả năng cảm thụ của con người bị hạn định về mặt lịch sử. Người vô sản chẳng hạn sau một quá trình lao động cũng không thể phát triển khả năng cảm thụ của một cái tai, một con mắt tinh tế. Quả thực những giác quan này không thể thu nhận hay phân biệt mỹ thuật. Đâu là những lý do làm cho những giác quan của con người trở nên thô vụng như vậy? chính sự phân công lao động và tha hóa của nó ngăn cản con người tự thực hiện được mọi biểu tỏ sinh lực kể cả những biểu hiện về nghệ thuật. Cho nên Marx đưa ra một nhận xét khẳng định: “Người nào làm công việc buôn bán những khoáng chất chỉ thấy giá trị buôn bán, chứ không thấy vẻ đẹp hay bản chất riêng của khoáng chất: y không có cảm quan về khoáng chất.” Con người không khác gì con vật nếu chỉ làm công việc sản xuất, như Marx nghĩ: “Con vật tự đồng nhất với hoạt động sinh tồn của nó. Nó không tách khỏi hoạt động mà chính là hoạt động này.” Một khi con người không thể nói đến lao động của mình như một hoạt động tự do, nghĩa là có ý thức chỉ vì phải tuân theo ý chí của người chủ thì cũng chẳng khác gì bầy ong làm việc theo bản năng và nhu cầu. Hiểu như thế mới rõ tại sao Marx phát biểu:
“Trước tiên âm nhạc đánh động cảm quan âm nhạc của con người; với đôi tai không thính nhạc thì âm nhạc hay nhất cũng không có ý nghĩa gì.”
Cái đẹp như vậy liên hệ với con người vì “con người cử hoạt theo những quy luật của đẹp” – điều đó muốn nói đẹp không phải là một phạm trù tuyệt đối vì đẹp gắn liền với hoạt động tự do và có ý thức. Khi lao động bị tha hóa vì sự phân công lao động thì nó cũng hạn chế sự phát triển những quan năng của con người. Trong Biện chứng thời Khaisáng/ Dialektik der Aufklarung, Horkheimer và Adorno dành một chương bàn về những cuộc phiêu lưu của nhân vật Odysseus “sự tha hóa với tự nhiên mà y mang theo được thực hiện trong quá trình đấu tranh với sự bỏ rơi tự nhiên trong mỗi cuộc phiêu lưu”. Tại sao lại nói đến những cuộc phiêu lưu này? Là vì “đứng trên quan điểm của xã hội có trao đổi đã phát triển, những cuộc phiêu lưu của Odysseus là một biểu tượng đúng về những mạo hiểm vạch ra con đường tói thành công”. Đặt trong khung cảnh kinh tế như vậy là điển hình cho những điều kiện của xã hội tư sản. Một trong những cuộc phiêu lưu liên hệ đến vấn đề mỹ học nói đến ở trên là hải trình của Odysseus ngang qua Scylla và Charybdis, tại sao không chọn con đường bớt hiểm nguy khác? “chỉ có thể hiểu một cách thuần lý như một biểu tượng huyền thoại về sức mạnh tối thượng của những giòng nước đối với những con tàu nhỏ”. Odysseus là điển hình của con người tư sản phải cột mình vào cột buồm để có thể thưởng thức những tiếng hát quyến rũ của những mỹ nữ nhân điểu, trong khi những thủy thủ tai đã đổ sáp kín vẫn tiếp tục công việc lao động thường nhật không cho phép họ nghe những điệu ca quyến rũ này. Odysseus là biểu tượng của người tư sản ngày nay đối với tiếng hát của mỹ nữ nhân điểu là những tác phẩm nghệ thuật. Chỉ có người tư sản mới được thưởng ngoạn nghệ thuật (ví như Odysseus cột thân vào cột buồm, tượng trưng cho cuộc sống thường nhật kiếm tiền và sai khiến thuộc hạ), người vô sản không cảm được nghệ thuật (giống như những thủy thủ tai bị đổ sáp không nghe được tiếng hát) chỉ vì phải bán lao động trong đời sống tầm thường và phi nhân. Cho nên tiếng hát của nhân điểu chỉ là ảo giác đối với những thủy thủ của Odysseus, nghệ thuật đối với người vô sản không có ý nghĩa .
Marx thực sự không có một nghiên cứu đặc biệt nào về những vấn đề mỹ học. Tuy nhiên theo Georg Lukács, những đoạn văn thu thập lại cũng có thể đưa ra một quan điểm nhất quán và có hệ thống, như trong Dẫn nhập vào những bài viết mỹ học của Marx và Engels/Einfuhrung in die asthetischen Schriften von Marx und Engels in lại trong Những vấn đề của Mỹ học/Probleme der Asthetik . Cũng như nhiều người mác-xít khác, Lukács quan niệm chỉ có khoa học lịch sử hiểu sự tiến hóa của tự nhiên, xã hội và tư tưởng như một quá trình lịch sử toàn diện và nhằm phát hiện những quy luật chung và riêng của nó. Cho nên căn nguyên và phát triển của văn chương chẳng hạn là một phần của quá trình lịch sử toàn diện của xã hội:
“Bản chất mỹ học và giá trị mỹ học của những tác phẩm văn chương và tương ứng với hiệu quả của chúng là một phần của quá trình xã hội chung và toàn diện trong đó con người làm chủ thế giới thông qua ý thức của mình.” 7
Chính trong quan niệm tiến hóa của lịch sử đó Marx đã phát biểu (như dẫn nơi trên) âm nhạc tạo ra cảm quan âm nhạc trong con người. Cho nên một giác quan khi bị bó buộc trong vòng tất yếu khắc nghiệt chỉ có cảm quan hạn chế, đối với con người bị đói thì hình thái ăn uống kiểu người không thể có, mà chỉ có một hiện hữu trừu tượng là đồ ăn (fur den ausgehungerten Menschen existiert nicht die menschliche Form der Speise, sondern nur ihr abstraktes Dasein als Speise). Một cách khái quát điều này cũng giải thích tại sao một xã hội có mức độ cao có một nền văn học, nghệ thuật và triết học cao hơn một xã hội ở mức độ thấp kém. Cho nên biện chứng thực về bản chất và hiện tượng xây dựng trên những mặt đồng đều của thực tại khách quan, những sản phẩm của thực tại chứ không phải chỉ ý thức đơn thuần của con người. Nghệ thuật đích thực thoát ra từ cái sâu sắc và bao dung này, nghĩa là nắm lấy đời sống trong tổng thể toàn diện. Trong viễn cảnh đó, Lukács khẳng định: “Nói chung, đối với chủ nghĩa Mác không có gì ‘triệt để mới’.“ Điều đó có nghĩa là khái niệm về một nghệ nhân không nhập cuộc chỉ là ảo tưởng. Cho nên Lukács đi đến kết luận là nghệ thuật lớn, chủ nghĩa hiện thực chân chính và chủ nghĩa nhân bảnthống nhất gắn bó và chỉ có một nguyên lý thống nhất đó là quan tâm đến sự toàn vẹn của con người. Chủ nghĩa nhân bản này thuộc về những nguyên lý cơ bản tối quan trọng của Mỹ học mác-xít. 8 Những kết luận này chẳng khác gì tuyên ngôn hiện sinh của Sartre.
Trong một tập sách nhỏ luận về Trường tồn của Văn hóa: Chống lại Mỹ học mác-xít tất định/Die Permanenz der Kunst: Wider eine bestimmte Marxistische Asthetik 9 , Herbert Marcuse thảo luận những vấn đề do quan điểm “chính thống” trong lý luận mác-xít gây ra. Quan điểm của ông là ngược với quan điểm mỹ học chính thống, có một tiềm năng chính trị của nghệ thuật ngay trong nghệ thuật, trong chính hình thái mỹ học. Nghẹ thuật do đó tự trị với những quan hệ xã hội nhất định. Theo ông có một tiêu chuẩn luôn luôn tồn tại cho phép chúng ta phân biệt văn chương “cao” với văn chương “thông tục”. Trong chiều hướng phá vỡ thực tại xã hội thần bí hóa để mở ra chân trời biến đổi, mọi tác phẩm nghệ thuật chân chính có thể coi như cách mạng, nghĩa là có tính cách lật đổ tri giác và nhận thức của hiện thực. Quan điểm của Marcuse về “chân lý của nghệ thuật dựa vào điều này: thế giới thực sự như thể hiện ra trong tác phẩm nghệ thuật. 10 Cho nên văn chương chỉ có thể gọi là cách mạng theo ý nghĩa đối chiếu với chính nó, khi nội dung chuyển biến thành hính thức. Những khái niệm cơ bản của mỹ học mác-xít như coi nghệ thuật là thuộc ý thức hệ, tính giai cấp cần phải xem xét lại. Những định thức trong biện chứng mác-xít như trấn áp tính chủ quan của cá nhân, ý thức và vô thức cá nhân vào ý thức giai cấp đưa lý luận mác-xít chìm ngập vào sự vật hóa biến chủ nghĩa duy vật lịch sử thành chủ nghĩa duy vật tầm thường. Luận điểm Marcuse đề ra là:
“Những phẩm tính tiến bộ của nghệ thuật như buộc tội hiện thực (established reality) và viện dẫn hình tượng đẹp (schoner Schein) của giải phóng được xây dựng một cách minh thi trong những chiều kích mà nghệ thuật vượt thoát tất định xã hội và tự giải phóng khỏi vũ trụ diễn ngôn và ứng xử nhất định trong khi vẫn bảo toàn được sự hiện diện toàn vẹn.”
Sự biến đổi mỹ học được hoàn tất thông qua việc tái tạo hình ngôn ngữ, tri giác và nhận thức ngõ hầu có thể khai mở bản chất của thực tại trong những hiện tượng bề ngoài của nó, tức là những tiềm năng bị dồn ép của con người và tự nhiên. Công trình nghệ thuật như vậy biểu hiện thực tại trong khi kết án nó. Marcuse nhấn mạnh đến chức năng phê phán của nghệ thuật đóng góp vào cuộc đấu tranh cho giải phóng dựa trên hình thái mỹ học:
“Một công trình nghệ thuật chân chính hay trung thực không phải do nội dung của nó (nghĩa là diễn đạt “đúng” những điều kiện xã hội), không phải bởi hình thái “thuần túy” của nó, nhưng do nội dung chuyển biến hình thái .“
Nội dung chuyển biến hình thái như diễn ngữ Nietzsche dùng: Wille zur Gestalt. Cho nên ở một chỗ khác chính Marcuse đã viện dẫn Nietzsche để xác định hình thái mỹ học không đối lập với nội dung mà hình thái trở thành nội dung và ngược lại:
“Cái giá để trở thành một nghệ nhân là kinh qua điều mọi người không thuộc giới nghệ thuật gọi là hình thái, như nội dung, như “chính sự vật”(die Sache selbst). Tuy thế con người thuộc về một thế giới đảo nghịch; vì bây giờ nội dung, gồm chính đời sống chúng ta, trở thành một cái gì có vẻ hình thức.” 11
Lý luận mác-xít như Marcuse hiểu là lĩnh hội xã hội hiện lập như một thực tại cần biến đổi. Đồng quan điểm với những nhà lý luận phê phán nhóm Frankfurt, Marcuse dẫn lời :”Mọi sự vật hóa là làm quên lãng” 12 , nghệ thuật nhằm chống lại vật hóa khi làm cho thế giới suy nhược phải lên tiếng, ca hát và đôi khi nhẩy múa nữa, bởi quên sự nhọc nhằn và niềm vui quá khứ chỉ có nghĩa là làm khuây đời sống dưới một nguyên lý thực tại ức chế, ngược lại, nhớ là thúc đẩy xu thế chinh phục khổ đau và làm trường tồn niềm vui, “trở thành một động lực (motive power) trong cuộc đấu tranh nhằm biến đổi thế giới.”
Một quan điểm như thế đã xa rời với truyền thống mỹ học mác-xít, nhưng gần với những tư trào mỹ học tiền phong của thế kỷ hai mươi. Tuy nhiên những phạm trù hay tiêu chuẩn mỹ học đã lập thành như đi chậm lại so với tốc độ hình thành của nghệ thuật, nhất là nghệ thuật tạo hình khi so với những cuộc nổi dậy của trường phái Dada, Duchamp, Picasso, Kandinsky, Mondrian và những tên tuổi khác như Lissitskij, Tatlin, Rodchenko, trào lưu Bauhaus...Còn những vận động mới của nhưng thế hệ 80s và 90 hậu hiện đại như Hopper, Magritte, Bacon, Johns, Chia..., thứ ngôn ngữ phù du của hình tượng (Die verstummende Sprache des Bildes) nói như H.G. Gadamer. Đi tìm cơ sở mỹ học của thời quá độ này là đề tài của một bài viết khác.
1 Bắt nguồn từ aistanesthai/cảm tính; khoa học liên quan đến cảm tính (die die Sinne betreffende Wissenschaft). Trong quá trình lịch sử triết học tây phương, người ta vẫn ghi nhận A. G. Baumgarten là triết gia đầu tiên đã đề ra từ mỹ học/Aesthetica như một khoa học độc lập và được những nhà triết học về sau công nhận. Những triết gia có hệ thống như Hegel, N. Hartmann dàn trải tư tưởng từ tự nhiên đến tinh thần vẫn sắp đặt một lý luận sau cùng là mỹ học. Một người thử viết về lịch sử mỹ học như Bernard Bosanquet xác định mỹ học có nghĩa là triết học về cái Đẹp trong khi Benedetto Croce quan niệm mỹ học (Estetica) như một nhận thức trực giác độc lập với nhận thức tri thức; trực giác là biểu hiện, là hình thái và cảm tính là nội dung. Tuy Baumgarten được coi như người xây dựng khoa mỹ học nhưng ông cũng đề xuất những dị luận như “Aesthetica ars est, non scientia..Aestheticum natum juvat theoria complectior, rationis auctoritate comendabilior, exactior, minus confusa, certior, minus trepida..”Kant trong giai đoạn “tiền phê phán” với Những cảm quan về cái đẹp và cao cả/Beobachtungen uber das Gefuhl des Schonen und Erhabenen (1763) có thể viết những câu như “đêm cao cả, ngày tươi đẹp/die Nacht ist erhaben, der Tag ist schon”. Cái đẹp thực sự là chủ điểm của mỹ học? Có thể ngờ vực như Diderot: Comment se fait-il que presque tous les hommes soient d’accord qu’il y a un beau?”
2 Lại trở về từ hy lạp aisthetikos; có cái chung trong cái riêng như khi nói đến những sự vật như Bric-à-brac esthétique của Baudelaire hay khoa giải phẫu thẩm mỹ không?
3 X. Critique et Clinique. Del euze dùng hai từ “pouvoir” và “puissance” hẳn để minh thi từ “kraft” trong tiêu đề tác phẩm của Kant. Phần lớn những dịch giả chuyển ngữ sang tiếng Anh đều dùng tiêu đề “Critique of Judgment”, ngoại trừ mới đây Guyer dùng tiêu đề “Critique of the Power of Judgment” hẳn chịu ảnh hưởng từ Deleuze.
4 Trong La Vérité en peinture của Derrida liệt kê những họa phẩm về giày của Van Gogh vẽ trong những năm 1886-87 để tại National Vincent Van Gogh Museum ở Amsterdam, Baltimore Museum of Art, Schumacher Collection, Fogg Art Museum ở Massachusetts.
5 Pierre Bourdieu là nhà xã hội học hiện đại luận nhiều về những vấn đề mỹ học. Oâng nhận định: Xã hội học và nghệ thuật thường không làm những bạn đồng sàng tốt. Đó là lỗi của nghệ thuật và nghệ nhân , những người có dị ứng với mọi sự đe dọa đến ý tưởng họ có về họ: vũ trụ của nghệ thuật là vũ trụ của niềm tin, tin vào thiên phú, trong cái độc nhất của người sáng tạo không do ai tạo, và sự xâm nhập của nhà xã hội học đi tìm kiếm hiểu biết, cắt nghĩa và giải thích những gì tìm thấy là một nguồn gốc của xấu xa này. (Questions de Sociologie).
6 Không kể đến những thảo luận kiểu mácxit-leninit như thể: “Sự tiến bộ văn hóa và xã hội của loài người trong thế kỷ hai mươi chịu ảnh hưởng ngày càng gia tăng của Cách mạng xã hội chủ nghĩa tháng Mười vĩ đại, đã chấm dứt cảnh người bóc lột người và tuyên cáo kỷ nguyên giải phóng lao động và sự bình đẳng của mọi dân tộc, quốc gia và quốc tịch...” hay: “Những nguyên tắc lý luận của chính sách văn hóa của Đảng cộng sản xây dựng trên nhận thức mác-xít về tự nhiên và bản chất của nghệ thuật. Những nguyên tác này trước tiên do Karl Marx và Friedrich Engels làm ra rồi được phát triển dưới những điều kiện lịch sử bởi Vladimir Lenin, đặc biệt là trong tác phẩm “Tổ chức Đảng và Văn học Đảng...” (trích trong Mỹ họcMácxit Leninit và những bộ môn nghệ thuật, Nxb Tiến bộ 1980). X. Phê phán Chủ nghĩa Mác và văn chương trong Văn chương và Lưu đày, 1985 của tác giả.
7 Das asthetische Wesen und der asthetische Wert der literarischen Werke und im Zusammenhang damitihre Wirkung sind ein Teil jenes allgemeinen und zusammenhangenden gesellschaftlichen Prozesses, in dem sich der Mensch die Welt durch sein Bewusstsein aneignet.
8 Die Sorge um die Integritat des Menschen. Dieser Humanismus gehort zu den wichtigsten Grundprinzipien der marxistischen Asthetik.
9 Bản dịch sang Anh ngữ của chính Marcuse và Erica Sherover là :The Aesthetic Dimension; Toward a Critique of Marxist Aesthetics.
10 The world really is as it appears in the work of art.
11 Dẫn trong Der Wille zur Macht.
12 Nhà văn tiệp Milan Kundera đã mô tả đám lãnh tụ cộng sản là người tổ chức quên lãng cho nhân loại, X. Văn chương và lưu đày của tác giả, chương viết về M. Kundera, một khuôn mặt văn chương lưu vong.
BS. HỒ VĂN CHÂM * HUẾ -ĐÀ NẴNG
Lòch söû vaø töông lai lieân hôïp
Hueá - Ñaø Naüng
veà phöông
dieän ñoâ thò
Minh Vuõ Hoà Vaên Chaâm
Hueá laø
Hoùa, laø Hoùa Chaâu. Hoùa Chaâu cuøng vôùi Thuaän Chaâu laø sính leã vua Chieâm
Thaønh
Cheá Maân daâng vua Ñaïi Vieät Traàn Anh Toâng naêm 1306 ñeå cöôùi coâng chuùa Traàn Huyeàn Traân.
Hoùa Chaâu ngaøy ñoù laø giaûi ñaát töø soâng Boà ñeán soâng Tuùy Loan, bao goàm caû hai thaønh phoá
Hueá vaø Ñaø Naüng ngaøy nay. Töø nhaø Traàn trôû ñi, traõi qua caùc trieàu Hoà vaø Haäu Leâ, keå caû
thôøi kyø Minh thuoäc, caùc vuøng ñaát sau naøy phaùt trieån thaønh Hueá vaø Ñaø Naüng luoân luoân
cuøng thuoäc veà moät phaân haït haønh chaùnh. Chæ töø thôøi caùc chuùa Nguyeãn cho ñeán ngaøy nay,
Hueá vaø Ñaø Naüng môùi tröïc thuoäc 2 phaân haït haønh chaùnh rieâng reõ. Tuy vaäy, 2 thaønh phoá naøy
coù quaù trình phaùt trieån khaùc bieät nhau, do ñoù coù nhöõng chöùc naêng lòch söû, kinh teá, vaên hoùa,
xaõ hoäi khaùc bieät nhau, ñoàng thôøi laïi coù nhöõng maët maïnh maët yeáu coù theå boå khuyeát cho
nhau, neân coù theå toå chöùc thaønh moät phöùc hôïp ñoâ thò voâ cuøng hoaøn chænh ñeå trôû thaønh
trung taâm ñòa lyù, chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi, cuûa mieàn Trung vaø cuûa caû nöôùc.
Naêm 1558, nieân hieäu Chính Trò naêm ñaàu trieàu Leâ Anh Toâng, Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû
Thuaän Hoùa, ñaët haønh dinh taïi xaõ AÙi Töû thuoäc huyeän Vuõ Xöông. Traán Thuaän Hoùa luùc baáy
giôø goàm 2 phuû laø Tieân Bình vaø Trieäu Phong. Phuû Tieân Bình lónh 2 huyeän Khöông Loäc (Quaûng
Ninh) vaø Leä Thuûy, vaø 2 chaâu Boá Chính (Tuyeân Hoùa, Boá Traïch, Quaûng Traïch) vaø Minh Linh (Vónh
Linh, Gio Linh). Phuû Trieäu Phong lónh 6 huyeän Vuõ Xöông (Ñaêng Xöông), Haûi Laêng, Ñan Ñieàn
(Quaûng Ñieàn, 1/2 Phong Ñieàn), Kim Traø (Höông Traø, 1/2 Phong Ñieàn), Tö Vinh (Phuù Vang, Phuù
Loäc), vaø Ñieän Baøn (Ñieän Baøn, Hoøa vang, Ñaø Naüng). Naêm 1570, nieân hieäu Chính Trò thöù 13
trieàu Leâ Anh Toâng, Nguyeãn Hoaøng ñöôïc kieâm lónh traán Quaûng Nam, ñeo aán Thuaän Quaûng Toång
Traán Töôùng quaân, ñaët quaân hieäu laø dinh Huøng Nghóa. Nguyeãn Hoaøng dôøi toång haønh dinh sang
xaõ Traø Baùt, cuõng thuoäc huyeän Vuõ Xöông, ñoàng thôøi laäp dinh traán Quaûng Nam ôû Caàn Huùc
(Duy Xuyeân ngaøy nay). Nguyeãn Hoaøng laáy huyeän Ñieän Baøn thuoäc phuû Trieäu Phong ñaët laøm
phuû Ñieän Baøn thoáng thuoäc traán Quaûng Nam, ñoåi phuû Tieân Bình thaønh phuû Quaûng Bình, phuû
Tö Nghóa thaønh phuû Quaûng Nghóa. Naêm 1611, nieân hieäu Hoaèng Ñònh thöù 12 trieàu Leâ Kính Toâng,
Nguyeãn Hoaøng sai quaân ñaùnh chieám vuøng ñaát phía nam phuû Hoaøi Nhôn, ñaët laøm phuû Phuù
Yeân goàm 2 huyeän Ñoàng Xuaân vaø Tuy Hoøa. Theá laø mieàn Trung Trung Boä, töø Quaûng Bình ñeán
Phuù Yeân, ñöôïc chính thöùc ñònh hình, nhaát thoáng thaønh moät moái trong tay Ñoan Quaän coâng
Nguyeãn Hoaøng. Caùc coäng söï vieân thaân tín cuûa Nguyeãn Hoaøng nhö Nguyeãn UÛ Dó, Maïc Caûnh
Huoáng, Toáng Phöôùc Trò, ñaõ heát loøng gíuùp ñôõ Nguyeãn Hoaøng söûa sang noäi trò, bieán vuøng
Thuaän Quaûng thaønh nôi phoàn vinh an laïc.
Vaøo luùc baáy giôø, hai trung taâm thò töù Hueá vaø Ñaø Naüng chöa xuaát hieän. Cho ñeán maõn ñôøi,
Nguyeãn Hoaøng vaãn ñaët ñaïi baûn doanh ôû Traø Baùt, thuoäc huyeän Vuõ Xöông. Ñeán ñôøi con laø
Nguyeãn Phöôùc Nguyeân, naêm 1626 môùi dôøi vaøo Phöôùc Yeân thuoäc huyeän Quaûng Ñieàn, vaø goïi
Phöôùc Yeân laø Chính Dinh, coøn Traø Baùt thì ñoåi teân laïi laø Cöïu Dinh. Nhöng ñòa theá Phöôùc Yeân
chaät heïp neân Nguyeãn Phöôùc Lan naêm 1637 dôøi phuû vaøo Kim Long thuoäc huyeän Höông Traø, saùt
caïnh thaønh phoá Hueá ngaøy nay. Ñeán naêm 1687, Nguyeãn Phöôùc Traên dôøi phuû xuoáng Phuù
Xuaân, cuõng thuoäc huyeän Höông Traø, ôû goùc ñoâng nam Kinh thaønh Hueá ngaøy nay. Naêm 1713,
Nguyeãn Phöôùc Chu dôøi phuû ra Baùc Voïng thuoäc huyeän Quaûng Ñieàn. Naêm 1739 Nguyeãn Phöôùc
Khoaùt laïi dôøi phuû trôû veà Phuù Xuaân, beân taû phuû cuõ. Nhö vaäy, cho duø Kim Long ngaøy nay ñaõ
naèm beân trong thaønh phoá Hueá, chính xaùc laø maõi ñeán ñaàu theá kyû 18 (naêm 1739), vôùi vieäc Voõ
Vöông taùm ñôøi trôû laïi Trung Ñoâ (baùt theá hoaøn Trung Ñoâ), ñoâ thaønh Phuù Xuaân, töùc laø thaønh
phoá Hueá ngaøy nay, môùi thöïc söï döùt khoaùt laø thuû phuû cuûa xöù Ñaøng Trong. Sau thôøi kyø caùc
chuùa Nguyeãn, nhaø Taây Sôn tieáp tuïc ñoùng ñoâ ôû Phuù Xuaân. Naêm 1802, Gia Long thoáng nhaát
sôn haø, vaø Phuù Xuaân trôû thaønh kinh ñoâ cuûa caû nöôùc. Veà phaàn thaønh phoá Ñaø Naüng thì söï
xuaát hieän chaäm hôn, chæ keå töø khi trôû thaønh nhöôïng ñòa cuûa Phaùp theo hoøa öôùc Harmand
naêm 1883. Vì laø nhöôïng ñòa ñöôïc nhaø caàm quyeàn Phaùp gia taâm kieán thieát, laïi laø caûng bieån
nöôùc saâu, naèm ôû vò trí ñaàu moái caùc ñöôøng haøng khoâng haøng haûi quoác teá, neân Ñaø Naüng
nhanh choùng phaùt trieån thaønh moät ñoâ thò ñoâng ñuùc, thay theá vai troø cuûa caùc caûng Hoäi An vaø
Thanh Haø ñeå trôû thaønh cöûa ngoõ cuûa Trieàu Ñình Hueá vaø trung taâm kinh teá thöông maõi cuûa
mieàn Trung Trung Boä.
Baøn veà vò theá cuûa moät trung taâm thò töù, caùc nhaø vieát söû nöôùc ta xöa nay coù nhöõng quan
ñieåm khoâng töông ñoàng khi ñeà caäp ñeán thaønh phoá Hueá. Boû qua thôøi sô söû mòt muø khi vuøng
Hueá ñöôïc söû cuõ ñoaùn ñònh laø boä Vieät Thöôøng, ngay trong thôøi Baéc thuoäc, töø naêm 111 tröôùc
Coâng nguyeân trôû veà sau, söû cuõ nöôùc ta toû ra raát môø mòt veà vuøng Hueá. Söû cuõ khoâng maáy
khi ñeà caäp ñeán vuøng Hueá trong thôøi kyø Nhaät Nam (1), thaûng hoaëc coù noùi tôùi thì cuõng laø
nhaân dòp nhaéc laïi nhöõng ñieàu trong söû Trung Quoác coù lieân heä ñeán vuøng Hueá, vôùi nhöõng ñieàu
nhaän ñònh vaø phoûng ñoaùn sai laàm. Thí duï roõ neùt laø vieäc töôûng laàm töø sau naêm 248 sau Coâng
nguyeân khi thaønh Khu Tuùc maát veà Laâm AÁp, Giao Chaâu khoâng coøn quaän Nhaät Nam, do ñoù maø
coù söï laãn loän thaønh Khu Tuùc ôû Nguyeät Bieàu phía taây nam Hueá vôùi luõy Cao Lao Haï ôû phía baéc
Quaûng Bình. Ñöông nhieân laø söû cuõ ñoái vôùi vuøng Hueá thôøi kyø OÂ Ri (1) laïi caøng môø mòt hôn,
sai laàm hôn, thí duï nhö vieäc ñoaùn ñònh thaønh Phaät Theä vaøo thôøi Lyù Thaùi Toâng ñaùnh Chieâm
Thaønh, cheùm vua Xaï Ñaåu baét naøng Mî EÂ, laø Thaønh Loài Nguyeät Bieàu ôû Hueá. Thöïc teá lòch söû
laø Thaønh Loài Nguyeät Bieàu laø di tích thaønh Khu Tuùc thôøi Baéc thuoäc, vaø thaønh Phaät Theä laø
thaønh Vijaya (Chaø Baøn) ôû Bình Ñònh. Ñeán khi ñöùng treân bình dieän ñòa lyù nhaân vaên maø xeùt
ñoaùn thì quan ñieåm caùc nhaø vieát söû vaø ñòa chí nöôùc ta trong vieäc khen cheâ thaønh phoá Hueá laïi
caøng khaùc bieät nhau. Taùc giaû OÂ Chaâu Caän Luïc laø Döông Vaên An thì cho raèng thaønh Hoùa
Chaâu raát lôùn, nuùi soâng huøng vó, hieåm trôû : soâng lôùn ôû huyeän Ñan Ñieàn doøng soâng raát xa,
ñöôøng soâng raát daøi, mieáu cuõ Minh Uy chaän treân ñaàu nuùi, thaønh lôùn Hoùa Chaâu daøi ñeán cöûa
soâng. Taùc giaû Phuû Bieân Taïp Luïc laø Leâ Quyù Ñoân ca tuïng thaønh Phuù Xuaân laø nôi phoàn hoa
ñoâ hoäi : maùi nhaø nguy nga, ñaøi cao röïc rôõ, töôøng bao quanh, cöûa boán beà, chaïm veõ kheùo ñeïp
cuøng cöïc. Caùc söû quan nhaø Nguyeãn laïi caøng chuû quan hôn ñeán ñoä ñaïi ngoân quaù möùc. Ñaïi
Nam Nhaát Thoáng Chí vieát raèng phuû Thöøa Thieân laø caùi Kho Trôøi (Thieân phuû), vaø xöng tuïng ñaát
Kinh Sö laø caùi roán cuûa Trôøi Ñaát. Taùc giaû Vieät Nam Söû Löôïc laø Traàn Troïng Kim nhaän ñònh
raèng Hueá ôû vaøo moät nôi ñöôøng giao thoâng baát tieän. Taùc giaû Vieät Söû Toaøn Thö laø Phaïm Vaên
Sôn, vaø haàu heát caùc nhaø söû ñòa hoïc hieän nay ñeàu coù chung quan ñieåm raèng Hueá laø moät
vuøng ñaát ngheøo, kinh teá keùm phaùt trieån.
Ngoaïi tröø lôøi leõ cuûa caùc söû quan nhaø Nguyeãn mang naëng tính chaát öôùc leä neân khoâng phaûn
aùnh thöïc teá, caùc quan ñieåm khaùc cuûa caùc nhaø vieát söû vaø ñòa chí nöôùc ta vöøa neâu treân ñaây
ñeàu xaùc ñaùng. Tuy nhieân, nhöõng ñieàu nhaän xeùt naøy coøn thieáu tính chaát bao quaùt neân chöa
ñaùnh giaù ñuùng möùc caùc maët maïnh maët yeáu cuûa thaønh phoá Hueá. Thaät vaäy, söï pheâ phaùn
chæ chuù troïng ñeán vò theá cuûa thaønh phoá Hueá veà maët kinh teá, laïi coøn bò giôùi haïn bôûi theá
ñöùng vaø goùc nhìn thu heïp trong khuoân khoå sinh hoaït xaõ hoäi phong kieán noâng nghieäp. Trong thöïc
teá, theá maïnh cuûa thaønh phoá Hueá laø ôû caùc maët lòch söû vaø vaên hoùa, xuyeân qua vai troø chính
trò vaø vò trí chieán luôïc cuûa trung taâm thò töù naøy töø thôøi baét ñaàu coù chính söû cho ñeán ngaøy
nay. Thaät vaäy, tröôùc khi trôû thaønh Phuù Xuaân, töùc laø Kinh Thaønh Hueá ngaøy nay, vuøng Hueá ñaõ
laø caùi noâi cuûa nhieàu ñòa ñieåm chính trò vaø chieán löôïc quan yeáu nhö thaønh Taây Quyeån, thaønh
Khu Tuùc, huyeän Thoï Laõnh, beán OÂn Coâng, thaønh Hoùa Chaâu, cöûa Tö Dung.
Töø cuoái theá kyû thöù 2 tröôùc Coâng nguyeân, vaøo ñôøi Taây Haùn, thaønh Taây Quyeån ôû phía baéc
Hueá laø quaän lî quaän Nhaät Nam. Caùc khai quaät khaûo coå naêm 1997 ñaõ phaùt hieän di tích moät
toøa thaønh xöa ôû laøng Thaønh Trung, huyeän Quaûng Ñieàn. Coøn phaûi chôø caùc khaûo nghieäm boå
tuùc ñeå xaùc ñònh ñaây laø di tích thaønh Taây Quyeån ñôøi Haùn, hay ñaây chæ laø di chæ cuûa moät
toøa thaønh khaùc do ngöôøi Taøu hay ngöôøi Chieâm xaây döïng veà sau thay theá thaønh Taây Quyeån
ñaõ bò vua Laâm AÁp Phaïm Vaên san baèng naêm 347 sau Coâng nguyeân, döôùi trieàu Taán Muïc Ñeá.
Xa hôn moät chuùt veà phía nam laø thaønh Khu Tuùc, ngaøy nay coøn di tích laø Thaønh Loài ôû laøng
Nguyeät Bieàu huyeän Höông Thuûy. Vaøo ñôøi Taây Haùn, Khu Tuùc laø moät traïm treân con ñöôøng
chieán löôïc noái quaän lî Taây Quyeån vôùi huyeän lî Töôïng Laâm. Cuoái ñôøi Ñoâng Haùn, töø khi Töôïng
Laâm noåi leân töï chuû vaøo naêm 192, Khu Tuùc trôû thaønh tieàn ñoàn baûo veä thaønh Taây Quyeån.
Naêm 248, ñôøi Ñoâng Ngoâ, Laâm AÁp chieám thaønh Khu Tuùc vaø söûa sang thaønh caên cöù quaân söï
troïng yeáu, vöøa ñeå laøm baøn ñaïp taán coâng Giao Chaâu, vöøa ñeå laøm tieàn ñoàn baûo veä kinh ñoâ
Traø Kieäu. Ñeán ñôøi Taán, vua Laâm AÁp Phaïm Vaên xaây laïi thaønh Khu Tuùc baèng gaïch vôùi quy
moâ to lôùn. Thuûy Kinh Chuù cheùp raèng thaønh Khu Tuùc coù chu vi 6 daëm, cao 2 tröôïng, coù môû
nhieàu loã vuoâng, coù 5 taàng gaùc, coù laàu cao 7, 8 tröôïng, chung quanh coù 2 vaïn noùc nhaø. Töø Khu
Tuùc, naêm 347, Phaïm Vaên tieán ra chieám Nhaät Nam, baét gieát Thaùi Thuù Haï Haàu Laõm, san baèng
thaønh Taây Quyeån, vaø ñaép luõy Bình Chaùnh ñeå tính chuyeän chieám ñoùng laâu daøi. Naêm 349,
Ñaèng Tuaán ñem ñaïi quaân Giao Quaûng phaûn coâng, nhöng bò Phaïm Vaên ñaùnh thua, phaûi lui veà
Cöûu Chaân. Phaïm Vaên cuõng bò thöông maø cheát, con laø Phaïm Phaät leân thay. Naêm 351, Ñaèng
Tuaán tieán quaân chieám laïi Nhaät Nam, ñuoåi Phaïm Phaät veà laïi thaønh Khu Tuùc, vaø caét phaàn ñaát
phía nam cuûa huyeän Taây Quyeån ñaët theâm huyeän Thoï Laõnh (Huyeän Phuù Loäc ngaøy nay) ñeå
cuûng coá bieân cöông phía nam cuûa Giao Chaâu. Naêm 359, Phaïm Phaät laïi ra quaáy phaù Nhaät Nam,
khieán OÂn Phoùng Chi phaûi huy ñoäng quaân thuûy boä vaøo ñaùnh deïp. Phaïm Phaät laïi lui veà coá thuû
thaønh Khu Tuùc. Töø ñoù, hai beân giaûng hoøa, laáy beán OÂn Coâng (Muûi Chaân Maây) laøm ranh giôùi
Giao Chaâu-Laâm AÁp. Naêm 399, con Phaïm Phaät laø Phaïm Hoà Ñaït laïi ñaùnh haõm Nhaät Nam, baét
gieát Thaùi Thuù Caûnh Nguyeân, tieán chieám Cöûu Ñöùc, vaø bao vaây thaønh Giao Chæ, nhöng cuoái
cuøng bò Ñoã Vieän ñaùnh baïi neân laïi lui veà coá thuû thaønh Khu Tuùc. Ñeán ñôøi Toáng (Nam trieàu),
naêm 431, Phaïm Döông Maïi II ñem chieán thuyeàn vöôït bieån ra cöôùp phaù Cöûu Ñöùc, Nguyeãn Di Chi
phaûi caát quaân ñaùnh deïp, vaø Phaïm Döông Maïi II laïi lui veà coá thuû Khu Tuùc. Nhöõng traän ñaùnh
vöøa keå treân ñaây ñaõ laøm noåi baät vò theá chieán löôïc cuûa thaønh Khu Tuùc trong caùc vai troø baøn
ñaïp tieán coâng Giao Chaâu vaø caên cöù phoøng thuû Laâm AÁp. Ñeå giaûi quyeát döùt ñieåm moái hieåm
hoïa naøy, naêm 446, Toáng Vaên ñeá sai Ñaøn Hoøa Chi, Tieâu Caûnh Hieán, Toâng Xaùc, Khöông Troïng
Cô, Kieàu Hoaøng Daân ñem ñaïi binh chinh phaït Laâm AÁp, haï thaønh Khu Tuùc vaø tieán chieám Traø
Kieäu. Maát thaønh Khu Tuùc, töø ñoù, Laâm AÁp chòu quy phuï Trung Quoác. Tuy raèng khoaûng 100 naêm
sau, ñôøi Löông, nhaân Lyù Boân noåi leân xöng ñeá ôû Giao Chaâu, Rudravarman (Luaät Ñaø La Baïc Ma)
thöøa cô keùo binh ra chieám Nhaät Nam, cuûng coá laïi thaønh Khu Tuùc, nhöng chaúng bao laâu, nhaø
Tuøy chieám laïi Giao Chaâu vaø naêm 605, sai Löu Phöông ñem quaân haï thaønh Khu Tuùc, chieám ñoùng
Traø Kieäu, laáy laïi ñaát cuõ Nhaät Nam, vaø laáy theâm ñaát Töôïng Laâm ñeán taän muõi Dieàu (Varella)
ñaët quaän Laâm AÁp. Töø ñoù thaønh Khu Tuùc bieán khoûi vuõ ñaøi lòch söû.
Naêm 618, nhaø Ñöôøng leân thay nhaø Tuøy, nhöng Thaùi Thuù Lyù Giao caùt cöù vuøng Nhaät Nam,
choáng laïi nhaø Ñöôøng. Tuy veà sau, nhaø Ñöôøng haøng phuïc ñöôïc Lyù Giao, nhöng vaãn khoâng cai trò
ñöôïc Nhaät Nam, vì nhaân luùc coù loaïn Nam Chieáu, ngöôøi Laâm AÁp noåi leân khoâi phuïc ñaát cuõ. Töø
naêm 758, ñôøi Ñöôøng Tuùc Toâng, toaøn boä Nhaät Nam trong thöïc teá maát haún veà Laâm AÁp (coù
teân môùi laø Hoaøn Vöông). Töø naêm 875, nhaø Ñöôøng döùt khoaùt boû ñaát Nhaät Nam, vaø goïi nöôùc
laùng gieàng phöông nam cuûa Giao Chaâu laø Chieâm Thaønh (Champapura). Ngöôøi Chieâm xaây döïng
thaønh Chaâu Ri (sau naøy laø thaønh Hoùa Chaâu), hieän coøn di tích taïi laøng Laïi AÂn, huyeän Quaûng
Ñieàn, gaàn Ngaõ ba Sình, ñeå cai trò mieàn baéc Chieâm Thaønh. Naêm 1307, ñôøi Traàn Anh Toâng,
Ñoaøn Nhöõ Haøi ñoåi teân chaâu Ri laø Hoùa Chaâu, vaø thaønh Hoùa Chaâu laø lî sôû cuûa vuøng ñaát
traûi daøi töø huyeän Höông Traø ñeán phuû Ñieän Baøn, bao goàm caû hai thaønh phoá Hueá vaø Ñaø
Naüng ngaøy nay. Vì vò trí chieán löôïc quan yeáu, naêm 1391, thaønh Hoùa Chaâu ñöôïc Hoà Quyù Ly tu
boå ñaïi quy moâ, vaø naêm 1402, ñöôøng caùi quan töøng chaën coù phoá xaù, coù traïm ngöïa, goïi laø
Thieân lyù cuø, ñöôïc thieát laäp ñeå noái lieàn thaønh Hoùa Chaâu vôùi kinh thaønh Taây Giai. Vò trí chieán
löôïc quan yeáu naøy ñaõ ñöôïc töôùng nhaø Minh laø Tröông Phuï neâu roõ trong lôøi theà quyeát töû khi
taán coâng caên cöù ñòa khaùng chieán cuûa nhaø Haäu Traàn: Ta soáng phen naøy laø ôû Hoùa Chaâu, ta
cheát phen naøy cuõng ôû Hoùa Chaâu.
Thaønh Hoùa Chaâu vaø cöûa bieån Tö Dung (nay laø Tö Hieàn) laø muõi xung kích cuûa caên cöù ñòa
Thaêng Long trong söï nghieäp nam tieán cuûa daân Ñaïi Vieät. Caùc ñaïo vöông sö caùc trieàu Lyù, Traàn,
Hoà, Haäu Leâ chinh phaït Chieâm Thaønh ñeàu cho thuûy quaân gheù laïi Tö Dung tröôùc khi tieán coâng
kinh ñoâ Chieâm Thaønh laø thaønh Phaät Theä. Cöûa Tö Dung nguyeân tröôùc teân laø OÂ Long. Nhaân
ñoaøn thuyeàn ñöa coâng chuùa Huyeàn Traân veà Chieâm coù gheù laïi nghæ ngôi neân nhaø Traàn môùi
ñoåi thaønh Tö Dung. Ñôøi Maïc ñoåi laø Tö Khaùch, qua trieàu Leâ Trung Höng laïi laáy teân cuõ Tö Dung.
Naêm 1841, Thieäu Trò naêm ñaàu, ñoåi thaønh Tö Hieàn (2). Vua Leâ Thaùnh Toâng coøn löu laïi baøi thô Tö
Dung haûi moân löõ thöù:
Laâu thuyeàn kích coå ñaùo OÂ Long,
Baùch nhò quan haø thöû yeáu xung.
Lieät chöôùng huyeàn nhai thanh xuùc xuùc,
Keâ thieân phaùch laõng bích truøng truøng.
Tieân trieàu söï nghieäp truyeàn di tích
Nam quoác dö ñoà nhaän cöïu phong.
Naïp caáu taøng oâ haø haûi löôïng,
Nhaân gian voâ xöù baát trieàu toâng.
Ñeán ñôøi Trònh Nguyeãn, Phuù Xuaân trôû thaønh thuû phuû vaø laø trung taâm phaùt trieån kinh teá vaø
baønh tröôùng laõnh thoå cuûa Ñaøng Trong. Keå töø naêm 1611, Nguyeãn Hoaøng sai quaân ñaùnh chieám
vuøng ñaát phía nam phuû Hoaøi Nhôn ñaët laøm phuû Phuù Yeân, goàm 2 huyeän Ñoàng Xuaân vaø Tuy
Hoøa, ñeán naêm 1744, Nguyeãn Phöôùc Khoaùt leân ngoâi vöông, roài laàn löôït laáy caùc ñaát Taàm Boân,
Loâi Laïp, Ba Thaéc, Traø Vinh, ñaët caùc ñaïo Ñoâng Khaåu, Taân Chaâu, Chaâu Ñoác, Kieân Giang, Long
Xuyeân, chæ trong voøng 150 naêm, cöông giôùi phía nam nöôùc ta ñaõ tieán töø ñeøo Cuø Moâng ñeán bôø
vònh Xieâm La, laânh thoå môû roäng gaáp 2 laàn so vôùi luùc vua Leâ Thaùnh Toâng thoáng nhaát Ñaïi Vieät
vôùi Chieâm Thaønh naêm 1471.
Döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn vaø caùc vua Nguyeãn, coâng vieäc taây tieán cuõng raát raàm roä. Ngay
töø naêm 1613, Nguyeãn Phöôùc Nguyeân ñaõ ñaët dinh Ai Lao goàm 6 thuyeàn quaân taïi thöôïng nguoàn
soâng Cam Loä ñeå khoâng cheá caùc boä toäc Luïc Hoaøn, Vaïn Töôïng, Traán Ninh, Qui Hôïp. Ñeán ñôøi
Minh Maïng thì moät soá phuû noäi thuoäc ñöôïc thieát laäp taïi Trung vaø Haï Laøo, vaø Vaïn Töôïng trôû
thaønh ñaát baûo hoä. Ñoái vôùi Chaân Laïp, töø naêm 1674, Nguyeãn Phöôùc Taàn ñaõ can thieäp vaøo noäi
tình maø chia nöôùc naøy laøm 2, ñaët moät vua chaùnh ôû Long UÙc, vaø moät vua phoù ôû Saøi Coân.
Ñeán ñôøi Minh Maïng thì toaøn boä vuøng Bieån Hoà trôû thaønh Traán Taây Thaønh, goàm 33 phuû vaø 2
huyeän.
Nhö vaäy, töø vai troø xung kích cuûa caên cöù ñòa Thaêng Long, vuøng Hueá ñaõ chuyeån mình trôû thaønh
trung taâm phaùt trieån kinh teá vaø baønh tröôùng laõnh thoå cuûa daân toäc Ñaïi Vieät, khoâng nhöõng veà
phöông nam maø coøn veà phöông taây, ñem cöông giôùi phía taây nöôùc ta ñeán bôø soâng Meâkoâng vaø
vuøng Bieån Hoà. Laõnh thoå nöôøc Ñaïi Nam vôùi kinh ñoâ Hueá vaøo ñaàu theá kyû 19, döôùi trieàu Minh
Maïng, ñaõ môû roäng gaáp 4 laàn so vôùi thôøi Ñinh Tieân Hoaøng döïng nöôùc Ñaïi Coà Vieät vôùi coá ñoâ
Hoa Lö vaøo theá kyû thöù 10.
Vuøng Hueá coù beà daøy lòch söû vaø vaên hoùa voâ cuøng ñoà soä. Lòch söû vuøng Hueá trong loøng lòch
söû Ñaïi Vieät khoâng phaûi chæ baét ñaàu töø naêm 1306 luùc nhaø Traàn gaõ coâng chuùa Huyeàn Traân
ñoåi laáy 2 chaâu OÂ Ri, maø luøi laïi raát xa vaøo thôøi hoàng hoang cuûa ñaát nöôùc chuùng ta khi vuøng
Hueá ñöôïc söû cuõ ñoaùn ñònh laø Vieät Thöôøng. Söï ñoaùn ñònh naøy chính xaùc ñeán möùc ñoä naøo thì
coøn laø vaán ñeà caàn nghieân cöùu theâm. Coù ñieàu chaéc chaén laø vuøng Hueá, töø thôøi coå ñaïi,
cuøng vôùi mieàn baéc Trung Boä, laø ñòa baøn giao thoa cuûa 2 neàn vaên minh Ñoâng Sôn vaø Sa Huyønh,
vaø maõi cho tôùi ngaøy nay coøn baûo löu nhieàu yeáu toá vaên hoaù cuûa nöôùc Vieät coå. Ñeán thôøi
Baéc thuoäc, vôùi vieäc vuøng Töôïng Laâm noåi leân töï chuû vaø trôû laïi vôùi vaên hoùa AÁn Ñoä thì vuøng
Hueá laø nôi ñoái ñaàu cuûa 2 neàn vaên minh Trung Hoa vaø AÁn Ñoä, xuyeân qua nhöõng cuoäc tranh
chaáp daèng co keùo daøi haøng möôøi maáy theá kyû, giöõa Giao Chaâu vaø Laâm AÁp, roài giöõa Ñaïi
Vieät vaø Chieâm Thaønh, Chaân Laïp, ñöa ñeán keát quaû laø söï hình thaønh ñaát nöôùc vaø con ngöôøi
Vieät Nam ngaøy nay. Nhö vaäy, theá maïnh cuûa Hueá laø theá maïnh lòch söû vaø vaên hoùa, vôùi vò trí
chieán löôïc cuûa thaønh Khu Tuùc thôøi Baéc thuoäc, vôùi vai troø chính trò cuûa thaønh Hoùa Chaâu thôøi
Traàn Leâ, vôùi daáu aán vaên hoùa cuûa coá ñoâ Phuù Xuaân thôøi caùc vua chuùa nhaø Nguyeãn. Ñem so
saùnh Hueá vôùi caùc trung taâm lòch söû vaø vaên hoùa khaùc thì Hueá ngang ngöõa vôùi Luy Laâu vaø
Thaêng Long, vaø hôn haún Hoa Lö vaø Gia Ñònh.
Maët khaùc, nhieàu ngöôøi nhaän xeùt raèng Hueá ôû vaøo moät nôi ñöôøng giao thoâng baát tieän, laø moät
vuøng ñaát ngheøo, kinh teá keùm phaùt trieån. Nhöõng ñieåm naøy ñeàu raát ñuùng neáu ñaát nöôùc cöù
ñöùng maõi moät choå trong khuoân khoå xaõ hoäi phong kieán noâng nghieäp vôùi caùc phöông tieän sinh
hoaït vaø kyû thuaät haïn cheá. Ngaøy hoïc giaû Traàn Troïng Kim vieát Vieät Nam Söû Löôïc, ñöôøng soá 1
chæ roäng 4 meùt, ñöôøng soá 9 laø ñöôøng ñaát, vaø xe hôi ôû Hueá vaø ôû Haø Noäi chæ ñeám treân
ñaàu ngoùn tay. Hôn nöõa, phía taây vaø phía nam Hueá, nuùi non truøng truøng ñieäp ñieäp, vieäc ñi laïi
phaûi leân ñeøo xuoáng aûi, quaû laø khoù khaên, baát tieän. Nhöng ngaøy nay, haàm ñöôøng boä xuyeân
Haûi Vaân ñaõ vöøa khai thoâng, chaúng bao laâu nöõa xe hôi seõ qua laïi hai chieàu (3). Con ñöôøng ñeøo
ngoaèn ngoeøo quanh co daøi 22 kiloâmeùt vaø leân cao 500 meùt ñöôïc thu ngaén chæ coøn 6 kiloâmeùt
treân cuøng moät maët phaúng. Khoaûng caùch giöõa Hueá vaø Ñaø Naüng chæ coøn laïi taùm, chín chuïc
kiloâmeùt, khoâng nhöõng vieäc ra baéc vaøo nam trôû neân deã daøng maø vieäc giao thöông vôùi theá giôùi
beân ngoaøi thoâng qua cöûa khaåu Ñaø Naüng cuõng raát thuaän tieän. Ñöôøng soá 9 laïi truøng hôïp vôùi
döï aùn xa loä AÙ Chaâu nay mai seõ thöïc hieän. Ñeøo Lao Baûo coù ñoä doác töông ñoái thaáp, vaø
nhöõng ñieåm cao nhaát cuõng chæ treân döôùi 200 meùt, neân nhöõng döï aùn coâng trình quan yeáu nhö
ñöôøng xe löûa Ñoâng Haø-Savanakhet ñöôïc döï truø töø thôøi Nhaät thuoäc, vaø keânh ñaøo
Meâkoâng-Ñoâng Haûi do Vieän só Vieän Haøn Laâm Phaùp Quoác Traàn Minh Tieát (4) chuû tröông, ñeàu
coù theå thöïc hieän deã daøng vôùi caùc phöông tieän kyû thuaät tieán boä hieän thôøi. Quoác loä 1B ngang
qua thò traán A Löôùi ñang ñöôïc thi coâng, ñöôøng boä töø Ngaõ ba Tuaàn leân A Löôùi ñaõ coù saün vaø
ñaõ ñöôïc naâng caáp, nhôø vaäy, vieäc giao thoâng giöõa Hueá vaø Taây Nguyeân seõ raát deã daøng. Vôùi
vò trí naèm ôû trung ñoä baéc nam cuûa Vieät Nam, vaø ôû ñaàu moái haønh lang ñoâng taây cuûa baùn
ñaûo Ñoâng Döông, Hueá vaãn laø moät ñòa ñieåm chieán löôïc chính trò vaø quaân söï voâ cuøng quan
troïng. Nay mai, vôùi vieäc hoaøn chænh maïng löôùi giao thoâng vöøa noùi treân ñaây, Hueá seõ trôû thaønh
moät trung taâm phaùt trieån kinh teá vaø xaõ hoäi cuõng quan troïng khoâng keùm : Hueá seõ laø ñaàu moái
cuûa vieäc xaâm nhaäp vaø khai thoâng noäi ñòa caùc xöù Taây Nguyeân, Laøo vaø Baéc Thaùi Lan.
Vai troø ñaàu moái xaâm nhaäp vaø khai thoâng noäi ñòa cuûa Hueá seõ ñöôïc Ñaø Naüng tích cöïc hoå trôï.
Ñaø Naüng coù theá maïnh veà kinh teá vì haäu phöông Quaûng Nam laø moät vuøng ñoâng daân vaø giaøu
saûn vaät. Ñaø Naüng laïi laø maét xích quan yeáu cuûa heä thoáng haøng khoâng haøng haûi quoác teá.
Ñaø Naüng naèm ngay treân ñöôøng bay quoác teá A1 laø ñöôøng bay chính noái lieàn Taây AÂu vôùi Ñoâng
AÙ. Ñaø Naüng cuõng naèm treân thuûy ñaïo quoác teá noái lieàn Singapore vôùi Hoàng Koâng. Neáu thuûy
ñaïo naøy men theo bôø bieån Phi Luaät Taân thì leä phí Hoàng Koâng (HongKong fee) cuûa Ñaø Naüng
töông ñöông vôùi Cam Ranh vaø Vuõng Taøu, vaø thaáp hôn Haûi Phoøng raát nhieàu. Neáu thuûy ñaïo naøy
men theo bôø bieån Trung Boä vaø ñaûo Haûi Nam thì Ñaø Naüng vaø Cam Ranh naèm ngay treân haûi trình,
leä phí Hoàng Koâng bò trieät tieâu. Ñaø Naüng laïi laø caûng bieån nöôùc saâu (caûng Nam Thoï ôû maët
ñoâng baùn ñaûo Sôn Chaø), thuaän lôïi hôn caùc caûng Saøi Goøn vaø Haûi Phoøng phaûi ñi vaøo cöûa
soâng.
Toùm laïi, hai thaønh phoá Hueá vaø Ñaø Naüng coù quaù trình phaùt trieån rieâng reõ vaø khaùc bieät nhau,
neân coù nhöõng chöùc naêng chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi cuõng rieâng reõ vaø khaùc bieät
nhau. Theá maïnh cuûa Hueá laø veà maët lòch söû vaø vaên hoùa, neân Hueá chuû yeáu laø moät trung
taâm chính trò. Theá maïnh cuûa Ñaø Naüng laø veà maët giao thöông vaø xaõ hoäi, neân Ñaø Naüng chuû
yeáu laø moät trung taâm kinh teá. Duy trì toå chöùc töø tröôùc tôùi nay nhö laø hai phaân haït haønh chaùnh
rieâng reõ, Hueá vaø Ñaø Naüng, beân caïnh caùc maët maïnh khoâng phaùt huy ñöôïc heát öu ñieåm, ñaõ
boäc loä nhieàu maët yeáu khoâng deã daøng gì khaéc phuïc. Nhöng neáu keát hôïp Hueá vaø Ñaø Naüng laïi
thaønh moät phöùc hôïp ñoâ thò coù cuøng chung toå chöùc haønh chaùnh vaø quaûn trò, caùc maët maïnh
maët yeáu rieâng reõ cuûa Hueá vaø Ñaø Naüng seõ boå khuyeát cho nhau, ñeå bieán phöùc hôïp Hueá-Ñaø
Naüng thaønh moät ñoâ thò hoaøn chænh veà moïi maët. Hueá-Ñaø Naüng seõ trôû thaønh trung taâm chính
trò, vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi cuûa mieàn Trung vaø cuûa caû nöôùc. Naèm ôû vò trí trung ñoä baéc nam
cuûaVieät Nam, Hueá-Ñaø Naüng laø yeáu toá cô baûn ñeå keát hôïp 3 mieàn Trung Nam Baéc, san laáp
caùc dò bieät vaø giaûi hoùa caùc maâu thuaãn ñòa phöông, cuûng coá neàn moùng thoáng nhaát cuûa
nöôùc nhaø. Naèm ôû vò trí giao ñieåm caùc heä thoáng haøng khoâng haøng haûi quoác teá, Hueá-Ñaø
Naüng laø cöûa ngoõ cuûa VN môû thoâng ra giao löu vôùi theá giôùi beân ngoaøi. Naèm ôû ñaàu moái
haønh lang ñoâng taây cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông, Hueá-Ñaø Naüng laø caên cöù xaâm nhaäp vaø khai
thoâng noäi ñòa caùc xöù Taây Nguyeân, Bieån Hoà, Thöôïng Haï Laøo, Vaân Nam, Mieán Ñieän vaø Baéc
Thaùi Lan.
* * *
Ngaøy nay söï hình thaønh caùc phöùc hôïp ñoâ thò treân theá giôùi laø moät hieän töôïng phoå bieán. Theo
vôùi xu höôùng ñoâ thò hoùa noâng thoân, caùc ñieåm thò töù lôùn roäng ra vaø daàn daø giaùp ranh nhau,
ñöa ñeán heä quaû laø chung quanh caùc thaønh phoá lôùn laø caùc thaønh phoá veä tinh keát thaønh moät
maïng daøy daëc moät vaøi traêm kiloâmeùt. Vuøng Los Angeles coù beà roäng hôn hai traêm kiloâmeùt,
maùy bay khi ñaõ vaøo khu vöïc ñoâ thò naøy coøn phaûi bay nöûa tieáng ñoàng hoà nöõa môùi tôùi phi
tröôøng chính. Caùc khu vöïc ñoâ thò lôùn khaùc nhö New York, London, Paris, Berlin, Calcutta, Pekin,
Thöôïng Haûi , Tokyo cuõng coù quaù trình hình thaønh töông töï, nghóa laø coù moät thaønh phoá trung
taâm vaø haøng chuïc thaønh phoá veä tinh vaây quanh. Tröôøng hôïp hai khu vöïc ñoâ thò lôùn ôû gaàn nhau
vaø coù nhu caàu boå khuyeát cho nhau thì vaãn coù theå keát hôïp thaønh moät phöùc hôïp ñoâ thò coù hai
trung taâm goïi laø ñoâ thò song sinh hay song laäp (twin cites) nhö tröôøng hôïp Dallas-Fortworth vaø
Mineapolis-Saint Paul.
Hueá vaø Ñaø Naüng caùch nhau khoâng tôùi 100 kiloâmeùt theo ñöôøng chim bay. Maëc duø giöõa Hueá
vaø Ñaø Naüng coù nhöõng daõy nuùi Phöôùc Töôïng, Phuù Gia, Haûi Vaân chaén ngang, ñöôøng boä,
ñöôøng saét, ñöôøng bieån giöõa hai thaønh phoá vaãn ñi laïi deã daøng. Vôùi phöông tieän giao thoâng thoâ
sô thôøi tröôùc, caâu noùi mai Hueá xeá Quaûng vaãn laø caâu noùi cöûa mieäng cuûa daân gian. Ngaøy
nay, tuy vôùi phöông tieän giao thoâng vaãn coøn laïc haäu, khoaûng thôøi gian ñoù ruùt ngaén laïi coøn vaøi
tieáng ñoàng hoà. Huoáng hoà giöõa hai thaønh phoá Hueá vaø Ñaø Naüng ñaõ coù saün moät chuoãi caùc
trung taâm: Phuù Baøi, Nong, Truoài, Caàu Hai, Baïch Maõ, Caûnh Döông, Lang Coâ, Lieân Chieåu, Nam
OÂ. Vôùi vieäc hình thaønh maïng löôùi giao thoâng môùi chung quanh Hueá, vôùi vieäc hieän ñaïi hoùa caùc
tuyeán ñöôøng saét ñöôøng boä ñaõ coù saün, vôùi vieäc môû mang caùc trung taâm thò töù töø Phuù Baøi
ñeán Nam OÂ, chaéc chaén vieäc hình thaønh Phöùc Hôïp Ñoâ Thò Hueá-Ñaø Naüng laø chuyeän hieän thöïc
trong thôøi haäu Coäng Saûn, vôùi moät chính phuû laáy vieäc phaùt trieån quoác gia laøm troïng, coù vieãn
kieán vaø khoâng tham nhuõng taéc traùch trong caùc coâng trình phaùt trieån (coâng boá môùi nhaát cho
bieát CSVN ñöùng haøng thöù ba veà tham nhuõng taïi AÙ Chaâu. Ñoù laø lyù do taïi sao caùc coâng trình
nhaø nöôùc môùi xaây leân ñaõ ngaäp nöôùc, xieâu veïo hoaëc baát khieån duïng phaàn lôùn (tham nhuõng
treân 50% ngaân quõy caùc coâng trình xaây döïng!). Troâng mong vaøo CSVN ñeå phaùt trieån quoác gia thì
khoâng hy voïng ! Bôûi vaäy döï phoùng naøy chæ khaû thi trong moät cheá ñoä daân chuû töông lai taïi
VN)./.
MV HVC
Cheá Maân daâng vua Ñaïi Vieät Traàn Anh Toâng naêm 1306 ñeå cöôùi coâng chuùa Traàn Huyeàn Traân.
Hoùa Chaâu ngaøy ñoù laø giaûi ñaát töø soâng Boà ñeán soâng Tuùy Loan, bao goàm caû hai thaønh phoá
Hueá vaø Ñaø Naüng ngaøy nay. Töø nhaø Traàn trôû ñi, traõi qua caùc trieàu Hoà vaø Haäu Leâ, keå caû
thôøi kyø Minh thuoäc, caùc vuøng ñaát sau naøy phaùt trieån thaønh Hueá vaø Ñaø Naüng luoân luoân
cuøng thuoäc veà moät phaân haït haønh chaùnh. Chæ töø thôøi caùc chuùa Nguyeãn cho ñeán ngaøy nay,
Hueá vaø Ñaø Naüng môùi tröïc thuoäc 2 phaân haït haønh chaùnh rieâng reõ. Tuy vaäy, 2 thaønh phoá naøy
coù quaù trình phaùt trieån khaùc bieät nhau, do ñoù coù nhöõng chöùc naêng lòch söû, kinh teá, vaên hoùa,
xaõ hoäi khaùc bieät nhau, ñoàng thôøi laïi coù nhöõng maët maïnh maët yeáu coù theå boå khuyeát cho
nhau, neân coù theå toå chöùc thaønh moät phöùc hôïp ñoâ thò voâ cuøng hoaøn chænh ñeå trôû thaønh
trung taâm ñòa lyù, chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi, cuûa mieàn Trung vaø cuûa caû nöôùc.
Naêm 1558, nieân hieäu Chính Trò naêm ñaàu trieàu Leâ Anh Toâng, Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû
Thuaän Hoùa, ñaët haønh dinh taïi xaõ AÙi Töû thuoäc huyeän Vuõ Xöông. Traán Thuaän Hoùa luùc baáy
giôø goàm 2 phuû laø Tieân Bình vaø Trieäu Phong. Phuû Tieân Bình lónh 2 huyeän Khöông Loäc (Quaûng
Ninh) vaø Leä Thuûy, vaø 2 chaâu Boá Chính (Tuyeân Hoùa, Boá Traïch, Quaûng Traïch) vaø Minh Linh (Vónh
Linh, Gio Linh). Phuû Trieäu Phong lónh 6 huyeän Vuõ Xöông (Ñaêng Xöông), Haûi Laêng, Ñan Ñieàn
(Quaûng Ñieàn, 1/2 Phong Ñieàn), Kim Traø (Höông Traø, 1/2 Phong Ñieàn), Tö Vinh (Phuù Vang, Phuù
Loäc), vaø Ñieän Baøn (Ñieän Baøn, Hoøa vang, Ñaø Naüng). Naêm 1570, nieân hieäu Chính Trò thöù 13
trieàu Leâ Anh Toâng, Nguyeãn Hoaøng ñöôïc kieâm lónh traán Quaûng Nam, ñeo aán Thuaän Quaûng Toång
Traán Töôùng quaân, ñaët quaân hieäu laø dinh Huøng Nghóa. Nguyeãn Hoaøng dôøi toång haønh dinh sang
xaõ Traø Baùt, cuõng thuoäc huyeän Vuõ Xöông, ñoàng thôøi laäp dinh traán Quaûng Nam ôû Caàn Huùc
(Duy Xuyeân ngaøy nay). Nguyeãn Hoaøng laáy huyeän Ñieän Baøn thuoäc phuû Trieäu Phong ñaët laøm
phuû Ñieän Baøn thoáng thuoäc traán Quaûng Nam, ñoåi phuû Tieân Bình thaønh phuû Quaûng Bình, phuû
Tö Nghóa thaønh phuû Quaûng Nghóa. Naêm 1611, nieân hieäu Hoaèng Ñònh thöù 12 trieàu Leâ Kính Toâng,
Nguyeãn Hoaøng sai quaân ñaùnh chieám vuøng ñaát phía nam phuû Hoaøi Nhôn, ñaët laøm phuû Phuù
Yeân goàm 2 huyeän Ñoàng Xuaân vaø Tuy Hoøa. Theá laø mieàn Trung Trung Boä, töø Quaûng Bình ñeán
Phuù Yeân, ñöôïc chính thöùc ñònh hình, nhaát thoáng thaønh moät moái trong tay Ñoan Quaän coâng
Nguyeãn Hoaøng. Caùc coäng söï vieân thaân tín cuûa Nguyeãn Hoaøng nhö Nguyeãn UÛ Dó, Maïc Caûnh
Huoáng, Toáng Phöôùc Trò, ñaõ heát loøng gíuùp ñôõ Nguyeãn Hoaøng söûa sang noäi trò, bieán vuøng
Thuaän Quaûng thaønh nôi phoàn vinh an laïc.
Vaøo luùc baáy giôø, hai trung taâm thò töù Hueá vaø Ñaø Naüng chöa xuaát hieän. Cho ñeán maõn ñôøi,
Nguyeãn Hoaøng vaãn ñaët ñaïi baûn doanh ôû Traø Baùt, thuoäc huyeän Vuõ Xöông. Ñeán ñôøi con laø
Nguyeãn Phöôùc Nguyeân, naêm 1626 môùi dôøi vaøo Phöôùc Yeân thuoäc huyeän Quaûng Ñieàn, vaø goïi
Phöôùc Yeân laø Chính Dinh, coøn Traø Baùt thì ñoåi teân laïi laø Cöïu Dinh. Nhöng ñòa theá Phöôùc Yeân
chaät heïp neân Nguyeãn Phöôùc Lan naêm 1637 dôøi phuû vaøo Kim Long thuoäc huyeän Höông Traø, saùt
caïnh thaønh phoá Hueá ngaøy nay. Ñeán naêm 1687, Nguyeãn Phöôùc Traên dôøi phuû xuoáng Phuù
Xuaân, cuõng thuoäc huyeän Höông Traø, ôû goùc ñoâng nam Kinh thaønh Hueá ngaøy nay. Naêm 1713,
Nguyeãn Phöôùc Chu dôøi phuû ra Baùc Voïng thuoäc huyeän Quaûng Ñieàn. Naêm 1739 Nguyeãn Phöôùc
Khoaùt laïi dôøi phuû trôû veà Phuù Xuaân, beân taû phuû cuõ. Nhö vaäy, cho duø Kim Long ngaøy nay ñaõ
naèm beân trong thaønh phoá Hueá, chính xaùc laø maõi ñeán ñaàu theá kyû 18 (naêm 1739), vôùi vieäc Voõ
Vöông taùm ñôøi trôû laïi Trung Ñoâ (baùt theá hoaøn Trung Ñoâ), ñoâ thaønh Phuù Xuaân, töùc laø thaønh
phoá Hueá ngaøy nay, môùi thöïc söï döùt khoaùt laø thuû phuû cuûa xöù Ñaøng Trong. Sau thôøi kyø caùc
chuùa Nguyeãn, nhaø Taây Sôn tieáp tuïc ñoùng ñoâ ôû Phuù Xuaân. Naêm 1802, Gia Long thoáng nhaát
sôn haø, vaø Phuù Xuaân trôû thaønh kinh ñoâ cuûa caû nöôùc. Veà phaàn thaønh phoá Ñaø Naüng thì söï
xuaát hieän chaäm hôn, chæ keå töø khi trôû thaønh nhöôïng ñòa cuûa Phaùp theo hoøa öôùc Harmand
naêm 1883. Vì laø nhöôïng ñòa ñöôïc nhaø caàm quyeàn Phaùp gia taâm kieán thieát, laïi laø caûng bieån
nöôùc saâu, naèm ôû vò trí ñaàu moái caùc ñöôøng haøng khoâng haøng haûi quoác teá, neân Ñaø Naüng
nhanh choùng phaùt trieån thaønh moät ñoâ thò ñoâng ñuùc, thay theá vai troø cuûa caùc caûng Hoäi An vaø
Thanh Haø ñeå trôû thaønh cöûa ngoõ cuûa Trieàu Ñình Hueá vaø trung taâm kinh teá thöông maõi cuûa
mieàn Trung Trung Boä.
Baøn veà vò theá cuûa moät trung taâm thò töù, caùc nhaø vieát söû nöôùc ta xöa nay coù nhöõng quan
ñieåm khoâng töông ñoàng khi ñeà caäp ñeán thaønh phoá Hueá. Boû qua thôøi sô söû mòt muø khi vuøng
Hueá ñöôïc söû cuõ ñoaùn ñònh laø boä Vieät Thöôøng, ngay trong thôøi Baéc thuoäc, töø naêm 111 tröôùc
Coâng nguyeân trôû veà sau, söû cuõ nöôùc ta toû ra raát môø mòt veà vuøng Hueá. Söû cuõ khoâng maáy
khi ñeà caäp ñeán vuøng Hueá trong thôøi kyø Nhaät Nam (1), thaûng hoaëc coù noùi tôùi thì cuõng laø
nhaân dòp nhaéc laïi nhöõng ñieàu trong söû Trung Quoác coù lieân heä ñeán vuøng Hueá, vôùi nhöõng ñieàu
nhaän ñònh vaø phoûng ñoaùn sai laàm. Thí duï roõ neùt laø vieäc töôûng laàm töø sau naêm 248 sau Coâng
nguyeân khi thaønh Khu Tuùc maát veà Laâm AÁp, Giao Chaâu khoâng coøn quaän Nhaät Nam, do ñoù maø
coù söï laãn loän thaønh Khu Tuùc ôû Nguyeät Bieàu phía taây nam Hueá vôùi luõy Cao Lao Haï ôû phía baéc
Quaûng Bình. Ñöông nhieân laø söû cuõ ñoái vôùi vuøng Hueá thôøi kyø OÂ Ri (1) laïi caøng môø mòt hôn,
sai laàm hôn, thí duï nhö vieäc ñoaùn ñònh thaønh Phaät Theä vaøo thôøi Lyù Thaùi Toâng ñaùnh Chieâm
Thaønh, cheùm vua Xaï Ñaåu baét naøng Mî EÂ, laø Thaønh Loài Nguyeät Bieàu ôû Hueá. Thöïc teá lòch söû
laø Thaønh Loài Nguyeät Bieàu laø di tích thaønh Khu Tuùc thôøi Baéc thuoäc, vaø thaønh Phaät Theä laø
thaønh Vijaya (Chaø Baøn) ôû Bình Ñònh. Ñeán khi ñöùng treân bình dieän ñòa lyù nhaân vaên maø xeùt
ñoaùn thì quan ñieåm caùc nhaø vieát söû vaø ñòa chí nöôùc ta trong vieäc khen cheâ thaønh phoá Hueá laïi
caøng khaùc bieät nhau. Taùc giaû OÂ Chaâu Caän Luïc laø Döông Vaên An thì cho raèng thaønh Hoùa
Chaâu raát lôùn, nuùi soâng huøng vó, hieåm trôû : soâng lôùn ôû huyeän Ñan Ñieàn doøng soâng raát xa,
ñöôøng soâng raát daøi, mieáu cuõ Minh Uy chaän treân ñaàu nuùi, thaønh lôùn Hoùa Chaâu daøi ñeán cöûa
soâng. Taùc giaû Phuû Bieân Taïp Luïc laø Leâ Quyù Ñoân ca tuïng thaønh Phuù Xuaân laø nôi phoàn hoa
ñoâ hoäi : maùi nhaø nguy nga, ñaøi cao röïc rôõ, töôøng bao quanh, cöûa boán beà, chaïm veõ kheùo ñeïp
cuøng cöïc. Caùc söû quan nhaø Nguyeãn laïi caøng chuû quan hôn ñeán ñoä ñaïi ngoân quaù möùc. Ñaïi
Nam Nhaát Thoáng Chí vieát raèng phuû Thöøa Thieân laø caùi Kho Trôøi (Thieân phuû), vaø xöng tuïng ñaát
Kinh Sö laø caùi roán cuûa Trôøi Ñaát. Taùc giaû Vieät Nam Söû Löôïc laø Traàn Troïng Kim nhaän ñònh
raèng Hueá ôû vaøo moät nôi ñöôøng giao thoâng baát tieän. Taùc giaû Vieät Söû Toaøn Thö laø Phaïm Vaên
Sôn, vaø haàu heát caùc nhaø söû ñòa hoïc hieän nay ñeàu coù chung quan ñieåm raèng Hueá laø moät
vuøng ñaát ngheøo, kinh teá keùm phaùt trieån.
Ngoaïi tröø lôøi leõ cuûa caùc söû quan nhaø Nguyeãn mang naëng tính chaát öôùc leä neân khoâng phaûn
aùnh thöïc teá, caùc quan ñieåm khaùc cuûa caùc nhaø vieát söû vaø ñòa chí nöôùc ta vöøa neâu treân ñaây
ñeàu xaùc ñaùng. Tuy nhieân, nhöõng ñieàu nhaän xeùt naøy coøn thieáu tính chaát bao quaùt neân chöa
ñaùnh giaù ñuùng möùc caùc maët maïnh maët yeáu cuûa thaønh phoá Hueá. Thaät vaäy, söï pheâ phaùn
chæ chuù troïng ñeán vò theá cuûa thaønh phoá Hueá veà maët kinh teá, laïi coøn bò giôùi haïn bôûi theá
ñöùng vaø goùc nhìn thu heïp trong khuoân khoå sinh hoaït xaõ hoäi phong kieán noâng nghieäp. Trong thöïc
teá, theá maïnh cuûa thaønh phoá Hueá laø ôû caùc maët lòch söû vaø vaên hoùa, xuyeân qua vai troø chính
trò vaø vò trí chieán luôïc cuûa trung taâm thò töù naøy töø thôøi baét ñaàu coù chính söû cho ñeán ngaøy
nay. Thaät vaäy, tröôùc khi trôû thaønh Phuù Xuaân, töùc laø Kinh Thaønh Hueá ngaøy nay, vuøng Hueá ñaõ
laø caùi noâi cuûa nhieàu ñòa ñieåm chính trò vaø chieán löôïc quan yeáu nhö thaønh Taây Quyeån, thaønh
Khu Tuùc, huyeän Thoï Laõnh, beán OÂn Coâng, thaønh Hoùa Chaâu, cöûa Tö Dung.
Töø cuoái theá kyû thöù 2 tröôùc Coâng nguyeân, vaøo ñôøi Taây Haùn, thaønh Taây Quyeån ôû phía baéc
Hueá laø quaän lî quaän Nhaät Nam. Caùc khai quaät khaûo coå naêm 1997 ñaõ phaùt hieän di tích moät
toøa thaønh xöa ôû laøng Thaønh Trung, huyeän Quaûng Ñieàn. Coøn phaûi chôø caùc khaûo nghieäm boå
tuùc ñeå xaùc ñònh ñaây laø di tích thaønh Taây Quyeån ñôøi Haùn, hay ñaây chæ laø di chæ cuûa moät
toøa thaønh khaùc do ngöôøi Taøu hay ngöôøi Chieâm xaây döïng veà sau thay theá thaønh Taây Quyeån
ñaõ bò vua Laâm AÁp Phaïm Vaên san baèng naêm 347 sau Coâng nguyeân, döôùi trieàu Taán Muïc Ñeá.
Xa hôn moät chuùt veà phía nam laø thaønh Khu Tuùc, ngaøy nay coøn di tích laø Thaønh Loài ôû laøng
Nguyeät Bieàu huyeän Höông Thuûy. Vaøo ñôøi Taây Haùn, Khu Tuùc laø moät traïm treân con ñöôøng
chieán löôïc noái quaän lî Taây Quyeån vôùi huyeän lî Töôïng Laâm. Cuoái ñôøi Ñoâng Haùn, töø khi Töôïng
Laâm noåi leân töï chuû vaøo naêm 192, Khu Tuùc trôû thaønh tieàn ñoàn baûo veä thaønh Taây Quyeån.
Naêm 248, ñôøi Ñoâng Ngoâ, Laâm AÁp chieám thaønh Khu Tuùc vaø söûa sang thaønh caên cöù quaân söï
troïng yeáu, vöøa ñeå laøm baøn ñaïp taán coâng Giao Chaâu, vöøa ñeå laøm tieàn ñoàn baûo veä kinh ñoâ
Traø Kieäu. Ñeán ñôøi Taán, vua Laâm AÁp Phaïm Vaên xaây laïi thaønh Khu Tuùc baèng gaïch vôùi quy
moâ to lôùn. Thuûy Kinh Chuù cheùp raèng thaønh Khu Tuùc coù chu vi 6 daëm, cao 2 tröôïng, coù môû
nhieàu loã vuoâng, coù 5 taàng gaùc, coù laàu cao 7, 8 tröôïng, chung quanh coù 2 vaïn noùc nhaø. Töø Khu
Tuùc, naêm 347, Phaïm Vaên tieán ra chieám Nhaät Nam, baét gieát Thaùi Thuù Haï Haàu Laõm, san baèng
thaønh Taây Quyeån, vaø ñaép luõy Bình Chaùnh ñeå tính chuyeän chieám ñoùng laâu daøi. Naêm 349,
Ñaèng Tuaán ñem ñaïi quaân Giao Quaûng phaûn coâng, nhöng bò Phaïm Vaên ñaùnh thua, phaûi lui veà
Cöûu Chaân. Phaïm Vaên cuõng bò thöông maø cheát, con laø Phaïm Phaät leân thay. Naêm 351, Ñaèng
Tuaán tieán quaân chieám laïi Nhaät Nam, ñuoåi Phaïm Phaät veà laïi thaønh Khu Tuùc, vaø caét phaàn ñaát
phía nam cuûa huyeän Taây Quyeån ñaët theâm huyeän Thoï Laõnh (Huyeän Phuù Loäc ngaøy nay) ñeå
cuûng coá bieân cöông phía nam cuûa Giao Chaâu. Naêm 359, Phaïm Phaät laïi ra quaáy phaù Nhaät Nam,
khieán OÂn Phoùng Chi phaûi huy ñoäng quaân thuûy boä vaøo ñaùnh deïp. Phaïm Phaät laïi lui veà coá thuû
thaønh Khu Tuùc. Töø ñoù, hai beân giaûng hoøa, laáy beán OÂn Coâng (Muûi Chaân Maây) laøm ranh giôùi
Giao Chaâu-Laâm AÁp. Naêm 399, con Phaïm Phaät laø Phaïm Hoà Ñaït laïi ñaùnh haõm Nhaät Nam, baét
gieát Thaùi Thuù Caûnh Nguyeân, tieán chieám Cöûu Ñöùc, vaø bao vaây thaønh Giao Chæ, nhöng cuoái
cuøng bò Ñoã Vieän ñaùnh baïi neân laïi lui veà coá thuû thaønh Khu Tuùc. Ñeán ñôøi Toáng (Nam trieàu),
naêm 431, Phaïm Döông Maïi II ñem chieán thuyeàn vöôït bieån ra cöôùp phaù Cöûu Ñöùc, Nguyeãn Di Chi
phaûi caát quaân ñaùnh deïp, vaø Phaïm Döông Maïi II laïi lui veà coá thuû Khu Tuùc. Nhöõng traän ñaùnh
vöøa keå treân ñaây ñaõ laøm noåi baät vò theá chieán löôïc cuûa thaønh Khu Tuùc trong caùc vai troø baøn
ñaïp tieán coâng Giao Chaâu vaø caên cöù phoøng thuû Laâm AÁp. Ñeå giaûi quyeát döùt ñieåm moái hieåm
hoïa naøy, naêm 446, Toáng Vaên ñeá sai Ñaøn Hoøa Chi, Tieâu Caûnh Hieán, Toâng Xaùc, Khöông Troïng
Cô, Kieàu Hoaøng Daân ñem ñaïi binh chinh phaït Laâm AÁp, haï thaønh Khu Tuùc vaø tieán chieám Traø
Kieäu. Maát thaønh Khu Tuùc, töø ñoù, Laâm AÁp chòu quy phuï Trung Quoác. Tuy raèng khoaûng 100 naêm
sau, ñôøi Löông, nhaân Lyù Boân noåi leân xöng ñeá ôû Giao Chaâu, Rudravarman (Luaät Ñaø La Baïc Ma)
thöøa cô keùo binh ra chieám Nhaät Nam, cuûng coá laïi thaønh Khu Tuùc, nhöng chaúng bao laâu, nhaø
Tuøy chieám laïi Giao Chaâu vaø naêm 605, sai Löu Phöông ñem quaân haï thaønh Khu Tuùc, chieám ñoùng
Traø Kieäu, laáy laïi ñaát cuõ Nhaät Nam, vaø laáy theâm ñaát Töôïng Laâm ñeán taän muõi Dieàu (Varella)
ñaët quaän Laâm AÁp. Töø ñoù thaønh Khu Tuùc bieán khoûi vuõ ñaøi lòch söû.
Naêm 618, nhaø Ñöôøng leân thay nhaø Tuøy, nhöng Thaùi Thuù Lyù Giao caùt cöù vuøng Nhaät Nam,
choáng laïi nhaø Ñöôøng. Tuy veà sau, nhaø Ñöôøng haøng phuïc ñöôïc Lyù Giao, nhöng vaãn khoâng cai trò
ñöôïc Nhaät Nam, vì nhaân luùc coù loaïn Nam Chieáu, ngöôøi Laâm AÁp noåi leân khoâi phuïc ñaát cuõ. Töø
naêm 758, ñôøi Ñöôøng Tuùc Toâng, toaøn boä Nhaät Nam trong thöïc teá maát haún veà Laâm AÁp (coù
teân môùi laø Hoaøn Vöông). Töø naêm 875, nhaø Ñöôøng döùt khoaùt boû ñaát Nhaät Nam, vaø goïi nöôùc
laùng gieàng phöông nam cuûa Giao Chaâu laø Chieâm Thaønh (Champapura). Ngöôøi Chieâm xaây döïng
thaønh Chaâu Ri (sau naøy laø thaønh Hoùa Chaâu), hieän coøn di tích taïi laøng Laïi AÂn, huyeän Quaûng
Ñieàn, gaàn Ngaõ ba Sình, ñeå cai trò mieàn baéc Chieâm Thaønh. Naêm 1307, ñôøi Traàn Anh Toâng,
Ñoaøn Nhöõ Haøi ñoåi teân chaâu Ri laø Hoùa Chaâu, vaø thaønh Hoùa Chaâu laø lî sôû cuûa vuøng ñaát
traûi daøi töø huyeän Höông Traø ñeán phuû Ñieän Baøn, bao goàm caû hai thaønh phoá Hueá vaø Ñaø
Naüng ngaøy nay. Vì vò trí chieán löôïc quan yeáu, naêm 1391, thaønh Hoùa Chaâu ñöôïc Hoà Quyù Ly tu
boå ñaïi quy moâ, vaø naêm 1402, ñöôøng caùi quan töøng chaën coù phoá xaù, coù traïm ngöïa, goïi laø
Thieân lyù cuø, ñöôïc thieát laäp ñeå noái lieàn thaønh Hoùa Chaâu vôùi kinh thaønh Taây Giai. Vò trí chieán
löôïc quan yeáu naøy ñaõ ñöôïc töôùng nhaø Minh laø Tröông Phuï neâu roõ trong lôøi theà quyeát töû khi
taán coâng caên cöù ñòa khaùng chieán cuûa nhaø Haäu Traàn: Ta soáng phen naøy laø ôû Hoùa Chaâu, ta
cheát phen naøy cuõng ôû Hoùa Chaâu.
Thaønh Hoùa Chaâu vaø cöûa bieån Tö Dung (nay laø Tö Hieàn) laø muõi xung kích cuûa caên cöù ñòa
Thaêng Long trong söï nghieäp nam tieán cuûa daân Ñaïi Vieät. Caùc ñaïo vöông sö caùc trieàu Lyù, Traàn,
Hoà, Haäu Leâ chinh phaït Chieâm Thaønh ñeàu cho thuûy quaân gheù laïi Tö Dung tröôùc khi tieán coâng
kinh ñoâ Chieâm Thaønh laø thaønh Phaät Theä. Cöûa Tö Dung nguyeân tröôùc teân laø OÂ Long. Nhaân
ñoaøn thuyeàn ñöa coâng chuùa Huyeàn Traân veà Chieâm coù gheù laïi nghæ ngôi neân nhaø Traàn môùi
ñoåi thaønh Tö Dung. Ñôøi Maïc ñoåi laø Tö Khaùch, qua trieàu Leâ Trung Höng laïi laáy teân cuõ Tö Dung.
Naêm 1841, Thieäu Trò naêm ñaàu, ñoåi thaønh Tö Hieàn (2). Vua Leâ Thaùnh Toâng coøn löu laïi baøi thô Tö
Dung haûi moân löõ thöù:
Laâu thuyeàn kích coå ñaùo OÂ Long,
Baùch nhò quan haø thöû yeáu xung.
Lieät chöôùng huyeàn nhai thanh xuùc xuùc,
Keâ thieân phaùch laõng bích truøng truøng.
Tieân trieàu söï nghieäp truyeàn di tích
Nam quoác dö ñoà nhaän cöïu phong.
Naïp caáu taøng oâ haø haûi löôïng,
Nhaân gian voâ xöù baát trieàu toâng.
Ñeán ñôøi Trònh Nguyeãn, Phuù Xuaân trôû thaønh thuû phuû vaø laø trung taâm phaùt trieån kinh teá vaø
baønh tröôùng laõnh thoå cuûa Ñaøng Trong. Keå töø naêm 1611, Nguyeãn Hoaøng sai quaân ñaùnh chieám
vuøng ñaát phía nam phuû Hoaøi Nhôn ñaët laøm phuû Phuù Yeân, goàm 2 huyeän Ñoàng Xuaân vaø Tuy
Hoøa, ñeán naêm 1744, Nguyeãn Phöôùc Khoaùt leân ngoâi vöông, roài laàn löôït laáy caùc ñaát Taàm Boân,
Loâi Laïp, Ba Thaéc, Traø Vinh, ñaët caùc ñaïo Ñoâng Khaåu, Taân Chaâu, Chaâu Ñoác, Kieân Giang, Long
Xuyeân, chæ trong voøng 150 naêm, cöông giôùi phía nam nöôùc ta ñaõ tieán töø ñeøo Cuø Moâng ñeán bôø
vònh Xieâm La, laânh thoå môû roäng gaáp 2 laàn so vôùi luùc vua Leâ Thaùnh Toâng thoáng nhaát Ñaïi Vieät
vôùi Chieâm Thaønh naêm 1471.
Döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn vaø caùc vua Nguyeãn, coâng vieäc taây tieán cuõng raát raàm roä. Ngay
töø naêm 1613, Nguyeãn Phöôùc Nguyeân ñaõ ñaët dinh Ai Lao goàm 6 thuyeàn quaân taïi thöôïng nguoàn
soâng Cam Loä ñeå khoâng cheá caùc boä toäc Luïc Hoaøn, Vaïn Töôïng, Traán Ninh, Qui Hôïp. Ñeán ñôøi
Minh Maïng thì moät soá phuû noäi thuoäc ñöôïc thieát laäp taïi Trung vaø Haï Laøo, vaø Vaïn Töôïng trôû
thaønh ñaát baûo hoä. Ñoái vôùi Chaân Laïp, töø naêm 1674, Nguyeãn Phöôùc Taàn ñaõ can thieäp vaøo noäi
tình maø chia nöôùc naøy laøm 2, ñaët moät vua chaùnh ôû Long UÙc, vaø moät vua phoù ôû Saøi Coân.
Ñeán ñôøi Minh Maïng thì toaøn boä vuøng Bieån Hoà trôû thaønh Traán Taây Thaønh, goàm 33 phuû vaø 2
huyeän.
Nhö vaäy, töø vai troø xung kích cuûa caên cöù ñòa Thaêng Long, vuøng Hueá ñaõ chuyeån mình trôû thaønh
trung taâm phaùt trieån kinh teá vaø baønh tröôùng laõnh thoå cuûa daân toäc Ñaïi Vieät, khoâng nhöõng veà
phöông nam maø coøn veà phöông taây, ñem cöông giôùi phía taây nöôùc ta ñeán bôø soâng Meâkoâng vaø
vuøng Bieån Hoà. Laõnh thoå nöôøc Ñaïi Nam vôùi kinh ñoâ Hueá vaøo ñaàu theá kyû 19, döôùi trieàu Minh
Maïng, ñaõ môû roäng gaáp 4 laàn so vôùi thôøi Ñinh Tieân Hoaøng döïng nöôùc Ñaïi Coà Vieät vôùi coá ñoâ
Hoa Lö vaøo theá kyû thöù 10.
Vuøng Hueá coù beà daøy lòch söû vaø vaên hoùa voâ cuøng ñoà soä. Lòch söû vuøng Hueá trong loøng lòch
söû Ñaïi Vieät khoâng phaûi chæ baét ñaàu töø naêm 1306 luùc nhaø Traàn gaõ coâng chuùa Huyeàn Traân
ñoåi laáy 2 chaâu OÂ Ri, maø luøi laïi raát xa vaøo thôøi hoàng hoang cuûa ñaát nöôùc chuùng ta khi vuøng
Hueá ñöôïc söû cuõ ñoaùn ñònh laø Vieät Thöôøng. Söï ñoaùn ñònh naøy chính xaùc ñeán möùc ñoä naøo thì
coøn laø vaán ñeà caàn nghieân cöùu theâm. Coù ñieàu chaéc chaén laø vuøng Hueá, töø thôøi coå ñaïi,
cuøng vôùi mieàn baéc Trung Boä, laø ñòa baøn giao thoa cuûa 2 neàn vaên minh Ñoâng Sôn vaø Sa Huyønh,
vaø maõi cho tôùi ngaøy nay coøn baûo löu nhieàu yeáu toá vaên hoaù cuûa nöôùc Vieät coå. Ñeán thôøi
Baéc thuoäc, vôùi vieäc vuøng Töôïng Laâm noåi leân töï chuû vaø trôû laïi vôùi vaên hoùa AÁn Ñoä thì vuøng
Hueá laø nôi ñoái ñaàu cuûa 2 neàn vaên minh Trung Hoa vaø AÁn Ñoä, xuyeân qua nhöõng cuoäc tranh
chaáp daèng co keùo daøi haøng möôøi maáy theá kyû, giöõa Giao Chaâu vaø Laâm AÁp, roài giöõa Ñaïi
Vieät vaø Chieâm Thaønh, Chaân Laïp, ñöa ñeán keát quaû laø söï hình thaønh ñaát nöôùc vaø con ngöôøi
Vieät Nam ngaøy nay. Nhö vaäy, theá maïnh cuûa Hueá laø theá maïnh lòch söû vaø vaên hoùa, vôùi vò trí
chieán löôïc cuûa thaønh Khu Tuùc thôøi Baéc thuoäc, vôùi vai troø chính trò cuûa thaønh Hoùa Chaâu thôøi
Traàn Leâ, vôùi daáu aán vaên hoùa cuûa coá ñoâ Phuù Xuaân thôøi caùc vua chuùa nhaø Nguyeãn. Ñem so
saùnh Hueá vôùi caùc trung taâm lòch söû vaø vaên hoùa khaùc thì Hueá ngang ngöõa vôùi Luy Laâu vaø
Thaêng Long, vaø hôn haún Hoa Lö vaø Gia Ñònh.
Maët khaùc, nhieàu ngöôøi nhaän xeùt raèng Hueá ôû vaøo moät nôi ñöôøng giao thoâng baát tieän, laø moät
vuøng ñaát ngheøo, kinh teá keùm phaùt trieån. Nhöõng ñieåm naøy ñeàu raát ñuùng neáu ñaát nöôùc cöù
ñöùng maõi moät choå trong khuoân khoå xaõ hoäi phong kieán noâng nghieäp vôùi caùc phöông tieän sinh
hoaït vaø kyû thuaät haïn cheá. Ngaøy hoïc giaû Traàn Troïng Kim vieát Vieät Nam Söû Löôïc, ñöôøng soá 1
chæ roäng 4 meùt, ñöôøng soá 9 laø ñöôøng ñaát, vaø xe hôi ôû Hueá vaø ôû Haø Noäi chæ ñeám treân
ñaàu ngoùn tay. Hôn nöõa, phía taây vaø phía nam Hueá, nuùi non truøng truøng ñieäp ñieäp, vieäc ñi laïi
phaûi leân ñeøo xuoáng aûi, quaû laø khoù khaên, baát tieän. Nhöng ngaøy nay, haàm ñöôøng boä xuyeân
Haûi Vaân ñaõ vöøa khai thoâng, chaúng bao laâu nöõa xe hôi seõ qua laïi hai chieàu (3). Con ñöôøng ñeøo
ngoaèn ngoeøo quanh co daøi 22 kiloâmeùt vaø leân cao 500 meùt ñöôïc thu ngaén chæ coøn 6 kiloâmeùt
treân cuøng moät maët phaúng. Khoaûng caùch giöõa Hueá vaø Ñaø Naüng chæ coøn laïi taùm, chín chuïc
kiloâmeùt, khoâng nhöõng vieäc ra baéc vaøo nam trôû neân deã daøng maø vieäc giao thöông vôùi theá giôùi
beân ngoaøi thoâng qua cöûa khaåu Ñaø Naüng cuõng raát thuaän tieän. Ñöôøng soá 9 laïi truøng hôïp vôùi
döï aùn xa loä AÙ Chaâu nay mai seõ thöïc hieän. Ñeøo Lao Baûo coù ñoä doác töông ñoái thaáp, vaø
nhöõng ñieåm cao nhaát cuõng chæ treân döôùi 200 meùt, neân nhöõng döï aùn coâng trình quan yeáu nhö
ñöôøng xe löûa Ñoâng Haø-Savanakhet ñöôïc döï truø töø thôøi Nhaät thuoäc, vaø keânh ñaøo
Meâkoâng-Ñoâng Haûi do Vieän só Vieän Haøn Laâm Phaùp Quoác Traàn Minh Tieát (4) chuû tröông, ñeàu
coù theå thöïc hieän deã daøng vôùi caùc phöông tieän kyû thuaät tieán boä hieän thôøi. Quoác loä 1B ngang
qua thò traán A Löôùi ñang ñöôïc thi coâng, ñöôøng boä töø Ngaõ ba Tuaàn leân A Löôùi ñaõ coù saün vaø
ñaõ ñöôïc naâng caáp, nhôø vaäy, vieäc giao thoâng giöõa Hueá vaø Taây Nguyeân seõ raát deã daøng. Vôùi
vò trí naèm ôû trung ñoä baéc nam cuûa Vieät Nam, vaø ôû ñaàu moái haønh lang ñoâng taây cuûa baùn
ñaûo Ñoâng Döông, Hueá vaãn laø moät ñòa ñieåm chieán löôïc chính trò vaø quaân söï voâ cuøng quan
troïng. Nay mai, vôùi vieäc hoaøn chænh maïng löôùi giao thoâng vöøa noùi treân ñaây, Hueá seõ trôû thaønh
moät trung taâm phaùt trieån kinh teá vaø xaõ hoäi cuõng quan troïng khoâng keùm : Hueá seõ laø ñaàu moái
cuûa vieäc xaâm nhaäp vaø khai thoâng noäi ñòa caùc xöù Taây Nguyeân, Laøo vaø Baéc Thaùi Lan.
Vai troø ñaàu moái xaâm nhaäp vaø khai thoâng noäi ñòa cuûa Hueá seõ ñöôïc Ñaø Naüng tích cöïc hoå trôï.
Ñaø Naüng coù theá maïnh veà kinh teá vì haäu phöông Quaûng Nam laø moät vuøng ñoâng daân vaø giaøu
saûn vaät. Ñaø Naüng laïi laø maét xích quan yeáu cuûa heä thoáng haøng khoâng haøng haûi quoác teá.
Ñaø Naüng naèm ngay treân ñöôøng bay quoác teá A1 laø ñöôøng bay chính noái lieàn Taây AÂu vôùi Ñoâng
AÙ. Ñaø Naüng cuõng naèm treân thuûy ñaïo quoác teá noái lieàn Singapore vôùi Hoàng Koâng. Neáu thuûy
ñaïo naøy men theo bôø bieån Phi Luaät Taân thì leä phí Hoàng Koâng (HongKong fee) cuûa Ñaø Naüng
töông ñöông vôùi Cam Ranh vaø Vuõng Taøu, vaø thaáp hôn Haûi Phoøng raát nhieàu. Neáu thuûy ñaïo naøy
men theo bôø bieån Trung Boä vaø ñaûo Haûi Nam thì Ñaø Naüng vaø Cam Ranh naèm ngay treân haûi trình,
leä phí Hoàng Koâng bò trieät tieâu. Ñaø Naüng laïi laø caûng bieån nöôùc saâu (caûng Nam Thoï ôû maët
ñoâng baùn ñaûo Sôn Chaø), thuaän lôïi hôn caùc caûng Saøi Goøn vaø Haûi Phoøng phaûi ñi vaøo cöûa
soâng.
Toùm laïi, hai thaønh phoá Hueá vaø Ñaø Naüng coù quaù trình phaùt trieån rieâng reõ vaø khaùc bieät nhau,
neân coù nhöõng chöùc naêng chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi cuõng rieâng reõ vaø khaùc bieät
nhau. Theá maïnh cuûa Hueá laø veà maët lòch söû vaø vaên hoùa, neân Hueá chuû yeáu laø moät trung
taâm chính trò. Theá maïnh cuûa Ñaø Naüng laø veà maët giao thöông vaø xaõ hoäi, neân Ñaø Naüng chuû
yeáu laø moät trung taâm kinh teá. Duy trì toå chöùc töø tröôùc tôùi nay nhö laø hai phaân haït haønh chaùnh
rieâng reõ, Hueá vaø Ñaø Naüng, beân caïnh caùc maët maïnh khoâng phaùt huy ñöôïc heát öu ñieåm, ñaõ
boäc loä nhieàu maët yeáu khoâng deã daøng gì khaéc phuïc. Nhöng neáu keát hôïp Hueá vaø Ñaø Naüng laïi
thaønh moät phöùc hôïp ñoâ thò coù cuøng chung toå chöùc haønh chaùnh vaø quaûn trò, caùc maët maïnh
maët yeáu rieâng reõ cuûa Hueá vaø Ñaø Naüng seõ boå khuyeát cho nhau, ñeå bieán phöùc hôïp Hueá-Ñaø
Naüng thaønh moät ñoâ thò hoaøn chænh veà moïi maët. Hueá-Ñaø Naüng seõ trôû thaønh trung taâm chính
trò, vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi cuûa mieàn Trung vaø cuûa caû nöôùc. Naèm ôû vò trí trung ñoä baéc nam
cuûaVieät Nam, Hueá-Ñaø Naüng laø yeáu toá cô baûn ñeå keát hôïp 3 mieàn Trung Nam Baéc, san laáp
caùc dò bieät vaø giaûi hoùa caùc maâu thuaãn ñòa phöông, cuûng coá neàn moùng thoáng nhaát cuûa
nöôùc nhaø. Naèm ôû vò trí giao ñieåm caùc heä thoáng haøng khoâng haøng haûi quoác teá, Hueá-Ñaø
Naüng laø cöûa ngoõ cuûa VN môû thoâng ra giao löu vôùi theá giôùi beân ngoaøi. Naèm ôû ñaàu moái
haønh lang ñoâng taây cuûa baùn ñaûo Ñoâng Döông, Hueá-Ñaø Naüng laø caên cöù xaâm nhaäp vaø khai
thoâng noäi ñòa caùc xöù Taây Nguyeân, Bieån Hoà, Thöôïng Haï Laøo, Vaân Nam, Mieán Ñieän vaø Baéc
Thaùi Lan.
* * *
Ngaøy nay söï hình thaønh caùc phöùc hôïp ñoâ thò treân theá giôùi laø moät hieän töôïng phoå bieán. Theo
vôùi xu höôùng ñoâ thò hoùa noâng thoân, caùc ñieåm thò töù lôùn roäng ra vaø daàn daø giaùp ranh nhau,
ñöa ñeán heä quaû laø chung quanh caùc thaønh phoá lôùn laø caùc thaønh phoá veä tinh keát thaønh moät
maïng daøy daëc moät vaøi traêm kiloâmeùt. Vuøng Los Angeles coù beà roäng hôn hai traêm kiloâmeùt,
maùy bay khi ñaõ vaøo khu vöïc ñoâ thò naøy coøn phaûi bay nöûa tieáng ñoàng hoà nöõa môùi tôùi phi
tröôøng chính. Caùc khu vöïc ñoâ thò lôùn khaùc nhö New York, London, Paris, Berlin, Calcutta, Pekin,
Thöôïng Haûi , Tokyo cuõng coù quaù trình hình thaønh töông töï, nghóa laø coù moät thaønh phoá trung
taâm vaø haøng chuïc thaønh phoá veä tinh vaây quanh. Tröôøng hôïp hai khu vöïc ñoâ thò lôùn ôû gaàn nhau
vaø coù nhu caàu boå khuyeát cho nhau thì vaãn coù theå keát hôïp thaønh moät phöùc hôïp ñoâ thò coù hai
trung taâm goïi laø ñoâ thò song sinh hay song laäp (twin cites) nhö tröôøng hôïp Dallas-Fortworth vaø
Mineapolis-Saint Paul.
Hueá vaø Ñaø Naüng caùch nhau khoâng tôùi 100 kiloâmeùt theo ñöôøng chim bay. Maëc duø giöõa Hueá
vaø Ñaø Naüng coù nhöõng daõy nuùi Phöôùc Töôïng, Phuù Gia, Haûi Vaân chaén ngang, ñöôøng boä,
ñöôøng saét, ñöôøng bieån giöõa hai thaønh phoá vaãn ñi laïi deã daøng. Vôùi phöông tieän giao thoâng thoâ
sô thôøi tröôùc, caâu noùi mai Hueá xeá Quaûng vaãn laø caâu noùi cöûa mieäng cuûa daân gian. Ngaøy
nay, tuy vôùi phöông tieän giao thoâng vaãn coøn laïc haäu, khoaûng thôøi gian ñoù ruùt ngaén laïi coøn vaøi
tieáng ñoàng hoà. Huoáng hoà giöõa hai thaønh phoá Hueá vaø Ñaø Naüng ñaõ coù saün moät chuoãi caùc
trung taâm: Phuù Baøi, Nong, Truoài, Caàu Hai, Baïch Maõ, Caûnh Döông, Lang Coâ, Lieân Chieåu, Nam
OÂ. Vôùi vieäc hình thaønh maïng löôùi giao thoâng môùi chung quanh Hueá, vôùi vieäc hieän ñaïi hoùa caùc
tuyeán ñöôøng saét ñöôøng boä ñaõ coù saün, vôùi vieäc môû mang caùc trung taâm thò töù töø Phuù Baøi
ñeán Nam OÂ, chaéc chaén vieäc hình thaønh Phöùc Hôïp Ñoâ Thò Hueá-Ñaø Naüng laø chuyeän hieän thöïc
trong thôøi haäu Coäng Saûn, vôùi moät chính phuû laáy vieäc phaùt trieån quoác gia laøm troïng, coù vieãn
kieán vaø khoâng tham nhuõng taéc traùch trong caùc coâng trình phaùt trieån (coâng boá môùi nhaát cho
bieát CSVN ñöùng haøng thöù ba veà tham nhuõng taïi AÙ Chaâu. Ñoù laø lyù do taïi sao caùc coâng trình
nhaø nöôùc môùi xaây leân ñaõ ngaäp nöôùc, xieâu veïo hoaëc baát khieån duïng phaàn lôùn (tham nhuõng
treân 50% ngaân quõy caùc coâng trình xaây döïng!). Troâng mong vaøo CSVN ñeå phaùt trieån quoác gia thì
khoâng hy voïng ! Bôûi vaäy döï phoùng naøy chæ khaû thi trong moät cheá ñoä daân chuû töông lai taïi
VN)./.
MV HVC
TS. LÂM LỄ TRINH * CHIẾN TRANH VIỆT NAM
Nguõ Giaùc Ñaøi baïch hoaù hoà sô
CUOÄC CHIEÁN BÍ MAÄT CHOÁNG HAØNOÄI
(1961-1972)
SUY NGAÃM VEÀ MOÄT SÖÏ THAÁT BAÏI
Lam Le Trinh / Laâm Leã Trinh
Homepage, Acceuil, Trang Nha
Neùn höông cho anh lính bieät kích khoâng coù ngaøy veà.
Lôøi Toaø soaïn: Trong chöùc vuï Boä tröôûng Noäi vuï cuûa Chính phuû VNCH, Ts Laâm
Leã Trinh ñaõ theo doõi sít sao cuoäc chieán aâm thaàm choáng Baéc Vieät töø 1956 ñeán
1960. Bôûi vaäy, nhaän ñònh cuûa taùc giaû coù giaù trò ñaëc bieät. Boån baùo thaønh thaät
caùm ôn taùc giaû.
Theo giôùi nghieân cöùu nhaän ñònh, söû lieäu vieát veà Ñeä nhò Theá chieán ñeàu thieáu soùt
cho ñeán khi Tình baùo Anh quoác coâng khai hoaù hoà sô Ultra-British tieát loä heä
thoáng maät maõ chaän baét ñöôïc cuûa Ñöùc Quoác Xaõ. Veà Vieät Nam, neáu boû qua cuoäc
chieán bí maät choáng Haønoäi do CIA vaø Nguõ Giaùc Ñaøi toå chöùc töø 1961 ñeán 1972
thì boä quaân söû VN seõ maát nhieàu chöông heä troïng. Gaàn ñaây, Boä Quoác Phoøng HK
cho giaûi maät hoà sô SOG., Studies & Observation Group. Richard H. Schultz, JR,
giaùo sö chính trò hoïc taïi Fletcher School of Law and Diplomacy, phaân tích tinh
vi taøi lieâu naøy trong quyeån saùch "The Secret War Against Haønoäi" do Harper
Collins Publishers 2000 xuaát baûn. Thöôïng nghò só John McCain vaø töôùng John
R.Galvin, cöuï Tö leäânh Ñoàng Minh taïi NATO, AÂu chaâu, khoâng tieác lôøi ngôïi
khen. Döôùi ñaây, xin toùm taéc caùc ñoaïn chính.
Thôøi Ñeä nhò Theá chieán. Vaøi troø cuûa OSS.
OSS. Office of Strategic Services, tieàn thaân cuûa CIA, ñöôïc thaønh laäp bôûi quyeát
ñònh ngaøy 13.6.1942 cuûa Toång thoáng Franklin Roosevelt. Boä Tham möu Lieân
quaân khoâng maáy höôûng öùng maëc duø naém quyeàn kieåm soaùt cô quan. William
Donovan laø Giaùm ñoác ñaàu tieân. OSS coù traùch vuï thöïc hieän caùc coâng taùc baùn
quaân söï maät nhö tình baùo , chieán tranh taâm lyù , hoå trôï caùc phong traøo choáng ñoái
ñòa phöông, toå chöùc vaø huaán luyeän quaân du kích taïi nhöõng xöù AÂu chaâu vaø AÙ
chaâu bò Ñöùc Quoác Xaõ vaø Nhöït chieám ñoùng. Hoà Chí Minh baét lieân laïc ñöôïc vôùi
nhoùm OSS ôû Coân Minh vaø keát thaân vôùi Thieáu taù Archemides L.A. Patti maø
nhieäm vuï chính laø cöùu caùc tuø binh cuûa phe Ñoàng minh. Patti chuyeån cho TT
Truman moät böùc thô cuûa Hoà (khoâng ñöôïc traû lôøi), giuùp Hoà thaûo baûn Tuyeân ngoân
Ñoäc laäp, cung caáp voõ khí vaø giuùp huaán luyeän moät soá caùn boä Vieät Minh. Hoà
cuõng tieáp xuùc vôùi Trung taù OSS Peter Dewey vaø töôùng Khoâng quaân Claire
Chennault, ngöôøi saùng laäp toaùn Coïp Bay, Flying Tigers.. Töø OSS xuaát thaân
nhöõng chuyeân gia tình baùo gaïo coäi HK nhö Edward Lansdale, William Colby,
John K. Singlaub, Lou Conein...
CIA thay theá OSS, hoaït ñoäng taïi Vieät Nam (1954- 1960)
Khi Theá chieán chaám döùt, Harry Truman giaûi taùn OSS. Luaät An ninh Qu6c gia
naêm 1947 thaønh laäp cô quan CIA, Central Intelligence Agency. Hai quyeát ñònh
soá NSC 4 vaø 4A cuûa Toång thoáng giao cho CIA ñieàu haønh nhieàu vaán ñeà thuoäc
an ninh quoác ngoaïi.
Thaäp nieân 40 vaø 50 laø thôøi kyø "vaøng son" cuûa CIA. Ñuùng vaäy, ôû Phi Luaät taân,
Ñaïi taù Lansdale thaønh coâng giuùp Ramon Magsaysay deïp quaân phieán loïan Huks
vaø ñaéc cöû Toång thoáng naêm 1953. Taïi Iran vaø Guatemala, CIA giöït giaây cuoäc laät
ñoå hai nhaø ñoäc taøi Mohammed Mossadegh (1953) vaø Jacobo Guzman (1954).
Tuy nhieân CIA thaát baïi aâm möu gaây roái ôû Estonia, Latvia, Lithuania, Ba Lan,
Ukraine vaø Albania thuoäc khoái Xoâ Vieát.
Caùc coâng taùc choáng Baéc Vieät baét ñaàu naêm 1954, sau ngaøy Hieäp ñònh Geneøve
chia ñoâi taïm thôøi VN taïi vó tuyeán 17 ñeå chuaån bò baàu cöû töï do naêm 1956. HK
cuõng nhö Mieàn Nam khoâng kyù vaøo vaên kieän. Daân hai mieàn Nam-Baéc coù 300
ngaøy ñeå ñònh cö. Lansdale (ñöôïc TT Eisenhower phaùi qua VN hoaït ñoäng sau
ngaøy Ñieän Bieân Phuû thaát thuû 7.5.1954) thöøa cô hoäi cho ñoå boä ôû ven bieån Baéc
Vieät vaøi nhoùm bieät kích qua nhöõng cuoäc haønh quaân bí maät marops, maritime
operations. Soá ngöôøi naøy bò CS veùt saïch. Trong khi ñoù, Hoà Chí Minh ra leänh cho
10.000 caùn boä ôû laïi Mieàn Nam vaø buõa roäng taïi ñaây moät maïng löôùi giaùn ñieäp.
Naêm 1956, CIA giuùp toå chöùc Nhoùm Quan saùt baùn quaân söï ñaàu tieân, the First
Observation Group naèm ngoaøi heä thoáng chæ huy cuûa Quaân ñoäi VNCH vaø do TT
Dieäm ñieàu ñoäng,. Nhoùm naøy coâng taùc beân kia vó tuyeán 17 ñeå laáy tin vaø phaù huyû
heä thoáng lieân laïc cuûa ñòch. Naêm 1958, coù moät thoûa öôùc Dieäm-CIA ñeå ñöa bieät
kích ñoäät nhaäp Baéc Vieät. Ngaøy 28.1.1961, traû lôøi caâu hoûi cuûa TT Kennedy,
Giaùm ñoác CIA Allan Dulles cho bieát keát quaû döôùi möùc mong ñôïi. Theo phaân
tích gia Herbert Weisshart, trong khoái CS - neáu saùnh vôùi Nga soâ, Trung quoác,
Ñoâng Ñöùc vaø Baéc Haøn. ñöôïc CIA meänh danh quoác gia "phaûn giaùn/ voâ thöøa
nhaän, counterintelligence states, denied states" - thì Baéc Vieät laø nôi khoù thöïc
hieän nhaát taâm lyù chieán vaø coâng taùc bí maät. Tình traïng naøy coù nhieàu lyù do: Taïi
BV khoâng theå laäp khu khaùng chieán maquis, kieåu Phaùp thôøi chieán, do beân ngoaøi
tieáp teá vì daân chuùng bò nhoài soï vaø haøng nguû hoaù trieät ñeå. Maët khaùc, boä maùy
coâng an CS keàm keïp sít sao thaønh thò, thoân queâ ñeán haûi phaän; bieân giôùi bò khoaù
chaët vaø khoâng coù söï giao thöông, trao ñoåi tin töùc, du lòch giöõa hai mieàn
Nam-Baéc. Bôûi theá, CIA doàn 90% noå löïc vaøo Mieàn Nam. Ñaõ coù moät luùc
Lansdale ñeà nghò toå chöùc taïi Baéc Vieät moät phong traøo khaùng chieán choáng coäng
ñeå taïo roái loaïn nhö ôû Hung Gia Lôïi naêm 1956. Boä Ngoaïi giao vaø CIA baùc yù
kieán naøy, cho laø quaù baïo, coù theå gaây ñuïng ñoä vôùi Nga, Taøu vaø khai maøo theá
chieán.
Toång thoáng Kennedy khôûi ñaàu chieán tranh baát quy öôùc (1961)
Trong phieân hoïp 28.1.1961 taïi Hoäi ñoàng An ninh Quoác gia, J.F Kennedy ? vöaø
ñaéc cöû Toång thoáng - tuyeân boá oâng muoán nhöõng cuoäc haønh quaân bieät kích ñöôïc
toå chöùc beân trong Baéc Vieät., môû maøn moät giai ñoïaïn "ñaáu tranh khoù hoân chieán
tranh (quy öôùc) treân nhieàu phöông dieän...", bôûi theá "...caàn nghieân cöùu nhöõng gì
Mao Traïch Ñoâng vaø Che Guevara ñaõ vieát veà chieán tranh du kích." Ngaøy
27..4.1961, tai Hoäi ñoàng, töôùng Edward G. Lansdale, baïn thaân cuûa TT Ngoâ
Ñình Dieäm, thuyeát trình raèng Vieät coäng ñang thaønh coâng gia taêng khuûng boá vaø
du kích taïi Mieàn Nam VN vôùi chuû ñích laät ñoå cheá ñoä hieän lung lay. Theo lôøi keå
laïi cuûa Richard Helms ? sau naøy trôû thaønh Giaùm ñoác CIA ? Boä tröôûng Tö phaùp
Robert Kennedy, Boä tröôûng Quoác phoøng McNamara, hai anh em Bundy, Walt
Rostow vaø töôùøng Maxwell Taylor uûng hoä haêng haùi yù kieán cuûa Toång thoáng
nhöng khoâng coù kinh nghieäm nhieàu veà vaán ñeà.
TT Kennedy chæ ñònh moät ban nghieân cöùu do Roswell Gilpatric,Thöù tröôûng
Quoác phoøng, chuû toïa vaø goàm coù Lansdale, Rostow,Alexis Johnson vaø Desmond
Fitzgerald, ñeå thaûo moät "Chöông trình Haønh ñoäng cho VN, Program of Action
for Vietnam". Phuùc trình, naïp ñaàu thaùng 5.1961, cho bieát loái 58% laõnh thoå Mieàn
Nam bò CS keàm toaû. Phuùc trình ñeà nghò chaán chænh gaáp heä thoáng an ninh vaø
phaùt trieån trong xöù, keøm theo moät keá hoaïch xaâm nhaäp bí maät Mieàn Baéc. Ngaøy
11.5.1961, TT Kennedy chaáp nhaän vaø noùí roû trong quyeát ñònh haønh phaùp
NSAM 52 "Muïc tieâu cuûa HK laø .ngaên CS thoân tính Mieàn Nam; döïng taïi ñaây
moät xaõ hoäi daân chuû vöõng vaøng baèng caùch aùp duïng caáp baùch moät loaït bieän phaùp
maät veà maët quaân söï, chính trò, kinh te ávaø taâm lyù"
Cuoäc chieán baát quy öôùc choáng Baéc Vieät traûi qua hai giai ñoïan töø Kennedy cho
ñeán Nixon.
A ?Giai ñoïan 1961 -1962: CIA thaát baïi.
Luaät sö William Colby, toát nghieäp Princeton, noùi raønh tieáng Phaùp, laø tröôûng
ñoaøn CIA taïi Saigon töø 1959. OÂng chuû tröông "gia taêng söï baát oån taïi Baéc Vieät
ñeå laäp thaêng baèng vôùi tình traïng thieáu an ninh maø coäng saûn taïo ôû Mieàn Nam."
Gilbert Layton ñieàu khieån ngaønh ñaëc coâng. Vì phöông tieän giôùi haïn cho neân
CIA chæ ñöa ñöôïc treân vó tuyeán 17, baèng ñöôøng boä, ñöôøng bieån vaø thaûy duø, loáâi
30 bieät kích toå chöùc thaønh toaùn (teams), moåi toaùn 6 ngöôøi, vaø moät soá giaùn ñieäp
vieân hoaït ñoäng ñôn ñoäc (singletons). Löïc löôïng ñaëc coâng goàm ña soá ngöôøi Baéc
di cö vaøo Nam sau Hieäp ñònh Geneøve 1954. Thoaït tieân, hoï coù traùch vuï " toå chöùc
treân ñaát ñòch moät caên cöù du kích" nhöng veà sau, vaøo ñaàu naêm 1962, vì vaáp phaûi
khoù khaên thöïc teá, Colby phaûi ñoåi höôùng coâng taùc cuûa hoï thaønh tình baùo, phaù
hoaïi, chieán tranh taâm lyù vaø raûi truyeàn ñôn "Göôm Thieâng AÙi Quoác". Duø ñoåi nhöù
theá, keá hoaïch vaãn thaát baïi naëng , theo phuùc trình cuûa UÛy ban 303, The 303
Committee, ñöôïc Toaø Baïch oác ñaët ra ñeå traéc löôïng chieán dòch: Gaàn taát caû caùc
bieät kích vöôït tuyeán bò CS baét giöû, tra taán, thuû tieâu hay buoäc coïng taùc vôùi chuùng.
UÛy ban ñieàu tra neâu ra nhieàu lyù do thaát baïi: Hoa kyø giao phoù cho Chính quyeàn
Saigon tuyeån moä tröïc tieáp caùc bieät kích neân khoâng kieåm soaùt ñöôïc veà vaán ñeà
noäi giaùn. Moät khi loït vaøo Baéc Vieät hoï khoâng lieân laïc döôïc vôùi nhau vaø bò daân
ñòa phöông nhaän dieän mau choùng; CS gaøi tình baùo vaøo phiaù ñoái phöông. Phöông
caùch thaû duø caùc ñaëc coâng maø khoâng chuaån bò cho hoï moät cöù ñieåm ñoå boä an
toaøn ñeå hoïat ñoäng trong loøng ñòch ? The Blind Drop concept ? toû ra tai haïi. Theo
lôøi keå laïi cuûa cöïu Thieáu taù bieät kích Traàn Khaéc Kính, hieän nguï taïi Californie,
ñeâm 2.6.1961, Trung taù khoâng quaân Nguyeãn Cao kyø laùi chieác maùy bay C47 bay
ra Baéc Thaùi thaû duø toaùn Castor.
Tai haïi nhaát laø Averell Harriman, "thaày duøi" cuûa TT Kennedy, vaän ñoäng ñeå ba
phe Laøo (Quoác gia-Coäng saûn -Pathet) , Nga soâ vaø Baéc Vieät chaáp nhaän trung laäp
hoaù xöù Laøo taïi Hoäi nghò Geneøve. Theo Harriman, giaûi phaùp trung laäp hoaù ít
nguy hieåm hôn choïc töùc Baéc kinh baèng caùch taán coâng tröïc tieáp Baéc Vieät. Sau
ngaøy kyù Hieäp öôùc 6.7.1962, Myõ ruùt heát quaân. Haønoäi ruùt töôïng tröng ...40 caùn boä
(!)ä vaø gaøi laïi 10.000 du kích ôû Thöôïng Laøo. Duøng Laøo laøm baøn ñaïp, CSVN gaáp
môû roäng ñöôøng moøn Hoà Chí Minh (khai thoâng töø thaäp nieân 50) ñeå aøo aït xua
quaân vaøo Nam döôùi muõi cuûa UÛy ban Kieåm soaùt Quoác teá. Chæ trong thaùng
6.1962 maø thoâi, Haønoäi ñöa ñöôïc 1.500 lính chính qui qua ngaõ Laøo vaø Mieân.
Theá quaân söï nghieâng haún coù lôïi veà phiaù Baéc Vieät.
B ? Sau 1962: Nguõ Giaùc Ñaøi thay theá CIA.
Cuoái 1961, caùc phuùc trình baùo ñoäng cuûa Ban Thaåm löôïng Tình Baùo Quoác gia ,
National Intelligencve Estimate (hay NIE) thuùc Kennedy döùt khoaùt chaám döùt
coâng taùc baùn quaân söï cuûa CIA ôû Baéc Vieät vaø chuyeån traùch nhieäm qua Nguû
Giaùc Ñaøi. Söï thaát baïi ñoå boä taïi Vònh Con Heo, Bay of Pigs Cuba, ngaøy
28.6.1961 ñeå möu laät ñoå Fidel Castro, caøng chöùng roû CIA baát taøi. Thaùng baûy
1962, McNamara trieäu taäp ñaïi dieän cuûa Boä Quoác phoøng, Ban chæ huy Thaùi Bình
Döông, CIA, Boä Ngoaïi giao vaø cô quan MACV taïi Honolulu nghieân cöùu keá
hoïach Operation Switchback. Töôùng Harkins , xeáp MACV ? con gaø noøi cuûa
Maxwell Taylor taïi Saøigoøn - toû ra raát laïc quan maëc duø cuoái 1962, 300 du kích
Vieät coäng khaùng cöï thaønh coâng taïi AÁp Baéc, Ñoàng Thaùp Möôøi, vôùi Sö ñoaøn 7
Boä binh cuûa VNCH. Baùo chí vaø coâng luaän HK xao xuyeán maïnh veà traän ñaùnh
naøy.
TT Johnson cho thaønh laäp SOG (1964) . Keá hoïach OPLAN 34A
Vì heä thoáng bieät kích treân vó tuyeán 17 do CIA saép xeáp neân caàn coù moät giai ñoïan
chuyeån tieáp, CIA vaø Quaân ñoäi coïng taùc. Giai ñoïan naøy keùo laèng nhaèng cho ñeán
1964. Ngaøy 24.1.1964, Boä Tö leänh MACV taïi Saøigoøn ra coâng vaên thaønh laäp cô
quan Nghieân cöùu vaø Quan saùt SOG, ñeå thi haønh keá hoaïch Operation Plan treân
ñaát Baéc Vieät. OPLAN 34A ñöôïc TT Johnson chaáp thuaän, 4 ngaøy sau vuï aùm saùt
Kennedy, chieáu ñeà nghò cuûa McCone ,Mc Namara, Rusk, Bundy. vaø töôùng
Krulak. Keá hoïach naøy ? do Partain, Woolard, McLane vaø Kingston lieân tieáp phuï
traùch - goàm coù 72 loïai bieän phaùp ñeå thöïc hieän trong 12 thaùng, nhaèm 2,062 muïc
tieâu.
Veà sau, Giaùøm ñoác CIA William Colby coù nhaéc laïi: "Luùc ñoù, toâi ñaõ löu yù
McNamara caùc chieán dòch naøy khoâng theå thaønh coâng. Quan ñieåm cuûa phiaù
Quaân ñoäi (HK)ï laø CIA haønh ñoäng quaù ít, quaù chaäm vaø khoâng ñi saâu ñöôïc vaøo
khoái daân chuùng ôû Baéc Vieät. Ñaây laø McNamara coå ñieån: Caùc con soá traû lôøi cho
taát caû, Numbers are answers to everything! OÂâng ta tin raèng chæ caàn gia taêng aøo
aït nhöõng coá gaéng hoaït ñoäng bí maät thì seû gaây roái loïan beân trong Baéc Vieät vaø coù
theå buoäc Hoà Chí Minh ngöng uûng hoä khaùng chieán ôû Mieàn Nam!" (ñoïc "Secret
War" trang 36):
Keá hoïach OP 34 toå chöùc boán toaùn bieät kích mang bí danh Bell, Remus,
Tourbillon vaø Easy, toång soá goàm loái 30 ngöôøi . Toaùn thöù naêm, Europa, ñöôïc CIA
ñöa ra Baéc vaøo thaùng hai 1962, ñaõ ngöng lieân laïc baèng ra-doâ vaø coi nhö maát
luoân. Ngoaøi ra, CIA coøn xöû duïng moät giaùn ñieäp vieân coù bí danh Ares. CIA cuõng
trao laïi cho SOG traïi Long Thaønh ñang huaán luyeän gaàn 169 caùn boä vaø moät vaøi
truï sôû ôû trung taâm Saøigoøn. McNamara vaø Hoa Thònh Ñoán hoái thuùc SOG baét tay
vaøo vieäc. Töø thaùng 4.1964 cho ñeán thaùng 10.1967, gaàn 250 bieät kích chia thaønh
30 toaùn, ñöôïc gaøi theâm vaøo Baéc Vieät. Neáu coïng vôùi soá ngöôøi cuûa CIA hoïat
ñoäng saún thì toång soá leân ñeán 500. Cuoái 1967, coù taáùt caû 7 toaùn ñaëc coâng: Remus,
Tourbillon, Easy, Eagle, Hadley, Red Dragon, Romeo, vaø moät giaùn ñieäp mang
teân Ares. Naêm 1968, cô quan DIA, Defense Intelligence Agency, trong ñoù coù caû
ñaïi dieän CIA, toång xeùt thaønh quaû vaø keát luaän bi quan raèng phiaù ñòch, trong gaàn
baûy naêm, chaúng nhöõng phaù vôõ ñöôïc caùc toaùn noùí treân maø coøn xöû duïng hoï
choáng laïi Mieàn Nam döôùi nhieàu hình thöùc (phaûn giaùn, thoâng tin xuyeân taïc,
phænh gaït....).
Caùc toaùn ñaëc nhieäm ñöôïc ñöa ra Baéc Vieät vaøo nhöõng luùc khaùc nhau, khoâng
hoïat ñoäng chung moät choå, ñaûm nhaän coâng taùc rieâng bieät vaø khoâng lieân laïc vôùi
nhau vì caàn baûo maät toái ña : Toaùn Tourbillon, taïi vuøng Taây Baéc töø thaùng
5.1962, ñeå phaù hoaïi vaø laáy tin ? Toaùn Easy taïi Sôn La töø thaùng 8.1963, ñeå lieân
laïc vôùi saéc daân Meøo-Thaùi, toå chöùc hoï choáng chính phuû ? Toaùn Remus, trong
vuøng Ñieän Bieân Phuû, töø thaùng tö 1962, ñeå thieát laäp caên cöù vaø laøm tình baùo ?
Toaùn Eagle, gaàn bieân giôùi Hoa Vieät, vaøo thaùng 6.1964, ñeå tìm caùch phaù hoaïi
hai con ñöôøng soá 1 vaø 4, thieát loä Nam Quan vaø saân maùy bay Mai Pha ? Toaùn
Romeo, ôû phiaù Baéc khu phi chieán DMZ , töø thaùng 11.1965, ñeå theo doûi caùc
ñoaøn quaân xa treân quoác loä 103 ? Toaùn Haddley, cuõng ôû phiaù Baéc DMZ, ñeå
quan saùt söï di chuyeån cuûa ñòch treân quoác loä 8 noái lieàn vôùi caùc truïc giao thoâng soá
15, 81, 12 vaø 121 daãn sang Laøo. ? Sau heát, toaùn Red Dragon, töø thaùng 9.1967,
ñeå hoaït ñoäng phaù hoaïi vaø thoâng tin trong hai tænh Laøo Cai vaø Yeân baùi.
Giai ñoïan Nixon. Hoa kyø ruùt quaân. Keá hoaïch OP 35 chaám döùt
(30.4.1972)
Ñaàu naêm 1969, TT Nixon noùi vôùi Boä Tham möu: "Toâi seõ chaám döùt chieán tranh.
Mau choùngï." OÂng gôûi thoâng ñieäp cho Haønoäi ñeà nghò BV vaø HK ñoàng ruùt binh
khoûi Mieàn Nam. Ñeå gaây aùp löïc, Nixon cho thaû bom caùc ñaëc khu CSVN taïi
Mieân. Haønoäi khoâng nao nuùng, xua theâm quaân vaøo döôùi vó tuyeán 17 vaø tuyeân boá
seõ kieân trì ñaøm phaùn ôû Hoäi nghò Paris "until the chairs rot, cho ñeán khi gheá
muïc!" Nixon ra leänh cho Kissinger nghieân cöùu traû ñuõa baèng caùch phong toûa caùc
haûi caûng ñòch vaø gia taêng oanh taïc BV. Nhöng Kissinger laïi ñeà nghò "vieät nam
hoaù" chieán tranh. (coøn goïi laø jaunissement, yellowing the war). Thaùng möôøi
.1968, chuyeân gia Anh choáng du kích Sir Robert Thompson ? töøng thaønh coâng
deïp loïan taïi Maõ Lai trong thaäp nieân 50 vaø ñaõ giöõ vai troø coá vaán ôû VN töø 1961
ñeán 1965 theo lôøi môøi cuûa Kennedy - ñöa ra giaûi phaùp naøy vaø cho bieát Mieàn
Nam, vôùi moät trieäu quaân taïi nguõ, coù theå, trong voøng hai naêm, taùi laäp hoaø bình
neáu Myõ tích cöïc giuùp Chính phuû Saøigoøn veà vuõ khí vaø kinh teá. Theo Thompson,
chi phí vieän trôï naøy vaãn coøn raát reû vì döôùi thôøi Truman, Myõ ñaõ xaøi tôùi 150 tyû ñoâ
la. Treân thöïc teá, ñaây chæ laø moät giaác mô vì thôøi haïn hai naêm quaù ngaén. Hôn nöûa,
naêm 1970, Nixon cho ruùt 150,000 lính Myõ, baát chaáp MACV baùo ñoäng quyeát
ñònh naøy seõ gaây khoù cho thuû tuïc vieät nam hoaù.
Thaùng hai 1970, döôùi söï chæ huy cuûa Ñaïi taù Don Schungel, nhöõng toaùn thaùm
thính Prairie Fire. thuoäc keá hoaïch OP 35, thöïc hieän 441 chuyeán ï quan saùt taïi
Laøo, doïc ñöôøng moøn Hoà Chí Minh. vaø gaëp söï choáng cöï maõnh lieät cuûa caùc toaùn
truy naõ, tracker teams, Baéc Vieät. 12 quaân nhaân Myõ töû vong , 98 bò thöông vaø 4
maát tích.
Taïi Cam boát, trong 4 thaùng ñaàu naêm 1970, keá hoïach thaùm saùt Salem House
khaùm phaù BV laäp nhieàu caên cöù ñoät nhaäp vaø traïm tieáp vieän gaàn bieân giôùi
Mieân-Vieät. Ngaøy 18.3.1970, töôùng Lon Nol laät ñoå Sihanouk. Cuoäc haønh quaân
hoån hôïp Myõ-Vieât mang teân Operation Bình Taây treân ñaát Mieân phaù huûy, ít nöûa
taïm thôøi, heä thoáng quaân söï ñòch. Ngaøy 1.5.1970, sinh vieân phaûn chieán cuûa Kent
State bieåu tình choáng ñoái raàm roä ôû Ohio. Tieáp theo , daân chuùng xuoáng ñöôøng taïi
Washington. Keát quaû laø, keå töø 30.6.1970, cô quan MACVSOG khoâng coøn ñöôïc
pheùp duøng bieät kích Myõ treân ñaát Mieân. Toång keát, chieán dòch Salem House ñaõ
thöïc hieän 577 laàn xuaát quaân. Taát caû ? tröø 19 ? coù tính caùch thaùm saùt.
Ñeå chuaån bò taùi öùng cöû Toång thoáng naêm 1972, Nixon laáy moät quyeát ñònh ngoaïn
muïc: caét ñöôøng moøn Hoà Chí Minh taïi Laøo daøi theo quoác loä 9 vaø tieâu huûy cô sôû
BV trong vuøng. Töôùng Creighton Abrams, tö leänh MACV, ñeà xöôùng chieán dòch
Lam Sôn 719 do hai töôùng Hoaøng Xuaân Laõm vaø James Sutherland ñieàu ñoäng.
Skip Sadler, ngöôøi chæ huy choùt cuûa MACVSOG, noùi vôùi töôùng Laõm: " Moái lo
lôùn nhaát cuûa toâi laø laøm caùch naøo oâng seõ ruùt khoûi ñòa nguïc naøy." Ñeå doïn ñöôøng
cho chieán dòch vaø ñaùnh laïc höôùng ñoái phöông, caùc ñoäi ñaëc coâng SOG thaû duø
nhöõng hình noäm , chaát noå vaø truyeàn ñôn ôû phiaù Taây Kheâ Sanh vaø trong thung
luûng Ashau nhöng töôùng Voõ Nguyeân Giaùp khoâng ñeå bò gaït vaø saún saøng öùng
chieán vôùi 4 sö ñoaøn chính quy. Lam Sôn 719 baét ñaàu ngaøy 8 thaùng hai. Sau 6
tuaàn chieán ñaáu, Quaân ñoäi VNCH toån thaát 50% vaø Vieät coäng kieåm soaùt ñöôïc
phaàn ñaát phiaù taây cuûa Quaân khu 1 vaø vuøng DMZ. Con döôøng tieán veà Hueá
khoâng coøn bò ngaên. BV chuaån bò toång taán coâng vaøo muøa Phuïc sinh 1972.
Ñaïi taù Roger Pezzelle, ngöôøi chæ huy cuoái cuøng keá hoaïch ñaëc coâng OP 35, than
phieàn bò Hoa Thònh Ñoán boù tay vì töø nay, moåi laàn haønh quaân thaùm saùt taïi Mieân
hay Laøo ñeàu phaûi xin pheùp tröôùc ba hoâm Boä Tham möu Lieân Quaân HK ngang
qua MACV. Chaùn naûn, oâng noùi: "Isn?t it ridiculous?". Ngaøy 30.4.1972, baèng
moät thoâng caùo, Boä Tö leänh Thaùi Bình Döông ra leänh chuyeån giao taát caû chöông
trình SOG cho Nha Giaùm ñoác Kyõ thuaät Chieán löôïc cuûa VNCH. Töø thaùng gieâng
ñeán cuoái thaùng ba, tai maét cuûa MACV treân laõnh thoå CS khoâng coøn nöûa.
Kinh nghieäm töø moät söï thaát baïi. Vai troø töông lai cuûa chieán tranh
baát quy öôùc
Ñeán nay, veà cuoäc chieán aâm thaàm choáng Baéc Vieät, coù nhieàu phoùng söï giaät gaân
cuûa taùc giaû ngoaïi quoác hay hoài kyù phieán dieän cuûa moät soá cöïu bieät kích töøng bò
CS giam caàm. Xuyeân qua hoà sô vöøa ñöôïc Boä Quoác phoøng baïch hoùa - coù theå
chöa noùi heát - theá giôùi nhaän roû hôn vì sao Hoa kyø thua ôû VN veà caø hai maët,
chieán tranh quy öôùc vaø chieán tranh baát quy öôùc. Nhöõng lyù do naøo khieán Myõ thaát
baïi trong chieán tranh thöù hai?
1 ? Thieáu chuû tröông thích öùng, ñoàng nhaát vaø lieân tuïc, thieáu laõnh ñaïo ôû caáp
choùp bu. Eisenhower duøng chieán tranh maät nhö moät lôïi khí heä troïng ñeå thaéng
theá trong Chieán tranh laïnh. Kennedy, quaù lyù töôûng, aùp duïng caùc phöông phaùp
chieán tranh maät moät caùch naêng noå nhöng khoâng nghieân cöùu kyõ quyeát taâm vaø
phaûn öùng cuûa ñòch. Ñeå cöùu vaûn chöông trình chaán höng xaõ hoäi "The Great
Society" cuûa oâng taïi Myõ vaø vì bò xoâ ñaåy baát thaàn vaøo moät tình traïng khuûng
hoaûng sau caùi cheát cuûa Dieäm vaø Kennedy, Lyndon Johnson thaän troïng ñoái phoù
vôùi Haønoäi theo ñöôøng loái "graduated answer/graduated pressure, traû lôøi/gaây aùp
löïc tuøy thôøi " . Chính saùch "gaø nuoát giaây thung" naøy boù tay SOG. Vôùi Nixon,
covert action, cuoäc chieán ñaáu aâm thaàm laø moät chieán thuaät ñeå thoaùt khoûi beá taéc
ñoái ngoaïi. Noùi toùm taéc, HK ñaùnh maø khoâng muoán thaéng, Coâng luaän HK khoâng
ñuû nhaãn naïi ñeå chiuï ñöïng moät cuoäc chieán dai daúng. AÁn töôïng Nga- Taøu aùm aûnh
khoâng thoâi Hoa Thònh Ñoán.
Maët khaùc, CIA thaát suûng khoâng heát loøng coâïng taùc vôùi SOG trong giai ñoaïn
chuyeån tieáp 1962.- 1964. Nghieâm troïng hôn, caùc Tö leänh lieân tieáp cuûa MACV,
töø Paul Harkins, Maxwell Taylor, William Westmoreland cho ñeán Creighton
Abrams, vaãn coi chieán tranh quy öôùc laø bieän phaùp höõu hieäu duy nhaát vaø. khoâng
tin chieán tranh maät giaûi quyeát ñöôïc gì. Quaân ñoäi töø choái saùp nhaäp SOG vaøo caùc
keá hoïach chieán tranh. Ngoaøi ra, Ñaïi söù HK William Sullivan taïi Vientiane
khoâng maáy soát saéng giuùp bieät kích SOG ñoäât nhaäp Laøo ñeå khuaáy phaù ñöôøng
moøn Hoà Chí Minh, vieän leõ Hieäp öôùc Geneøve 1962 ñaõ trung laäp hoaù nöôùc naøy.
Caáp chæ huy cô quan SOC ? Blackburn, Singlaub vaø Cavanaugh - than phieàn
thaùi ñoä deø daëc cuûa Sullivan gaây khoù khaên cho hoï khoâng ít.
2 ? Thieáu söï huaán luyeän vaø kinh nghieäm taâm lyù caàn thieát. Thuyeát chieán tranh
baát quy öôùc, unconventional warfare doctrine, ñeán nay vaãn ñöôïc xem nhö moät
phaàn aên khôùp vôùi chieán tranh noùng vaø khoâng coù vai troø then choát trong chieán
tranh laïnh. Du kích khoâng coù maët traän. Coù nhieàu khaùc bieät saâu roäng giöõa nhöõng
gì Special Warfare School taïi Fort Bragg daïy suoát 15 tuaàn leã cho caùc só quan
thuoäc Löïc löôïng Ñaêïc bieät vaø thöïc teá chieán tröôøng ôû Baéc Vieät trong phaïm vi
thaùm baùo, chieán tranh taâm lyù, choáng khuûng boá, phaù hoaïi haäu caàn ñòch, phöông
thöùc ñeå soáng soùt trong nghòch caûnh..vv..Coâng taùc tieáp vaän caùc toaùn xung kích
vöôït tuyeán vaáp phaûi muoân vaøn trôû ngaïi. Chöông trình huaán luyeän, toå chöùc theo
loái Myõ taïi caùc tröôøng bieät kích Thuû Ñöùc vaø Long Thaønh, khoâng thích öùng voùi
nhu caàu chieán löôïc vaø chieán thuaät. Chính phuû Mieàn Nam khoâng coù tieáng noùí
quyeát ñònh trong caùc cuoäc haønh quaân beân kia vó tuyeán. Ai chi ñòa thì chæ huy!
Noäi giaùn len loõi vaøo boä maùy ñaùnh giaëc phíùa quoác gia. Ñeå laøm vieäc vôùi ñoàng
minh Myõ veà bieät kích, Chính phuû Saøigoøn coù Phoøng Lieân laïc Phuû Toång thoáng
(thôøi Ngoâ Ñình Dieäm) ñoåi thaønh Nha Kyõ thuaät naêm 1963, do moät só quan caáp taù
chæ huy: Leâ Quang Tung, Traàn Vaên Hoå, roàiVöông Vaên Ñoâng (ñöôïc loái 3 thaùng),
sau heát Ñoaøn Vaên Nu.
Noùi toùm taéc, Myõ thua chieán tranh quy öôùc laãn baát quy öôùc vì doát taâm lyù AÙ chaâu,
khoâng naém vöõng chieán thuaät du kích, ngaïo maïn, thaåm löôïng sai aûnh höôûng cuûa
Baéc kinh vaø Maïc tö khoa ñoái vôùi Haønoäi, ñoaùn traät quyeát chí cuûa CSVN vaø coi
thöôøng ñoàng minh Vieät Nam Coïng hoaø. Mieàn Nam laø con côø thí trong chieán
löôïc toaøn caàu Hoa kyø. "Ñaát nöôùc coù theå traùnh ñöôïc chaêng soá maïng haåm hiu neáu
nhaø caàm quyeàn ôû Saøigon, thay vì voïng ngoaïi, bieát saùng suoát taïo moät caùi theá daân
toäc vöõng chaéc vaø choïn con ñöôøng daân chuû thích hôïp? ", ngöôøi quoác gia vaãn töï
hoûi nhö theá, tuy ñaõ chaäm. Dó vaõng, duø sao, cuõng laø oâng thaày toát neáu khoâng uoång
phí baøi hoïc quaù khöù .
Hieän khoâng coù thoáng keâ chính thöùc veà soá caõm töû quaân hy sinh taïi BV. Phoûng
chöøng 500 ngöôøi maát tích. Rieâng keá hoïach OP 35 goàm coù ba toaùn toång coïng 110
só quan vaø 615 ñaëc coâng.Trong moãi ñoäi thaùm saùt coù ba ngöôøi Myõ vaø 250 Vieät.
Töø thaùng hai ñeán thaùng tö 1973, Haønoäi phoùng thích 591 tuø binh HK, khoâng coù só
quan SOG naøo. Vaän meänh cuûa nhöõng chieán só ñaëc nhieäm ra sao? Thôøi
Kennedy, toång nhaân soá Löïc löôïng Ñaëc bieät leân ñeán 10.000 ngöôøi. Thaäp nieân
70, suït xuoáng coøn 3.600. Chính quyeàn Myõ muoán queân hoï ñi, vieän leõ.... khoâng coù
tuyeån moä hoï coâng khai.(!). Theo Sedgwick Tourison ,taùc giaû quyeån saùch "Secret
Army, Secret War", nxb Marine Institute, 1994, nhôø Ñaïi söù HK David
Lambertson ôû Bangkok can thieäp maïnh, 15 ngöôøi, cöïu bieät kích VN ñaàu tieân
ñöôïc Sôû Di cö vaø Nhaäp tòch cho vaøo Myõ naêm 1995. Gaàn ñaây, Quoác hoäi bieåu
quyeát trôï caáp 40.000 ñoâ cho moãi ngöôøi.
******
Chieán tranh laïnh ñaõ chaám döùt, chieán tranh noùng phaûn yù nguyeän hoaø bình cuûa
nhaân loaïi. Hai nhoùm chuû tröông vaø choáng ñoái chieán tranh bí maät vaãn tranh luaän
soâi noåi. Thôøi theá môùi, - nöûa laïnh nöûa noùng -, ñoøi hoûi bieän phaùp môùi, thöïc teá vaø
höõu hieäu hôn. Raên ñe suoâng hay xöû duïng böøa baûi voõ khí toái taân khoâng thích
hôïp. Thaùng 11.1986, thôøi TT Reagan, Quoác Hoäi Myõ bieåu quyeát thaønh laäp
SOCOM, US Special Operations Command. Cô quan naøy, ñaët döôùi quyeàn ñieàu
khieån cuûa moät töôùng boán sao, coù traùch vuï thaûo hoaïch ñöôøng loái vaø chaêm lo caùc
vaán ñeà huaán luyeän, ñieàu nghieân keá hoaïch vaø .trang bò caùc löïc löôïng taùc chieán
ñaëc bieät, special operations forces hay SOF. Noùi caùch khaùc, chính quyeàn HK
coâng nhaän caàn toå chöùc vaø xöû duïng chieán tranh bí maät ñeå ñoái phoù nhöõng tröôøng
hôp "tranh chaáp coù cöôøng ñoä thaáp, low intensity conflicts hay LIC", thöôøng xaûy
ra ngaøy nay treân ñòa caàu vôùi nhoùm quoác gia baát trò (coøn goïi laø "nöôùc du coân,
rogue nations") thích xöû duïng voâ toäi vaï khuûng boá, vuõ khí gieát soá ñoâng vaø xuùi
duïc phieán loïan. Raén rít ñoäc haïi hôn khuûng long. Ngoaøi ra, saéc toäc, toân giaùo vaø
toäi aùc coù toå chöùc cuõng gaây baát oån deã daøng. Taøi khoùùa 1987, SOF nhaän ñöôïc 1,6
tyû trong ngaân saùch quoác phoøng 300 tyû ñoâ. Thôøi haäu chieán tranh laïnh khoù kieåm
soaùt hôn caû chieán tranh laïnh. Roái raám coù theå noå baát luaän ôû ñaâu, luùc naøo, vì moïi
lyù do.
Trong töông lai, veà an ninh, Hoa kyø seõ tröïc dieän nhieàu thaùch thöùc quoác teá môùi.
Caàn ñieåu chænh vaø caäp nhaät hoaù thöôøng xuyeân taân chính saùch, chieán löôïc vaø
phöông tieän. Hoa Kyø cuõng seõ gaëp trôû ngaïi vaø phieàn toaùi gaây thaát voïng nhö ôû
Vieät Nam. Kinh nghieäm ñaõ qua giuùp sieâu cöôøng naøy khoâng taùi phaïm sô suaát cuû.
Mong laém thay!
LAÂM LEÃ TRINH
Ngaøy 9.5.2001
Thuûy Hoa Trang
THÖ TÒCH
"The Secret War Against Hanoi" cuûa Richard H. Shultz, JR.Harper Collins
Publishers, 2000
"Secret Army, Secret War" cuûa Sedgwick Tourison, Marine Institute Publ.
1994
"Early Covert Action on the Ho Chí Minh Trail" cuûa Ken Conboy &
James Morisson in VIETNAM, August 2000
"Project Delta Disaster" cuûa Ken Conboy & J. Morrison in VIETNAM,
October 2000
"Vieät Nam, Histoire secreøte d?une victoire perdue", par William Colby,
Perrin , Paris , 1989
Homepage
Feedback / Commentaire / YÙ kieán
Copyright © Lam Le Trinh - All Rights Reserved
CUOÄC CHIEÁN BÍ MAÄT CHOÁNG HAØNOÄI
(1961-1972)
SUY NGAÃM VEÀ MOÄT SÖÏ THAÁT BAÏI
Lam Le Trinh / Laâm Leã Trinh
Homepage, Acceuil, Trang Nha
Neùn höông cho anh lính bieät kích khoâng coù ngaøy veà.
Lôøi Toaø soaïn: Trong chöùc vuï Boä tröôûng Noäi vuï cuûa Chính phuû VNCH, Ts Laâm
Leã Trinh ñaõ theo doõi sít sao cuoäc chieán aâm thaàm choáng Baéc Vieät töø 1956 ñeán
1960. Bôûi vaäy, nhaän ñònh cuûa taùc giaû coù giaù trò ñaëc bieät. Boån baùo thaønh thaät
caùm ôn taùc giaû.
Theo giôùi nghieân cöùu nhaän ñònh, söû lieäu vieát veà Ñeä nhò Theá chieán ñeàu thieáu soùt
cho ñeán khi Tình baùo Anh quoác coâng khai hoaù hoà sô Ultra-British tieát loä heä
thoáng maät maõ chaän baét ñöôïc cuûa Ñöùc Quoác Xaõ. Veà Vieät Nam, neáu boû qua cuoäc
chieán bí maät choáng Haønoäi do CIA vaø Nguõ Giaùc Ñaøi toå chöùc töø 1961 ñeán 1972
thì boä quaân söû VN seõ maát nhieàu chöông heä troïng. Gaàn ñaây, Boä Quoác Phoøng HK
cho giaûi maät hoà sô SOG., Studies & Observation Group. Richard H. Schultz, JR,
giaùo sö chính trò hoïc taïi Fletcher School of Law and Diplomacy, phaân tích tinh
vi taøi lieâu naøy trong quyeån saùch "The Secret War Against Haønoäi" do Harper
Collins Publishers 2000 xuaát baûn. Thöôïng nghò só John McCain vaø töôùng John
R.Galvin, cöuï Tö leäânh Ñoàng Minh taïi NATO, AÂu chaâu, khoâng tieác lôøi ngôïi
khen. Döôùi ñaây, xin toùm taéc caùc ñoaïn chính.
Thôøi Ñeä nhò Theá chieán. Vaøi troø cuûa OSS.
OSS. Office of Strategic Services, tieàn thaân cuûa CIA, ñöôïc thaønh laäp bôûi quyeát
ñònh ngaøy 13.6.1942 cuûa Toång thoáng Franklin Roosevelt. Boä Tham möu Lieân
quaân khoâng maáy höôûng öùng maëc duø naém quyeàn kieåm soaùt cô quan. William
Donovan laø Giaùm ñoác ñaàu tieân. OSS coù traùch vuï thöïc hieän caùc coâng taùc baùn
quaân söï maät nhö tình baùo , chieán tranh taâm lyù , hoå trôï caùc phong traøo choáng ñoái
ñòa phöông, toå chöùc vaø huaán luyeän quaân du kích taïi nhöõng xöù AÂu chaâu vaø AÙ
chaâu bò Ñöùc Quoác Xaõ vaø Nhöït chieám ñoùng. Hoà Chí Minh baét lieân laïc ñöôïc vôùi
nhoùm OSS ôû Coân Minh vaø keát thaân vôùi Thieáu taù Archemides L.A. Patti maø
nhieäm vuï chính laø cöùu caùc tuø binh cuûa phe Ñoàng minh. Patti chuyeån cho TT
Truman moät böùc thô cuûa Hoà (khoâng ñöôïc traû lôøi), giuùp Hoà thaûo baûn Tuyeân ngoân
Ñoäc laäp, cung caáp voõ khí vaø giuùp huaán luyeän moät soá caùn boä Vieät Minh. Hoà
cuõng tieáp xuùc vôùi Trung taù OSS Peter Dewey vaø töôùng Khoâng quaân Claire
Chennault, ngöôøi saùng laäp toaùn Coïp Bay, Flying Tigers.. Töø OSS xuaát thaân
nhöõng chuyeân gia tình baùo gaïo coäi HK nhö Edward Lansdale, William Colby,
John K. Singlaub, Lou Conein...
CIA thay theá OSS, hoaït ñoäng taïi Vieät Nam (1954- 1960)
Khi Theá chieán chaám döùt, Harry Truman giaûi taùn OSS. Luaät An ninh Qu6c gia
naêm 1947 thaønh laäp cô quan CIA, Central Intelligence Agency. Hai quyeát ñònh
soá NSC 4 vaø 4A cuûa Toång thoáng giao cho CIA ñieàu haønh nhieàu vaán ñeà thuoäc
an ninh quoác ngoaïi.
Thaäp nieân 40 vaø 50 laø thôøi kyø "vaøng son" cuûa CIA. Ñuùng vaäy, ôû Phi Luaät taân,
Ñaïi taù Lansdale thaønh coâng giuùp Ramon Magsaysay deïp quaân phieán loïan Huks
vaø ñaéc cöû Toång thoáng naêm 1953. Taïi Iran vaø Guatemala, CIA giöït giaây cuoäc laät
ñoå hai nhaø ñoäc taøi Mohammed Mossadegh (1953) vaø Jacobo Guzman (1954).
Tuy nhieân CIA thaát baïi aâm möu gaây roái ôû Estonia, Latvia, Lithuania, Ba Lan,
Ukraine vaø Albania thuoäc khoái Xoâ Vieát.
Caùc coâng taùc choáng Baéc Vieät baét ñaàu naêm 1954, sau ngaøy Hieäp ñònh Geneøve
chia ñoâi taïm thôøi VN taïi vó tuyeán 17 ñeå chuaån bò baàu cöû töï do naêm 1956. HK
cuõng nhö Mieàn Nam khoâng kyù vaøo vaên kieän. Daân hai mieàn Nam-Baéc coù 300
ngaøy ñeå ñònh cö. Lansdale (ñöôïc TT Eisenhower phaùi qua VN hoaït ñoäng sau
ngaøy Ñieän Bieân Phuû thaát thuû 7.5.1954) thöøa cô hoäi cho ñoå boä ôû ven bieån Baéc
Vieät vaøi nhoùm bieät kích qua nhöõng cuoäc haønh quaân bí maät marops, maritime
operations. Soá ngöôøi naøy bò CS veùt saïch. Trong khi ñoù, Hoà Chí Minh ra leänh cho
10.000 caùn boä ôû laïi Mieàn Nam vaø buõa roäng taïi ñaây moät maïng löôùi giaùn ñieäp.
Naêm 1956, CIA giuùp toå chöùc Nhoùm Quan saùt baùn quaân söï ñaàu tieân, the First
Observation Group naèm ngoaøi heä thoáng chæ huy cuûa Quaân ñoäi VNCH vaø do TT
Dieäm ñieàu ñoäng,. Nhoùm naøy coâng taùc beân kia vó tuyeán 17 ñeå laáy tin vaø phaù huyû
heä thoáng lieân laïc cuûa ñòch. Naêm 1958, coù moät thoûa öôùc Dieäm-CIA ñeå ñöa bieät
kích ñoäät nhaäp Baéc Vieät. Ngaøy 28.1.1961, traû lôøi caâu hoûi cuûa TT Kennedy,
Giaùm ñoác CIA Allan Dulles cho bieát keát quaû döôùi möùc mong ñôïi. Theo phaân
tích gia Herbert Weisshart, trong khoái CS - neáu saùnh vôùi Nga soâ, Trung quoác,
Ñoâng Ñöùc vaø Baéc Haøn. ñöôïc CIA meänh danh quoác gia "phaûn giaùn/ voâ thöøa
nhaän, counterintelligence states, denied states" - thì Baéc Vieät laø nôi khoù thöïc
hieän nhaát taâm lyù chieán vaø coâng taùc bí maät. Tình traïng naøy coù nhieàu lyù do: Taïi
BV khoâng theå laäp khu khaùng chieán maquis, kieåu Phaùp thôøi chieán, do beân ngoaøi
tieáp teá vì daân chuùng bò nhoài soï vaø haøng nguû hoaù trieät ñeå. Maët khaùc, boä maùy
coâng an CS keàm keïp sít sao thaønh thò, thoân queâ ñeán haûi phaän; bieân giôùi bò khoaù
chaët vaø khoâng coù söï giao thöông, trao ñoåi tin töùc, du lòch giöõa hai mieàn
Nam-Baéc. Bôûi theá, CIA doàn 90% noå löïc vaøo Mieàn Nam. Ñaõ coù moät luùc
Lansdale ñeà nghò toå chöùc taïi Baéc Vieät moät phong traøo khaùng chieán choáng coäng
ñeå taïo roái loaïn nhö ôû Hung Gia Lôïi naêm 1956. Boä Ngoaïi giao vaø CIA baùc yù
kieán naøy, cho laø quaù baïo, coù theå gaây ñuïng ñoä vôùi Nga, Taøu vaø khai maøo theá
chieán.
Toång thoáng Kennedy khôûi ñaàu chieán tranh baát quy öôùc (1961)
Trong phieân hoïp 28.1.1961 taïi Hoäi ñoàng An ninh Quoác gia, J.F Kennedy ? vöaø
ñaéc cöû Toång thoáng - tuyeân boá oâng muoán nhöõng cuoäc haønh quaân bieät kích ñöôïc
toå chöùc beân trong Baéc Vieät., môû maøn moät giai ñoïaïn "ñaáu tranh khoù hoân chieán
tranh (quy öôùc) treân nhieàu phöông dieän...", bôûi theá "...caàn nghieân cöùu nhöõng gì
Mao Traïch Ñoâng vaø Che Guevara ñaõ vieát veà chieán tranh du kích." Ngaøy
27..4.1961, tai Hoäi ñoàng, töôùng Edward G. Lansdale, baïn thaân cuûa TT Ngoâ
Ñình Dieäm, thuyeát trình raèng Vieät coäng ñang thaønh coâng gia taêng khuûng boá vaø
du kích taïi Mieàn Nam VN vôùi chuû ñích laät ñoå cheá ñoä hieän lung lay. Theo lôøi keå
laïi cuûa Richard Helms ? sau naøy trôû thaønh Giaùm ñoác CIA ? Boä tröôûng Tö phaùp
Robert Kennedy, Boä tröôûng Quoác phoøng McNamara, hai anh em Bundy, Walt
Rostow vaø töôùøng Maxwell Taylor uûng hoä haêng haùi yù kieán cuûa Toång thoáng
nhöng khoâng coù kinh nghieäm nhieàu veà vaán ñeà.
TT Kennedy chæ ñònh moät ban nghieân cöùu do Roswell Gilpatric,Thöù tröôûng
Quoác phoøng, chuû toïa vaø goàm coù Lansdale, Rostow,Alexis Johnson vaø Desmond
Fitzgerald, ñeå thaûo moät "Chöông trình Haønh ñoäng cho VN, Program of Action
for Vietnam". Phuùc trình, naïp ñaàu thaùng 5.1961, cho bieát loái 58% laõnh thoå Mieàn
Nam bò CS keàm toaû. Phuùc trình ñeà nghò chaán chænh gaáp heä thoáng an ninh vaø
phaùt trieån trong xöù, keøm theo moät keá hoaïch xaâm nhaäp bí maät Mieàn Baéc. Ngaøy
11.5.1961, TT Kennedy chaáp nhaän vaø noùí roû trong quyeát ñònh haønh phaùp
NSAM 52 "Muïc tieâu cuûa HK laø .ngaên CS thoân tính Mieàn Nam; döïng taïi ñaây
moät xaõ hoäi daân chuû vöõng vaøng baèng caùch aùp duïng caáp baùch moät loaït bieän phaùp
maät veà maët quaân söï, chính trò, kinh te ávaø taâm lyù"
Cuoäc chieán baát quy öôùc choáng Baéc Vieät traûi qua hai giai ñoïan töø Kennedy cho
ñeán Nixon.
A ?Giai ñoïan 1961 -1962: CIA thaát baïi.
Luaät sö William Colby, toát nghieäp Princeton, noùi raønh tieáng Phaùp, laø tröôûng
ñoaøn CIA taïi Saigon töø 1959. OÂng chuû tröông "gia taêng söï baát oån taïi Baéc Vieät
ñeå laäp thaêng baèng vôùi tình traïng thieáu an ninh maø coäng saûn taïo ôû Mieàn Nam."
Gilbert Layton ñieàu khieån ngaønh ñaëc coâng. Vì phöông tieän giôùi haïn cho neân
CIA chæ ñöa ñöôïc treân vó tuyeán 17, baèng ñöôøng boä, ñöôøng bieån vaø thaûy duø, loáâi
30 bieät kích toå chöùc thaønh toaùn (teams), moåi toaùn 6 ngöôøi, vaø moät soá giaùn ñieäp
vieân hoaït ñoäng ñôn ñoäc (singletons). Löïc löôïng ñaëc coâng goàm ña soá ngöôøi Baéc
di cö vaøo Nam sau Hieäp ñònh Geneøve 1954. Thoaït tieân, hoï coù traùch vuï " toå chöùc
treân ñaát ñòch moät caên cöù du kích" nhöng veà sau, vaøo ñaàu naêm 1962, vì vaáp phaûi
khoù khaên thöïc teá, Colby phaûi ñoåi höôùng coâng taùc cuûa hoï thaønh tình baùo, phaù
hoaïi, chieán tranh taâm lyù vaø raûi truyeàn ñôn "Göôm Thieâng AÙi Quoác". Duø ñoåi nhöù
theá, keá hoaïch vaãn thaát baïi naëng , theo phuùc trình cuûa UÛy ban 303, The 303
Committee, ñöôïc Toaø Baïch oác ñaët ra ñeå traéc löôïng chieán dòch: Gaàn taát caû caùc
bieät kích vöôït tuyeán bò CS baét giöû, tra taán, thuû tieâu hay buoäc coïng taùc vôùi chuùng.
UÛy ban ñieàu tra neâu ra nhieàu lyù do thaát baïi: Hoa kyø giao phoù cho Chính quyeàn
Saigon tuyeån moä tröïc tieáp caùc bieät kích neân khoâng kieåm soaùt ñöôïc veà vaán ñeà
noäi giaùn. Moät khi loït vaøo Baéc Vieät hoï khoâng lieân laïc döôïc vôùi nhau vaø bò daân
ñòa phöông nhaän dieän mau choùng; CS gaøi tình baùo vaøo phiaù ñoái phöông. Phöông
caùch thaû duø caùc ñaëc coâng maø khoâng chuaån bò cho hoï moät cöù ñieåm ñoå boä an
toaøn ñeå hoïat ñoäng trong loøng ñòch ? The Blind Drop concept ? toû ra tai haïi. Theo
lôøi keå laïi cuûa cöïu Thieáu taù bieät kích Traàn Khaéc Kính, hieän nguï taïi Californie,
ñeâm 2.6.1961, Trung taù khoâng quaân Nguyeãn Cao kyø laùi chieác maùy bay C47 bay
ra Baéc Thaùi thaû duø toaùn Castor.
Tai haïi nhaát laø Averell Harriman, "thaày duøi" cuûa TT Kennedy, vaän ñoäng ñeå ba
phe Laøo (Quoác gia-Coäng saûn -Pathet) , Nga soâ vaø Baéc Vieät chaáp nhaän trung laäp
hoaù xöù Laøo taïi Hoäi nghò Geneøve. Theo Harriman, giaûi phaùp trung laäp hoaù ít
nguy hieåm hôn choïc töùc Baéc kinh baèng caùch taán coâng tröïc tieáp Baéc Vieät. Sau
ngaøy kyù Hieäp öôùc 6.7.1962, Myõ ruùt heát quaân. Haønoäi ruùt töôïng tröng ...40 caùn boä
(!)ä vaø gaøi laïi 10.000 du kích ôû Thöôïng Laøo. Duøng Laøo laøm baøn ñaïp, CSVN gaáp
môû roäng ñöôøng moøn Hoà Chí Minh (khai thoâng töø thaäp nieân 50) ñeå aøo aït xua
quaân vaøo Nam döôùi muõi cuûa UÛy ban Kieåm soaùt Quoác teá. Chæ trong thaùng
6.1962 maø thoâi, Haønoäi ñöa ñöôïc 1.500 lính chính qui qua ngaõ Laøo vaø Mieân.
Theá quaân söï nghieâng haún coù lôïi veà phiaù Baéc Vieät.
B ? Sau 1962: Nguõ Giaùc Ñaøi thay theá CIA.
Cuoái 1961, caùc phuùc trình baùo ñoäng cuûa Ban Thaåm löôïng Tình Baùo Quoác gia ,
National Intelligencve Estimate (hay NIE) thuùc Kennedy döùt khoaùt chaám döùt
coâng taùc baùn quaân söï cuûa CIA ôû Baéc Vieät vaø chuyeån traùch nhieäm qua Nguû
Giaùc Ñaøi. Söï thaát baïi ñoå boä taïi Vònh Con Heo, Bay of Pigs Cuba, ngaøy
28.6.1961 ñeå möu laät ñoå Fidel Castro, caøng chöùng roû CIA baát taøi. Thaùng baûy
1962, McNamara trieäu taäp ñaïi dieän cuûa Boä Quoác phoøng, Ban chæ huy Thaùi Bình
Döông, CIA, Boä Ngoaïi giao vaø cô quan MACV taïi Honolulu nghieân cöùu keá
hoïach Operation Switchback. Töôùng Harkins , xeáp MACV ? con gaø noøi cuûa
Maxwell Taylor taïi Saøigoøn - toû ra raát laïc quan maëc duø cuoái 1962, 300 du kích
Vieät coäng khaùng cöï thaønh coâng taïi AÁp Baéc, Ñoàng Thaùp Möôøi, vôùi Sö ñoaøn 7
Boä binh cuûa VNCH. Baùo chí vaø coâng luaän HK xao xuyeán maïnh veà traän ñaùnh
naøy.
TT Johnson cho thaønh laäp SOG (1964) . Keá hoïach OPLAN 34A
Vì heä thoáng bieät kích treân vó tuyeán 17 do CIA saép xeáp neân caàn coù moät giai ñoïan
chuyeån tieáp, CIA vaø Quaân ñoäi coïng taùc. Giai ñoïan naøy keùo laèng nhaèng cho ñeán
1964. Ngaøy 24.1.1964, Boä Tö leänh MACV taïi Saøigoøn ra coâng vaên thaønh laäp cô
quan Nghieân cöùu vaø Quan saùt SOG, ñeå thi haønh keá hoaïch Operation Plan treân
ñaát Baéc Vieät. OPLAN 34A ñöôïc TT Johnson chaáp thuaän, 4 ngaøy sau vuï aùm saùt
Kennedy, chieáu ñeà nghò cuûa McCone ,Mc Namara, Rusk, Bundy. vaø töôùng
Krulak. Keá hoïach naøy ? do Partain, Woolard, McLane vaø Kingston lieân tieáp phuï
traùch - goàm coù 72 loïai bieän phaùp ñeå thöïc hieän trong 12 thaùng, nhaèm 2,062 muïc
tieâu.
Veà sau, Giaùøm ñoác CIA William Colby coù nhaéc laïi: "Luùc ñoù, toâi ñaõ löu yù
McNamara caùc chieán dòch naøy khoâng theå thaønh coâng. Quan ñieåm cuûa phiaù
Quaân ñoäi (HK)ï laø CIA haønh ñoäng quaù ít, quaù chaäm vaø khoâng ñi saâu ñöôïc vaøo
khoái daân chuùng ôû Baéc Vieät. Ñaây laø McNamara coå ñieån: Caùc con soá traû lôøi cho
taát caû, Numbers are answers to everything! OÂâng ta tin raèng chæ caàn gia taêng aøo
aït nhöõng coá gaéng hoaït ñoäng bí maät thì seû gaây roái loïan beân trong Baéc Vieät vaø coù
theå buoäc Hoà Chí Minh ngöng uûng hoä khaùng chieán ôû Mieàn Nam!" (ñoïc "Secret
War" trang 36):
Keá hoïach OP 34 toå chöùc boán toaùn bieät kích mang bí danh Bell, Remus,
Tourbillon vaø Easy, toång soá goàm loái 30 ngöôøi . Toaùn thöù naêm, Europa, ñöôïc CIA
ñöa ra Baéc vaøo thaùng hai 1962, ñaõ ngöng lieân laïc baèng ra-doâ vaø coi nhö maát
luoân. Ngoaøi ra, CIA coøn xöû duïng moät giaùn ñieäp vieân coù bí danh Ares. CIA cuõng
trao laïi cho SOG traïi Long Thaønh ñang huaán luyeän gaàn 169 caùn boä vaø moät vaøi
truï sôû ôû trung taâm Saøigoøn. McNamara vaø Hoa Thònh Ñoán hoái thuùc SOG baét tay
vaøo vieäc. Töø thaùng 4.1964 cho ñeán thaùng 10.1967, gaàn 250 bieät kích chia thaønh
30 toaùn, ñöôïc gaøi theâm vaøo Baéc Vieät. Neáu coïng vôùi soá ngöôøi cuûa CIA hoïat
ñoäng saún thì toång soá leân ñeán 500. Cuoái 1967, coù taáùt caû 7 toaùn ñaëc coâng: Remus,
Tourbillon, Easy, Eagle, Hadley, Red Dragon, Romeo, vaø moät giaùn ñieäp mang
teân Ares. Naêm 1968, cô quan DIA, Defense Intelligence Agency, trong ñoù coù caû
ñaïi dieän CIA, toång xeùt thaønh quaû vaø keát luaän bi quan raèng phiaù ñòch, trong gaàn
baûy naêm, chaúng nhöõng phaù vôõ ñöôïc caùc toaùn noùí treân maø coøn xöû duïng hoï
choáng laïi Mieàn Nam döôùi nhieàu hình thöùc (phaûn giaùn, thoâng tin xuyeân taïc,
phænh gaït....).
Caùc toaùn ñaëc nhieäm ñöôïc ñöa ra Baéc Vieät vaøo nhöõng luùc khaùc nhau, khoâng
hoïat ñoäng chung moät choå, ñaûm nhaän coâng taùc rieâng bieät vaø khoâng lieân laïc vôùi
nhau vì caàn baûo maät toái ña : Toaùn Tourbillon, taïi vuøng Taây Baéc töø thaùng
5.1962, ñeå phaù hoaïi vaø laáy tin ? Toaùn Easy taïi Sôn La töø thaùng 8.1963, ñeå lieân
laïc vôùi saéc daân Meøo-Thaùi, toå chöùc hoï choáng chính phuû ? Toaùn Remus, trong
vuøng Ñieän Bieân Phuû, töø thaùng tö 1962, ñeå thieát laäp caên cöù vaø laøm tình baùo ?
Toaùn Eagle, gaàn bieân giôùi Hoa Vieät, vaøo thaùng 6.1964, ñeå tìm caùch phaù hoaïi
hai con ñöôøng soá 1 vaø 4, thieát loä Nam Quan vaø saân maùy bay Mai Pha ? Toaùn
Romeo, ôû phiaù Baéc khu phi chieán DMZ , töø thaùng 11.1965, ñeå theo doûi caùc
ñoaøn quaân xa treân quoác loä 103 ? Toaùn Haddley, cuõng ôû phiaù Baéc DMZ, ñeå
quan saùt söï di chuyeån cuûa ñòch treân quoác loä 8 noái lieàn vôùi caùc truïc giao thoâng soá
15, 81, 12 vaø 121 daãn sang Laøo. ? Sau heát, toaùn Red Dragon, töø thaùng 9.1967,
ñeå hoaït ñoäng phaù hoaïi vaø thoâng tin trong hai tænh Laøo Cai vaø Yeân baùi.
Giai ñoïan Nixon. Hoa kyø ruùt quaân. Keá hoaïch OP 35 chaám döùt
(30.4.1972)
Ñaàu naêm 1969, TT Nixon noùi vôùi Boä Tham möu: "Toâi seõ chaám döùt chieán tranh.
Mau choùngï." OÂng gôûi thoâng ñieäp cho Haønoäi ñeà nghò BV vaø HK ñoàng ruùt binh
khoûi Mieàn Nam. Ñeå gaây aùp löïc, Nixon cho thaû bom caùc ñaëc khu CSVN taïi
Mieân. Haønoäi khoâng nao nuùng, xua theâm quaân vaøo döôùi vó tuyeán 17 vaø tuyeân boá
seõ kieân trì ñaøm phaùn ôû Hoäi nghò Paris "until the chairs rot, cho ñeán khi gheá
muïc!" Nixon ra leänh cho Kissinger nghieân cöùu traû ñuõa baèng caùch phong toûa caùc
haûi caûng ñòch vaø gia taêng oanh taïc BV. Nhöng Kissinger laïi ñeà nghò "vieät nam
hoaù" chieán tranh. (coøn goïi laø jaunissement, yellowing the war). Thaùng möôøi
.1968, chuyeân gia Anh choáng du kích Sir Robert Thompson ? töøng thaønh coâng
deïp loïan taïi Maõ Lai trong thaäp nieân 50 vaø ñaõ giöõ vai troø coá vaán ôû VN töø 1961
ñeán 1965 theo lôøi môøi cuûa Kennedy - ñöa ra giaûi phaùp naøy vaø cho bieát Mieàn
Nam, vôùi moät trieäu quaân taïi nguõ, coù theå, trong voøng hai naêm, taùi laäp hoaø bình
neáu Myõ tích cöïc giuùp Chính phuû Saøigoøn veà vuõ khí vaø kinh teá. Theo Thompson,
chi phí vieän trôï naøy vaãn coøn raát reû vì döôùi thôøi Truman, Myõ ñaõ xaøi tôùi 150 tyû ñoâ
la. Treân thöïc teá, ñaây chæ laø moät giaác mô vì thôøi haïn hai naêm quaù ngaén. Hôn nöûa,
naêm 1970, Nixon cho ruùt 150,000 lính Myõ, baát chaáp MACV baùo ñoäng quyeát
ñònh naøy seõ gaây khoù cho thuû tuïc vieät nam hoaù.
Thaùng hai 1970, döôùi söï chæ huy cuûa Ñaïi taù Don Schungel, nhöõng toaùn thaùm
thính Prairie Fire. thuoäc keá hoaïch OP 35, thöïc hieän 441 chuyeán ï quan saùt taïi
Laøo, doïc ñöôøng moøn Hoà Chí Minh. vaø gaëp söï choáng cöï maõnh lieät cuûa caùc toaùn
truy naõ, tracker teams, Baéc Vieät. 12 quaân nhaân Myõ töû vong , 98 bò thöông vaø 4
maát tích.
Taïi Cam boát, trong 4 thaùng ñaàu naêm 1970, keá hoïach thaùm saùt Salem House
khaùm phaù BV laäp nhieàu caên cöù ñoät nhaäp vaø traïm tieáp vieän gaàn bieân giôùi
Mieân-Vieät. Ngaøy 18.3.1970, töôùng Lon Nol laät ñoå Sihanouk. Cuoäc haønh quaân
hoån hôïp Myõ-Vieât mang teân Operation Bình Taây treân ñaát Mieân phaù huûy, ít nöûa
taïm thôøi, heä thoáng quaân söï ñòch. Ngaøy 1.5.1970, sinh vieân phaûn chieán cuûa Kent
State bieåu tình choáng ñoái raàm roä ôû Ohio. Tieáp theo , daân chuùng xuoáng ñöôøng taïi
Washington. Keát quaû laø, keå töø 30.6.1970, cô quan MACVSOG khoâng coøn ñöôïc
pheùp duøng bieät kích Myõ treân ñaát Mieân. Toång keát, chieán dòch Salem House ñaõ
thöïc hieän 577 laàn xuaát quaân. Taát caû ? tröø 19 ? coù tính caùch thaùm saùt.
Ñeå chuaån bò taùi öùng cöû Toång thoáng naêm 1972, Nixon laáy moät quyeát ñònh ngoaïn
muïc: caét ñöôøng moøn Hoà Chí Minh taïi Laøo daøi theo quoác loä 9 vaø tieâu huûy cô sôû
BV trong vuøng. Töôùng Creighton Abrams, tö leänh MACV, ñeà xöôùng chieán dòch
Lam Sôn 719 do hai töôùng Hoaøng Xuaân Laõm vaø James Sutherland ñieàu ñoäng.
Skip Sadler, ngöôøi chæ huy choùt cuûa MACVSOG, noùi vôùi töôùng Laõm: " Moái lo
lôùn nhaát cuûa toâi laø laøm caùch naøo oâng seõ ruùt khoûi ñòa nguïc naøy." Ñeå doïn ñöôøng
cho chieán dòch vaø ñaùnh laïc höôùng ñoái phöông, caùc ñoäi ñaëc coâng SOG thaû duø
nhöõng hình noäm , chaát noå vaø truyeàn ñôn ôû phiaù Taây Kheâ Sanh vaø trong thung
luûng Ashau nhöng töôùng Voõ Nguyeân Giaùp khoâng ñeå bò gaït vaø saún saøng öùng
chieán vôùi 4 sö ñoaøn chính quy. Lam Sôn 719 baét ñaàu ngaøy 8 thaùng hai. Sau 6
tuaàn chieán ñaáu, Quaân ñoäi VNCH toån thaát 50% vaø Vieät coäng kieåm soaùt ñöôïc
phaàn ñaát phiaù taây cuûa Quaân khu 1 vaø vuøng DMZ. Con döôøng tieán veà Hueá
khoâng coøn bò ngaên. BV chuaån bò toång taán coâng vaøo muøa Phuïc sinh 1972.
Ñaïi taù Roger Pezzelle, ngöôøi chæ huy cuoái cuøng keá hoaïch ñaëc coâng OP 35, than
phieàn bò Hoa Thònh Ñoán boù tay vì töø nay, moåi laàn haønh quaân thaùm saùt taïi Mieân
hay Laøo ñeàu phaûi xin pheùp tröôùc ba hoâm Boä Tham möu Lieân Quaân HK ngang
qua MACV. Chaùn naûn, oâng noùi: "Isn?t it ridiculous?". Ngaøy 30.4.1972, baèng
moät thoâng caùo, Boä Tö leänh Thaùi Bình Döông ra leänh chuyeån giao taát caû chöông
trình SOG cho Nha Giaùm ñoác Kyõ thuaät Chieán löôïc cuûa VNCH. Töø thaùng gieâng
ñeán cuoái thaùng ba, tai maét cuûa MACV treân laõnh thoå CS khoâng coøn nöûa.
Kinh nghieäm töø moät söï thaát baïi. Vai troø töông lai cuûa chieán tranh
baát quy öôùc
Ñeán nay, veà cuoäc chieán aâm thaàm choáng Baéc Vieät, coù nhieàu phoùng söï giaät gaân
cuûa taùc giaû ngoaïi quoác hay hoài kyù phieán dieän cuûa moät soá cöïu bieät kích töøng bò
CS giam caàm. Xuyeân qua hoà sô vöøa ñöôïc Boä Quoác phoøng baïch hoùa - coù theå
chöa noùi heát - theá giôùi nhaän roû hôn vì sao Hoa kyø thua ôû VN veà caø hai maët,
chieán tranh quy öôùc vaø chieán tranh baát quy öôùc. Nhöõng lyù do naøo khieán Myõ thaát
baïi trong chieán tranh thöù hai?
1 ? Thieáu chuû tröông thích öùng, ñoàng nhaát vaø lieân tuïc, thieáu laõnh ñaïo ôû caáp
choùp bu. Eisenhower duøng chieán tranh maät nhö moät lôïi khí heä troïng ñeå thaéng
theá trong Chieán tranh laïnh. Kennedy, quaù lyù töôûng, aùp duïng caùc phöông phaùp
chieán tranh maät moät caùch naêng noå nhöng khoâng nghieân cöùu kyõ quyeát taâm vaø
phaûn öùng cuûa ñòch. Ñeå cöùu vaûn chöông trình chaán höng xaõ hoäi "The Great
Society" cuûa oâng taïi Myõ vaø vì bò xoâ ñaåy baát thaàn vaøo moät tình traïng khuûng
hoaûng sau caùi cheát cuûa Dieäm vaø Kennedy, Lyndon Johnson thaän troïng ñoái phoù
vôùi Haønoäi theo ñöôøng loái "graduated answer/graduated pressure, traû lôøi/gaây aùp
löïc tuøy thôøi " . Chính saùch "gaø nuoát giaây thung" naøy boù tay SOG. Vôùi Nixon,
covert action, cuoäc chieán ñaáu aâm thaàm laø moät chieán thuaät ñeå thoaùt khoûi beá taéc
ñoái ngoaïi. Noùi toùm taéc, HK ñaùnh maø khoâng muoán thaéng, Coâng luaän HK khoâng
ñuû nhaãn naïi ñeå chiuï ñöïng moät cuoäc chieán dai daúng. AÁn töôïng Nga- Taøu aùm aûnh
khoâng thoâi Hoa Thònh Ñoán.
Maët khaùc, CIA thaát suûng khoâng heát loøng coâïng taùc vôùi SOG trong giai ñoaïn
chuyeån tieáp 1962.- 1964. Nghieâm troïng hôn, caùc Tö leänh lieân tieáp cuûa MACV,
töø Paul Harkins, Maxwell Taylor, William Westmoreland cho ñeán Creighton
Abrams, vaãn coi chieán tranh quy öôùc laø bieän phaùp höõu hieäu duy nhaát vaø. khoâng
tin chieán tranh maät giaûi quyeát ñöôïc gì. Quaân ñoäi töø choái saùp nhaäp SOG vaøo caùc
keá hoïach chieán tranh. Ngoaøi ra, Ñaïi söù HK William Sullivan taïi Vientiane
khoâng maáy soát saéng giuùp bieät kích SOG ñoäât nhaäp Laøo ñeå khuaáy phaù ñöôøng
moøn Hoà Chí Minh, vieän leõ Hieäp öôùc Geneøve 1962 ñaõ trung laäp hoaù nöôùc naøy.
Caáp chæ huy cô quan SOC ? Blackburn, Singlaub vaø Cavanaugh - than phieàn
thaùi ñoä deø daëc cuûa Sullivan gaây khoù khaên cho hoï khoâng ít.
2 ? Thieáu söï huaán luyeän vaø kinh nghieäm taâm lyù caàn thieát. Thuyeát chieán tranh
baát quy öôùc, unconventional warfare doctrine, ñeán nay vaãn ñöôïc xem nhö moät
phaàn aên khôùp vôùi chieán tranh noùng vaø khoâng coù vai troø then choát trong chieán
tranh laïnh. Du kích khoâng coù maët traän. Coù nhieàu khaùc bieät saâu roäng giöõa nhöõng
gì Special Warfare School taïi Fort Bragg daïy suoát 15 tuaàn leã cho caùc só quan
thuoäc Löïc löôïng Ñaêïc bieät vaø thöïc teá chieán tröôøng ôû Baéc Vieät trong phaïm vi
thaùm baùo, chieán tranh taâm lyù, choáng khuûng boá, phaù hoaïi haäu caàn ñòch, phöông
thöùc ñeå soáng soùt trong nghòch caûnh..vv..Coâng taùc tieáp vaän caùc toaùn xung kích
vöôït tuyeán vaáp phaûi muoân vaøn trôû ngaïi. Chöông trình huaán luyeän, toå chöùc theo
loái Myõ taïi caùc tröôøng bieät kích Thuû Ñöùc vaø Long Thaønh, khoâng thích öùng voùi
nhu caàu chieán löôïc vaø chieán thuaät. Chính phuû Mieàn Nam khoâng coù tieáng noùí
quyeát ñònh trong caùc cuoäc haønh quaân beân kia vó tuyeán. Ai chi ñòa thì chæ huy!
Noäi giaùn len loõi vaøo boä maùy ñaùnh giaëc phíùa quoác gia. Ñeå laøm vieäc vôùi ñoàng
minh Myõ veà bieät kích, Chính phuû Saøigoøn coù Phoøng Lieân laïc Phuû Toång thoáng
(thôøi Ngoâ Ñình Dieäm) ñoåi thaønh Nha Kyõ thuaät naêm 1963, do moät só quan caáp taù
chæ huy: Leâ Quang Tung, Traàn Vaên Hoå, roàiVöông Vaên Ñoâng (ñöôïc loái 3 thaùng),
sau heát Ñoaøn Vaên Nu.
Noùi toùm taéc, Myõ thua chieán tranh quy öôùc laãn baát quy öôùc vì doát taâm lyù AÙ chaâu,
khoâng naém vöõng chieán thuaät du kích, ngaïo maïn, thaåm löôïng sai aûnh höôûng cuûa
Baéc kinh vaø Maïc tö khoa ñoái vôùi Haønoäi, ñoaùn traät quyeát chí cuûa CSVN vaø coi
thöôøng ñoàng minh Vieät Nam Coïng hoaø. Mieàn Nam laø con côø thí trong chieán
löôïc toaøn caàu Hoa kyø. "Ñaát nöôùc coù theå traùnh ñöôïc chaêng soá maïng haåm hiu neáu
nhaø caàm quyeàn ôû Saøigon, thay vì voïng ngoaïi, bieát saùng suoát taïo moät caùi theá daân
toäc vöõng chaéc vaø choïn con ñöôøng daân chuû thích hôïp? ", ngöôøi quoác gia vaãn töï
hoûi nhö theá, tuy ñaõ chaäm. Dó vaõng, duø sao, cuõng laø oâng thaày toát neáu khoâng uoång
phí baøi hoïc quaù khöù .
Hieän khoâng coù thoáng keâ chính thöùc veà soá caõm töû quaân hy sinh taïi BV. Phoûng
chöøng 500 ngöôøi maát tích. Rieâng keá hoïach OP 35 goàm coù ba toaùn toång coïng 110
só quan vaø 615 ñaëc coâng.Trong moãi ñoäi thaùm saùt coù ba ngöôøi Myõ vaø 250 Vieät.
Töø thaùng hai ñeán thaùng tö 1973, Haønoäi phoùng thích 591 tuø binh HK, khoâng coù só
quan SOG naøo. Vaän meänh cuûa nhöõng chieán só ñaëc nhieäm ra sao? Thôøi
Kennedy, toång nhaân soá Löïc löôïng Ñaëc bieät leân ñeán 10.000 ngöôøi. Thaäp nieân
70, suït xuoáng coøn 3.600. Chính quyeàn Myõ muoán queân hoï ñi, vieän leõ.... khoâng coù
tuyeån moä hoï coâng khai.(!). Theo Sedgwick Tourison ,taùc giaû quyeån saùch "Secret
Army, Secret War", nxb Marine Institute, 1994, nhôø Ñaïi söù HK David
Lambertson ôû Bangkok can thieäp maïnh, 15 ngöôøi, cöïu bieät kích VN ñaàu tieân
ñöôïc Sôû Di cö vaø Nhaäp tòch cho vaøo Myõ naêm 1995. Gaàn ñaây, Quoác hoäi bieåu
quyeát trôï caáp 40.000 ñoâ cho moãi ngöôøi.
******
Chieán tranh laïnh ñaõ chaám döùt, chieán tranh noùng phaûn yù nguyeän hoaø bình cuûa
nhaân loaïi. Hai nhoùm chuû tröông vaø choáng ñoái chieán tranh bí maät vaãn tranh luaän
soâi noåi. Thôøi theá môùi, - nöûa laïnh nöûa noùng -, ñoøi hoûi bieän phaùp môùi, thöïc teá vaø
höõu hieäu hôn. Raên ñe suoâng hay xöû duïng böøa baûi voõ khí toái taân khoâng thích
hôïp. Thaùng 11.1986, thôøi TT Reagan, Quoác Hoäi Myõ bieåu quyeát thaønh laäp
SOCOM, US Special Operations Command. Cô quan naøy, ñaët döôùi quyeàn ñieàu
khieån cuûa moät töôùng boán sao, coù traùch vuï thaûo hoaïch ñöôøng loái vaø chaêm lo caùc
vaán ñeà huaán luyeän, ñieàu nghieân keá hoaïch vaø .trang bò caùc löïc löôïng taùc chieán
ñaëc bieät, special operations forces hay SOF. Noùi caùch khaùc, chính quyeàn HK
coâng nhaän caàn toå chöùc vaø xöû duïng chieán tranh bí maät ñeå ñoái phoù nhöõng tröôøng
hôp "tranh chaáp coù cöôøng ñoä thaáp, low intensity conflicts hay LIC", thöôøng xaûy
ra ngaøy nay treân ñòa caàu vôùi nhoùm quoác gia baát trò (coøn goïi laø "nöôùc du coân,
rogue nations") thích xöû duïng voâ toäi vaï khuûng boá, vuõ khí gieát soá ñoâng vaø xuùi
duïc phieán loïan. Raén rít ñoäc haïi hôn khuûng long. Ngoaøi ra, saéc toäc, toân giaùo vaø
toäi aùc coù toå chöùc cuõng gaây baát oån deã daøng. Taøi khoùùa 1987, SOF nhaän ñöôïc 1,6
tyû trong ngaân saùch quoác phoøng 300 tyû ñoâ. Thôøi haäu chieán tranh laïnh khoù kieåm
soaùt hôn caû chieán tranh laïnh. Roái raám coù theå noå baát luaän ôû ñaâu, luùc naøo, vì moïi
lyù do.
Trong töông lai, veà an ninh, Hoa kyø seõ tröïc dieän nhieàu thaùch thöùc quoác teá môùi.
Caàn ñieåu chænh vaø caäp nhaät hoaù thöôøng xuyeân taân chính saùch, chieán löôïc vaø
phöông tieän. Hoa Kyø cuõng seõ gaëp trôû ngaïi vaø phieàn toaùi gaây thaát voïng nhö ôû
Vieät Nam. Kinh nghieäm ñaõ qua giuùp sieâu cöôøng naøy khoâng taùi phaïm sô suaát cuû.
Mong laém thay!
LAÂM LEÃ TRINH
Ngaøy 9.5.2001
Thuûy Hoa Trang
THÖ TÒCH
"The Secret War Against Hanoi" cuûa Richard H. Shultz, JR.Harper Collins
Publishers, 2000
"Secret Army, Secret War" cuûa Sedgwick Tourison, Marine Institute Publ.
1994
"Early Covert Action on the Ho Chí Minh Trail" cuûa Ken Conboy &
James Morisson in VIETNAM, August 2000
"Project Delta Disaster" cuûa Ken Conboy & J. Morrison in VIETNAM,
October 2000
"Vieät Nam, Histoire secreøte d?une victoire perdue", par William Colby,
Perrin , Paris , 1989
Homepage
Feedback / Commentaire / YÙ kieán
Copyright © Lam Le Trinh - All Rights Reserved
BẢO TRÂM * LÊ MỘNG NGUYÊN
PhÕng VÃn Nhåc
Sï Lê M¶ng Nguyên 2004
Bäo Trâm* th¿c hiŒn
1. Bäo Trâm (BT): ThÀy b¡t ÇÀu sáng tác vào næm mÃy tu°i? Trong trÜ©ng h®p, cänh huÓng nào?
Lê M¶ng Nguyên(LMN):
Xin Trâm cho tôi b¡t ÇÀu nói vŠ thi væn vì Çó là nguÒn gÓc cûa sáng tác nhåc trong trÜ©ng h®p riêng tôi.
Làm thÖ tØ 9 tuÓi và ÇÜ®c n°i ti‰ng giÕi ViŒt væn ngay tØ dåo Ãy ª Hu‰, tåi trÜ©ng cao Ç£ng ti‹u h†c
Chaigneau, tôi diÍn tä ‘’Cái ghen cûa Hoån ThÜ’’ trong m¶t bài thi lên l§p ÇÜ®c thÀy quá khen và Çã không
ngÀn ngåi cho Çi‹m 20 trên 20... và sau này trong tuy‹n thäi gi»a các thí sinh trÜ©ng trung h†c (concours
général) ª c¿u thû Çô lj quÓc An-Nam, tôi chi‰m Giäi NhÃt (Giäi Thܪng Bäo ñåi). Sª dï tôi b¡t ÇÀu b¢ng
thÖ và quÓc ng» vì hai Çi‹m này có dính dáng ljn s¿ nghiŒp sáng tác âm nhåc cûa tôi. Nguyên do: hÒi
Ãy, cånh nhà tôi ª Ch® CÓng (Phú Xuân) có anh TrÀn Kim Ng†c l§n hÖn tôi Ƕ ba bÓn tu°i, bi‰t ti‰ng tôi
vi‰t væn hay nên nh© tôi Ç¥t l©i cho vài bän nhåc cûa anh sáng tác qua cây Çàn mandoline. ñ‹ thuÆn
tiŒn, anh Ng†c dåy cho tôi Çàn mæng cÀm và bán rÈ cho tôi cây Çàn cûa anh vì anh quá thích l©i tôi vi‰t
cho nhåc cûa anh. TØ Çó, tôi tÆp Çàn và b¡t ÇÀu sáng tác trên mæng cÀm (sau này, qua løc huyŠn cÀm Y
pha nho và vï cÀm m¶t dåo) và m¥c dÀu chÜa džc m¶t sách nhåc lš nào cä, tôi tìm ki‰m m¶t mình và t¿
h†c qua nh»ng bän nhåc Çã xuÃt bän lúc bÃy gi© cûa LÜu H»u Phܧc, nhÜ Båch ñ¢ng Giang, Nam Ti‰n,
H¶i NghÎ Diên HÒng... ho¥c nhåc hܧng Çåo nhÜ Lên ñàng, G†i ñoàn... ho¥c nh»ng bän ca quÓc t‰ Ç¥t l©i
ViŒt nhÜ trong tÆp ‘’ñ©i Vui Sܧng ‘’ cûa Phåm Væn Xung, ‘’Ti‰ng Chim Ca’’ cûa LÜu Ng†c Væn và ñào
Væn Thi‰t... Bài Xuân TÜÖi là bài tôi sáng tác ÇÀu tiên næm 15 tu°i, tôi rÃt hãnh diŒn ÇÜ®c báo ‘’QuÓc
Gia’’ cho Çæng ngay trong ‘’ñ¥c San Mùa Xuân’’ (dܧi bút hiŒu Lan ñào là tên 2 ngÜ©i em gái cûa m¶t
ngÜ©i bån thân thi‰t, anh TrÀn ñình Bá): Xuân vŠ chào Ç©i, Ngàn th¡m tÜÖi, Xuân vŠ ÇÀy l©i tràn núi
sông, Hát vang trong bao nhiêu lòng, Chào QuÓc gia, mØng hát ca Ç©i th¡m hoa!... vân vân. L©i nhåc trong
sáng, vô tÜ, Çúng là hình änh cûa m¶t th©i êm ÇËp Çã qua!
Sau Çó tôi t¿ h†c (autodidacte) nhåc lš trong sách ‘’La deuxième année DE MUSIQUE Solfège et Chants’’
cûa A. MARMONTEL, Paris Armand Colin 1890, cä thäy 336 trang nhÜng rÃt ÇÀy Çû vì có rÃt nhiŠu tÌ dø
lÃy tØ nh»ng bài nhåc lØng danh. VŠ phÀn hòa âm, tác giä cho vài ‘’Notions élémentaires d’harmonie’’, vÕn
vËn 6 trang mà thÆt quá ích l®i cho bÃt cÙ ngÜ©i nào m§i b¡t ÇÀu trong lãnh v¿c. HiŒn gi©, tôi vÅn gi»
cuÓn sách cÛ kï này cûa ông Marmontel v§i nh»ng l©i mª ÇÀu do các nhåc sï Çåi tài thu¶c Bác sï H†c viŒn
Pháp (Institut de France) nhÜ Gounod, Massenet, Saint-Saens, Delibes... nhÜ m¶t k› vÆt Çáng tôn th©. TØ
nhåc vui månh ljn nhåc buÒn lãng mån (vì hoàn cänh chi‰n tranh và nh»ng cu¶c tình dang dª) và Ç‹ ti‰p
theo hÙng cäm cûa các tác giä tôi yêu chu¶ng nhÜ Væn Cao (SuÓi MÖ), ñ¥ng Th‰ Phong (Con ThuyŠn
Không B‰n), NguyÍn Væn ThÜÖng (ñêm ñông), Hoàng Giác (Ngày VŠ), Dzoãn MÅn (BiŒt Ly), Anh ViŒt
(B‰n CÛ)... tôi Çã làm trong nh»ng næm 1948, 49, 50 nh»ng bän nhåc mà hÖn nºa th‰ k› sau ngÜ©i ta
vÅn còn Üa thích, nhÜ Nh§ Hu‰, Bài ThÖ Hu‰, M¶t ChiŠu ThÜÖng Nh§, Mœ Châu Tr†ng Thûy, Træng M©
Bên SuÓi...
2. (BT): Trong th©i gian du h†c tåi Pháp, thÀy có sáng tác gì n»a không? N‰u có, thì nh»ng sáng tác Ãy
mang chû ÇŠ gì? N‰u không, xin thÀy cho bi‰t lš do tåi sao?
(LMN): Trong mÃy næm ÇÀu: 1951, 1952 và 1953... ª Paris, tôi ti‰p tøc sáng tác, hôm nay dª låi bän thäo,
thÃy có nhiŠu bài diÍn tä n‡i lòng cô quånh cûa m¶t ngÜ©i trai trÈ sÓng trên ÇÃt khách, xa nhà, quê hÜÖng
và ngÜ©i yêu dÃu. Nh§ nhà và ân nghïa sinh thành, tôi vi‰t bài Lá ThÜ Cho MË (xem HÒi kš ‘’M¶t Thoáng
HÜÖng XÜa’’ cûa Lê M¶ng Nguyên, ñ¥c san Bi‹n ñông Xuân Giáp Thân 2004) và sau khi ba tôi mÃt,
bài Tìm Låi Ngày XÜa Ç‹ t¥ng hÜÖng hÒn ngÜ©i thân phø quá cÓ. Tôi có k‹ chuyŒn này trong bài tùy
bút ‘’Nh»ng cái ch‰t Çã qua trong Ç©i tôi hay là nh»ng mänh Ç©i không tÜÖi sáng...’’ (xem NghŒ
ThuÆt-Montréal sÓ 86, th. 05-2001). VŠ phÀn tình cäm và lãng mån nh§ nhung, có bài Tha HÜÖng (vi‰t
Çêm 11-12-1950, 2 tháng sau khi tôi Ç¥t chân xuÓng phi trÜ©ng Orly-Paris ngày 05-10-1950, cung ré
mineur v§i (hành nhåc): Tempo di English Waltz), chÜa Ç¥t l©i... tôi cÛng không hi‹u tåi sao. ñ‰n lÜ®t
Xuân Tha HÜÖng rÃt thi‹u não, vân vân và tØ HiŒp ÇÎnh Genève (tháng 07-1954), m¶t sÓ bài tiêu bi‹u
nhÜ: Sông Seine, bao gi© ta vŠ nܧc Nam? Ki‰p Giang HÒ, Xuân VŠ Nh§ Mãi Quê HÜÖng, Bøi ñ©i (cäm
ÇŠ m do Lê M¶ng Hoàng Çåo diÍn), và gÀn Çây: Quê Tôi, ChiŠu Vàng Næm XÜa, ViŒt Nam Th¡m TÜÖi...
Çó là không k‹: Thu Trên Sông Seine, Giao Mùa, ThŠ Non Nܧc, Tình Vô V†ng, Thu SÀu... là nh»ng
bài thÖ cûa VÜÖng Thu Thûy, Phåm Ng†c, Tän ñà, Bích ThuÆn, LÜu HÒng Phúc... ÇÜ®c tôi ph° nhåc.
3. (BT): 30 tháng 4 næm 1975, thÀy Çã nghï gì và làm gì trong ngày hôm Ãy ?
(LMN) : Ngày 30 tháng tÜ næm 1975, tôi Çang có m¥t ª ñåi H†c Besançon cách Paris chØng 400 cây sÓ.
ThÆt ra , tôi ª låi Çây tØ thÙ hai 28 tây Ç‹ giäng dåy Droit fiscal và Institutions financières và chÃm thi khÄu
vÃn m¶t sÓ thí sinh, m¶t tuÀn trܧc tuÀn cuÓi cùng cûa niên h†c 1974-1975. Trong Agenda, tôi có ghi: 14
thí sinh ngày 28, 6 ngày 29 và 30 ngày 30-04-2001. Và du§i ngày 30: Chute de Saigon. Tôi lÃy tàu tÓi hôm
Ãy trª låi Paris mà lòng buÒn vô hån. Dåo Ãy, tôi thu¶c vŠ gi§i ‘’Turbo-Prof.’’ (ª Paris nhÜng lÃy tàu SNCF Çi
dåy ª tÌnh m‡i tuÀn m¶t hai lÀn). Lë dï nhiên lúc nghe tin Saigon thû Çô VNCH mÃt, tôi không cÀm ÇÜ®c
nܧc m¡t. NhÜng tôi không ngåc nhiên vì Çã ÇÜ®c sºa soån lâu trܧc vŠ thäm h†a này (HÆn Vong QuÓc) :
Ta mÃt nܧc nhÜ ngÜ©i mÃt quá khÙ
Tháng TÜ Ngàn Chín Træm Bäy MÜÖi Læm
Ngày Ba mÜÖi nhÜ cu¶c th‰ thæng trÀm
Muôn Ç©i hÆn nhÜ dân Chàm Çã ch‰t
Ta mÃt nܧc nhÜ ngÜ©i mÃt thÜÖng ti‰c
Tháng næm dài lang båt sÓng quê ngÜ©i
Luôn hܧng vŠ ÇÃt nܧc ViŒt xa xôi
ñ‹ sÓng låi cänh gia Çình yêu dÃu
Ta mÃt nܧc nhÜ ngÜ©i mÃt thÖ Ãu
M¥t tr©i ngày sao tÓi nhÜ ban Çêm
Xuân Çã vŠ sao vÅn lånh giá bæng
Hoàng hôn xóa bao tình trong kš Ùc
Ta mÃt nܧc nhÜ ngÜ©i mÃt hånh phúc
ñêm træng mài lÜ«i ki‰m núi sông h©n
Ta nguyŒn thŠ xin trä n® nܧc non
Cho ÇÃt ViŒt m¶t ngày mai tÜÖi sáng (ThÖ Lê M¶ng Nguyên)
Ngày 26-03-1975: Hu‰ thÃt thû : tôi nhÆn ÇÜ®c tin tØ Saigon cûa anh Lê M¶ng ñào (thÜ ÇŠ ngày
27-03-1975) : Må, gia Çình anh Tùng, chÎ ThØa Çã di tän tØ Hu‰ trên con ÇÜ©ng máu vào ñà N¤ng tØ hôm
20/03/1975. Xe bò ngót hÖn 24 ti‰ng trên Çoån ÇÜ©ng 100 cây sÓ. ñã vÆn Ƕng m†i cách, Må m§i vào
ÇÜ®c Saigon tÓi hôm qua, 26 tháng 03. ChÌ riêng m¶t mình må, còn hai gia Çình thân nhÃt là anh Tùng và
chÎ Sum (khoäng 25 ngÜ©i) còn kËt låi ñà N¤ng... Ngày 30-03-1975, ñà N£ng mÃt : trong thÜ ngày
27/03/1975 anh Lê M¶ng ñào cho bi‰t : ... Hôm nay låi nghe ñà N£ng phäi di tän Çây !!! Së có tàu thûy và
máy bay ngoåi quÓc ljn di tän. Không bi‰t gia Çình mình có di tän ÇÜ®c không. ñành phú cho sÓ
mŒnh... Ngày 17-03-1975 : Chute de Phnom-Penh ... và ngày 30-04-1975 : Saigon thÃt thû ! Tôi rÃt
buÒn vì tØ nay së không bao gi© g¥p m¥t låi gia Çình mà tôi vØa m§i vŠ thæm tåi Saigon và Hu‰ tØ ngày
12-12-1974 ljn ngày 07-01-1975. Lúc tôi còn ª thû Çô VNCH, Çã nghe tin Phܧc Long mÃt (ngày
03-01-1975).
4. (BT) : LÀn ÇÀu Trâm g¥p thÀy, trong giäng ÇÜ©ng Çåi h†c vào næm 1986, Trâm lên bøc giäng hÕi thÀy :
Phäi thÀy là tác giä cûa Træng M© Bên suÓi không ?... ThÀy Çã nghï gì ngay lúc Ãy ? Tâm trång th‰ nào ?
Ngåc nhiên ? Vui ? NgÆm ngùi ?
(LMN) : Trܧc h‰t, xin cäm Ön Trâm Çã k‹ låi cu¶c ‘’g¥p g«’’ này trên NET và gÀn Çây trên báo NghŒ
ThuÆt cûa nhåc sï Lê Dinh ª Montréal, qua bài tùy bút K› niŒm v§i tác giä cûa Træng M© Bên SuÓi rÃt dÎu
dàng và nhung nh§, Çã làm tôi xúc Ƕng vô cùng. Trâm vi‰t næm 1998 mà tôi chÌ m§i ÇÜ®c džc hÒi tháng
tÜ næm 2001 nghïa là tØ ngày tôi có Internet và gia nhÆp ‘’Nhóm Sáng Tác’’ cûa Trâm trên mång lܧi và m¶t
sÓ thân h»u chû trÜÖng. HÒi Ãy tôi chÌ thoáng nghe PhÜÖng Khanh nói là Trâm có vi‰t m¶t bài k› niŒm v§i
tôi rÃt hay nhÜng tôi chÜa vào Internet mà cÛng không bi‰t cách nào Ç‹ džc trên máy ngÜ©i khác. Lúc
Trâm ljn hÕi tôi næm 1986 sau bài h†c ‘’Science Politique’’ tôi dåy hôm Ãy cho sinh viên cûa Département
d’ Administration Économique et Sociale mà tôi ÇÜ®c hân hånh làm giám ÇÓc (directeur) ª ñåi h†c Paris VIII,
tôi hÖi ngåc nhiên trong khoänh kh¡c vì chuyŒn Çã xÜa rÒi mà nay vÅn còn có ngÜ©i (m¶t cô sinh viên nhÕ
nh¡n, xinh x¡n và e dè) nh¡c nhª trên ÇÃt khách, nhÜng lòng thÃy vui vui nhÜ m¶t hånh phúc mong manh Çã trª
låi sÜ«i Ãm m¶t quä tim lÜu låc. HÒi Ãy, tôi không liên låc nhiŠu v§i c¶ng ÇÒng VN, nhÜng m‡i lÀn g¥p m¶t
sinh viên VN nhÃt là phái n» ghi tên theo dõi nh»ng ‘’khoa quy‰t tuy‹n’’ (matières à option) cûa tôi, là m¶t
nguÒn hãnh diŒn m§i... Sau Çó, Trâm có t¥ng tôi m¶t tÆp thÖ (7 bài) v§i nhan ÇŠ ‘’Hoàng Hôn Tr¡ng’’ và
m¶t bæng cassette audio trong Çó Trâm t¿ hát và ghi âm (Çàn ÇŒm løc huyŠn cÀm) nh»ng bài ÇÜ®m tình
nhung nh§ (nhÜ tôi Çã k‹ låi trong ‘’TØ Mây Khúc ljn HËn Anh 15 Næm cûa Bäo Trâm - Trang Thanh Trúc
hay là Paris và Montréal trong tình Ç©i và tình ngÜ©i’’ : NghŒ ThuÆt-Montréal sÓ 64, th. 07-1999).
5. (BT) : Trâm xem låi m¶t sÓ sáng tác cûa thÀy, thÃy chû ÇŠ quê hÜÖng rÃt nhiŠu, ho¥c nh¡c vŠ m¶t tình
yêu nào Çó trong dï vãng và cái dï vãng Ãy luôn luôn ÇÜ®c lÒng trong khung cänh quê hÜÖng. Có Çúng nhÜ
vÆy không ? Và n‰u quê hÜÖng luôn luôn hiŒn diŒn trong nh»ng nhåc phÄm cûa thÀy, thÀy có bao gi©
trª låi quê quán chÜa ? Có ho¥c không, xin thÀy có th‹ cho bi‰t lš do ?
(LMN) : Xin Trâm bi‰t r¢ng không nh»ng chÌ trong m¶t sÓ sáng tác mà hÖn n»a - ngoài nh»ng bän nhåc
PhÆt Giáo nhÜ MØng Khánh ñän (1948) ho¥c Thành ñåo vân vân - tôi có th‹ nói là trong tÃt cä nh»ng sáng
tác cûa tôi, bÃt cÙ là nhåc hùng tØ Vó Ng¿a Giang HÒ (1948) ljn ViŒt Nam Th¡m TÜÖi (2001) hay nhåc
tình cäm tØ Træng M© Bên SuÓi (1949) hay Nh§ Hu‰ (1950), Bài ThÖ Hu‰ (1950) cho ljn ThŠ Non
Nܧc (2001) hay ChiŠu Vàng Næm XÜa (05/11/2001) ho¥c Thu SÀu (17/02/2004)... qua gÀn m¶t træm bän
nhåc mà tôi Çã cho in hay vi‰t ra, chû ÇŠ duy nhÃt là quê hÜÖng ÇÃt nܧc, hÙng cäm tÆn cùng là làng
måc, thôn xóm, sông HÜÖng, núi Ng¿ v§i m¶t dï vãng vØa êm dÎu vØa thÜÖng Çau, m¶t mÓi tình dang dª
nhÜng Çã trª thành bÃt diŒt qua bài Træng M© Bên SuÓi (1949) làm tåi quÓc n¶i (xin xem tùy bút ‘’TMBS
hay là cu¶c hành trình trong m¶t quá khÙ lãng mån và thÜÖng yêu’’ cûa Lê M¶ng Nguyên : NghŒ
ThuÆt-Montréal sÓ 72, th. 03-2000) hay Xuân Tha HÜÖng (ho¥c Ki‰p Tha hÜÖng) vi‰t tåi Paris (1952)
trong nh»ng ngày Çau kh° và cô quånh trên ÇÃt khách quê ngÜ©i ... : ChÌ thi‰u m¶t mình em chiŠu nay
phÜÖng tr©i Âu xa v©i. Mây kéo lê thê, tr©i nܧc bao la kìa dòng sông Seine lÖ lºng xuôi ngày tháng. Mùa
xuân ljn kh¡p tr©i, kh¡p nÖi ngÜ©i ta Çi lܧt thܧt. Riêng tôi ÇÙng nhìn, nh§ låi ngày qua cùng em sánh
vai bên dòng Ç©i âm thÀm ! Tôi nh§ sông HÜÖng v§i gi†ng hò cô lái. Khi thÃy sông Seine nܧc Çøc l©
không tình yêu ! VÜ©n hoa nÖi Çây låi g®i nh§ Væn Lâu. Sao lúc xuân vŠ mà nܧc non âu sÀu ? Xa cách
muôn trùng bªi vì Çâu còn lÜu luy‰n ? Ngày xÜa ti‰ng Çàn còn thi‰t tha tình duyên ! Bài này (do nhà xuÃt
bän An Phú phát hành ª Saigon) Çã ÇÜ®c Thái Thanh hát lÀn ÇÀu tiên tåi ñài phát thanh ViŒt Nam trong
næm 51-52 theo l©i yêu cÀu cûa ngÜ©i yêu cûa tôi hÒi Ãy còn ª låi bên nhà. ñÀu næm nay (2001), tôi có
vi‰t nhåc phÄm ‘’Ma Vie Sans Toi’’ (ñ©i Không Có Em), l©i b¢ng ti‰ng Pháp (mà cÛng là cä m¶t bài thÖ)
theo nhåc cûa TMBS :
Pourquoi ne viens-tu pas en France ?
Où il fait bon vivre, ensemble
Nous continuons notre amour
Au bord de la Seine du bonheur.
Sous le beau ciel bleu de Paris
Notre idylle le jour, la nuit
Reprend son cours et sa passion
En bravant le destin du monde
AMOUR ! Pour la vie ou pour un jour
Mon coeur bat pour toi mille fois encore
AMOUR ! de mes jeunes années passées
à travers champs, dans les prés
les nuits d’été
Je ne sais pas pourquoi la vie
nous lie et nous désunit
Ma vie depuis n’a aucun sens
Loin du pays de mon enfance
Souffrant, je vis au jour le jour
Dans cette vie sans ton amour
TØ ngày Saigon mÃt và Ç‹ trä l©i câu hÕi cûa Trâm, tôi không bao gi© có š ÇÎnh trª låi cÓ hÜÖng... VØa rÒi,
nhân dÎp ‘’ Ngày Giao Hoán Liên Tôn v§i các Tôn Giáo ViÍn ñông ‘’ (Journée d’Échanges Inter-
Religieuse avec des Religions d’Extrême-Orient) do Giáo XÙ Strasbourg (Pháp) t° chÙc hôm 20/03/2004
tåi Trung Tâm Væn Hóa St Thomas : Trong bài tôi làm thuy‰t trình vŠ ‘’ C¶ng ñÒng ViŒt Nam tåi Pháp’’
(bên cånh ngài T°ng Giám møc Joseph Doré, ñÙc Ông Chû tÎch Ñy Ban ÇÓi thoåi liên tôn Joseph
Gaschy và thÜ®ng T†a Thích Minh Tâm (Chùa Khánh Anh, Paris), và Ç‹ trä l©i câu hÕi ‘’ ñÒng bào chúng
ta có cÀn phäi c¡t ÇÙt v§i nguÒn gÓc quê hÜÖng Ç‹ hoàn toàn h¶i nhÆp xã h¶i nܧc ngÜ©i ?’’, tôi không
th‹ trä l©i th£ng nhÜng chÌ nêu lên nhÆn xét r¢ng : ‘’... N‰u thanh thi‰u niên VN ª Pháp (thu¶c vŠ nh»ng
kÈ di trú cûa th‰ hŒ thÙ hai trên ÇÃt ngÜ©i) không chÃp nhÆn ch‰ Ƕ Ƕc tài Çäng trÎ, nh»ng ngÜ©i thu¶c
vŠ th‰ hŒ thÙ nhÃt lúc nào cÛng bÎ ám änh bªi s¿ mong ܧc trª vŠ cÓ quÆn Ç‹ ...khi tå th‰ ÇÜ®c chôn cÃt
tåi nÖi an nghï cuÓi cùng cûa ông bà t° tiên ngày xÜa. Nhà thÖ Cao TÀn ch¡ng hån, sÓng ki‰p lÜu vong
tåi California (Hoa Kÿ), không m¶t ngày nào là không bܧc chân Çi trên bi‹n cát Ç‹ nhìn vŠ ÇÃt nܧc
ViŒt Nam n¢m ª bên kia Thái Bình DÜÖng. VŠ phÀn riêng tôi, tôi Çã nhiŠu lÀn nói lên - nhÜ nhà Çåi thi
væn hào và chính khách VICTOR HUGO trong š l¿c chÓng ÇÓi båo tàn : ‘’ Ngày nào t¿ do ÇÜ®c hÒi phøc,
ngày Ãy tôi së trª låi cÓ hÜÖng ‘’
N® nܧc chÜa xong ÇÀu Çã båc :
Mon devoir envers ma patrie
N’est pas entièrement rempli
Voilà que mes cheveux ont blanchi
Dans le fondu des couleurs de la vie ‘’.
6. (BT) : Trâm quen bi‰t thÀy tØ næm 1986, nhÜng không bao gi© thÃy thÀy có m¥t trong nh»ng bu°i sinh
hoåt væn nghŒ cûa c¶ng ÇÒng VN. Mà phäi ch© mãi ljn ÇÀu nh»ng næm 90, tình c© m§i ÇÜ®c g¥p
thÀy trong m¶t bu°i væn nghŒ cûa T°ng H¶i Sinh Viên VN tåi Paris t° chÙc. Xin thÀy cho bi‰t, trong cái
khoäng th©i gian Ãy, có nghïa là tØ lúc Trâm g¥p thÀy vào næm 1986 ljn1990, sinh hoåt thÜ©ng ngày cûa
thÀy là gì và nh»ng sáng tác vÅn ti‰p tøc ra Ç©i hay Çã bÎ gián Çoån ?
(LMN) : N‰u riêng Trâm lÀn ÇÀu thÃy tôi trong Çêm væn nghŒ T‰t cûa THSV Paris næm 1990, Çó không
phäi là lÀn ÇÀu tôi có m¥t trong m¶t bu°i væn nghŒ cûa ÇÒng bào mình t° chÙc. ThÆt ra, nh»ng næm
trܧc Çó, næm nào tôi cÛng có m¥t tåi Nhà Hát L§n Maubert-Mutualité Ç‹ ûng h¶ sinh viên quÓc gia (nhà tôi
cách Çó chØng næm phút Çi b¶ thôi). Trܧc 1990 và ngay tØ næm 1977-1978, tôi Çã thu¶c vào nhóm tranh
ÇÃu cho tái lÆp nhân quyŠn ª VN và cÙu tr® nån thuyŠn nhân vÜ®t bi‹n (boat people) do chû nhiŒm báo
Quê MË Võ Væn Ái cùng PhÜÖng Anh và ý Lan ÇŠ khªi, nh¡m møc Çích viŒc thuê chi‰c Tàu ‘’ñäo Ánh
Sáng’’ - île -de-Lumière (lúc Ãy Trâm m§i 12 tuÓi mà cÛng vØa m§i Ç¥t chân trên ÇÃt Pháp thành thº không
làm sao theo dõi ÇÜ®c) vào khoäng tháng 4-1979, v§i s¿ kêu g†i ûng h¶ cûa các nhóm trí thÙc ngÜ©i Pháp
không phân biŒt tä h»u, nhÜ Jean-Paul Sartre, Raymond Aron, Simone de Beauvoir, Maurice Clavel, Jean
Lacouture, André Glucksman, Yves Montand, Olivier Todd, Bernard Kouchner... TØ dåo Ãy tôi có vi‰t nhiŠu
bài báo phÀn Çông b¢ng ti‰ng Pháp vŠ vÃn ÇŠ ViŒt Nam, ngoài ra phäi lo giäng dåy ª Çåi h†c Besançon,
hÖn n»a (tÜÖng t¿ bÃt cÙ giäng sÜ Çåi h†c nào) phäi làm ‘’travaux scientifiques’’ rÃt nhiŠu (khäo cÙu vŠ
luÆt hi‰n pháp và khoa h†c chính trÎ, Çæng báo và xuÃt bän nhiŠu sách) Ç‹ ÇÜ®c thæng trÆt và thuyên
chuy‹n lên Çåi h†c Paris VIII tØ næm 1984-1985. Trong khoäng th©i gian tØ 1986 ljn 1990, tôi không có
nhiŠu thì gi© Ç‹ sáng tác nhåc m¥c dÀu hÙng cäm lúc nào cÛng dÒi dào (lâu lâu cho Çæng m¶t nhåc m§i
trên báo chí häi ngoåi và nhÃt là trên nh»ng Ç¥c san Mùa Xuân). Ngoài ra, b¡t ÇÀu 1993 tôi vi‰t thÜ©ng
xuyên nh»ng bài vŠ chính trÎ VN và quÓc t‰ (b¢ng Pháp ng») trên bán nguyŒt san ‘’L’Appel de la
Nation’’, và tØ 1995 trên nguyŒt san song ng» ‘’Tin TÙc’’ (chû trÜÖng NguyÍn ñình Nhân) cùng trên tåp
chí tam cá nguyŒt ‘’Human Rights’’ cûa luÆt sÜ Lâm LÍ Trinh (Huntington Beach) hay tØ tháng 12-
1998 nh»ng bài phê bình væn nghŒ, tùy bút, hÒi kš, thÖ và nhåc m¶t cách thÜ©ng xuyên trên nguyŒt san
NghŒ ThuÆt cûa nhåc sï Lê Dinh ª Montréal... và tØ næm 2000 trên hai tåp chí ñÓi L¿c & Khai Thác ThÎ
TrÜ©ng cûa TS NguyÍn Bá Long ª Toronto (Canada), tØ Hè 2001 trên tÆp san ñÎnh Hܧng cûa GS
NguyÍn ñæng Trúc và LM Lê Phú Häi (Strasbourg), tØ tháng 03-2002 trên Ç¥c san (Pháp ng»)
Nhân-QuyŠn-Droits de l’Homme ª Paris-Bruxelles cûa LM TrÀn Thanh Giän, tØ næm 2003 trên DiÍn ñàn
ViŒt Nam (Vietnam-Forum) cûa kš giä Phåm Væn Ki‹m ª Muenchen (ñÙc quÓc), vân vân. Ngoài ra, v§i tÜ
cách ViŒn H†c Sï Hàn Lâm Khoa H†c Häi Ngoåi Pháp (tØ næm 1997), tôi Çã làm nhiŠu thuy‰t trình tåi
trø sª 15 rue La Pérouse (QuÆn 16, Paris), tÃt cä ÇŠu ÇÜ®c Çæng trên tåp chí lØng danh quÓc t‰ Mondes
et Cultures.
7. (BT) : ñ¶ng cÖ nào thúc ÇÄy thÀy gia nhÆp nh»ng sinh hoåt cûa c¶ng ÇÒng VN tåi Paris ?
(LMN) : N‡i nh§ nhà, thÜÖng nܧc, thÜÖng ÇÒng bào, hÆn vong quÓc... Çã là nh»ng lš do trong viŒc tôi
tham gia (v§i chút thì gi© còn låi ngoài công æn viŒc làm và vi‰t lách), tôi nói tham gia chÙ không phäi gia
nhÆp vào h¶i này h¶i khác. Tôi muÓn ÇÙng ngoài h¶i hè Ç‹ làm viŒc có hiŒu quä hÖn, cho nên luôn tØ
chÓi làm chû tÎch, t°ng thÜ kš hay thành viên ban quän trÎ cûa nhóm này hay nhóm khác. Tôi muÓn , v§i
nh»ng bài báo, bài nhåc, bài thÖ, làm cho dÜ luÆn quÓc t‰ chú š ljn tình trång Çau kh° cûa ÇÒng bào
quÓc n¶i. Bài ThŠ Non Nܧc tôi ph° nhåc thÖ Tän ñà, muÓn nói lên n‡i Çoån trÜ©ng vô cùng tÆn cûa tôi
trên xÙ lå, lúc nào cÛng hܧng vŠ quê cha ÇÃt t° và nhÜ n» sï BäoTrâm Çã vi‰t rÃt chính xác Ç‹ k‰t thúc
bài tùy bút êm ÇËp và nhung nh§ cûa nàng ‘’K› NiŒm V§i Tác Giä Cûa Træng M© Bên SuÓi’’ : Nܧc có trôi
ljn Çâu cÛng trª vŠ nguÒn !
8. (BT) Xin thÀy cho bi‰t nh»ng d¿ ÇÎnh trong tÜÖng lai ?
(LMN) : Tôi sÓng rÃt nhiŠu trong hiŒn tåi... NhÜng Ç‹ trä l©i câu hÕi cûa Trâm :Trong tÜÖng lai rÃt gÀn
(nghïa là trong m¶t, hai ho¥c ba tháng ... hay sang næm) tôi së cho xuÃt bän sách : Nhà Væn Häi Ngoåi
(Phê Bình Væn NghŒ) và m¶t tuy‹n tÆp b¢ng Pháp ng» ‘’ Contes asiatiques - Une philosophie de la vie ‘’
cùng m¶t biên khäo ‘’La Guerre Civile Vietnamienne’’ (khoäng chØng 500 trang). VŠ phÀn sáng tác
âm nhåc, tôi có nhÆn ÇÜ®c thÜ cûa nhiŠu nhà xuÃt bän Pháp muÓn liên låc (qua SACEM mà tôi là h¶i
viên) xin cho in m¶t sÓ nhåc cûa tôi nhÜ : Ma Vie Sans Toi, La Légende de My Châu et Trong Thuy,
vân vân.
9. (BT) : ñ‹ k‰t thúc, Trâm có vài câu hÕi nhÕ mà thÀy chÌ cÀn trä l©i b¢ng m¶t ch» mà thôi. 1 ch» Çû nói
lên tÃt cä (mais vous pouvez avoir plusieurs choix, bien entendu) :
(LMN) : Tôn giáo : T¿ Do Tín NgÜ«ng (Liberté de croyance)
Chû Nghïa : Dân Chû T¿ Do (Démocratie Libérale)
Màu s¡c : Xanh tr©i (Bleu ciel)
Saison : Mùa Thu (Automne)
ThÀn tÜ®ng : GANDHI (1869-1948)
Cinéma : APOCALYPSE NOW vŠ Chi‰n tranh VN
Lìttérature : NGUY•N DU (Kim Vân KiŠu) ; VICTOR HUGO (Les Misérables)
Musique : MOZART
Vos bons côtés : Je suis un sentimental !
Vos mauvais côtés : - Idem -
Votre citation préférée (d’une personne célèbre) : BÓn câu thÖ cûa LAMARTINE (trích bài ‘’L’Isolement’’,
trong thi tÆp ‘’Méditations Poétiques’’) :
Que me font ces vallons, ces palais, ces chaumières,
Vains objets dont pour moi le charme est envolé ?
Fleuves, rochers, forêts, solitudes si chères,
Un seul être vous manque, et tout est dépeuplé ! Xin tåm dÎch :
Trܧc thung lÛng, ÇŠn Çài và nhà lá
Ngoåi vÆt trÓng không, mê äo røng r©i
Cä nh»ng sông, núi Çá, khu rØng th£m
TØng Än núp m¶ng tܪng v§i cô liêu
Nay thi‰u bóng m¶t ngÜ©i yêu muôn thuª
Tâm hÒn ta nhÜ hoang v¡ng, quånh hiu
Votre rêve (aspiration) : Tôi hy v†ng trong m¶t ngày mai rÃt gÀn tÃt cä nhân loåi së chung sÓng trong t¿ do,
hånh phúc và hòa bình.
phÕng vÃn Nhåc sï lê m¶ng nguyên 2004 do Bäo Trâm th¿c hiŒn.
* Nhà væn, thi nhåc sï (ÇÀy tình cäm), Bäo Trâm : ... sinh næm 1965 tåi Phú NhuÆn (ViŒt Nam). Quê
ngoåi Hà ñông, quê n¶i ñäo Corse (Corsica). Con m¶t, mÒ côi cha mË næm lên 4. Cha Çi lính BiŒt ñ¶ng
Quân, mÃt trong m¶t trÆn chi‰n tåi Bình DÜÖng næm 1970. Sang Pháp tÎ nån næm 11 tu°i. HiŒn cÜ ngø
tåi Montréal-Canada (ti‹u sº trong Trang Nhà : http://www.baotram.net ). C¿u sinh viên ñåi H†c LuÆt khoa,
Chính trÎ và Kinh t‰ Paris VIII-Saint Denis (Pháp).
Bäo Trâm* th¿c hiŒn
1. Bäo Trâm (BT): ThÀy b¡t ÇÀu sáng tác vào næm mÃy tu°i? Trong trÜ©ng h®p, cänh huÓng nào?
Lê M¶ng Nguyên(LMN):
Xin Trâm cho tôi b¡t ÇÀu nói vŠ thi væn vì Çó là nguÒn gÓc cûa sáng tác nhåc trong trÜ©ng h®p riêng tôi.
Làm thÖ tØ 9 tuÓi và ÇÜ®c n°i ti‰ng giÕi ViŒt væn ngay tØ dåo Ãy ª Hu‰, tåi trÜ©ng cao Ç£ng ti‹u h†c
Chaigneau, tôi diÍn tä ‘’Cái ghen cûa Hoån ThÜ’’ trong m¶t bài thi lên l§p ÇÜ®c thÀy quá khen và Çã không
ngÀn ngåi cho Çi‹m 20 trên 20... và sau này trong tuy‹n thäi gi»a các thí sinh trÜ©ng trung h†c (concours
général) ª c¿u thû Çô lj quÓc An-Nam, tôi chi‰m Giäi NhÃt (Giäi Thܪng Bäo ñåi). Sª dï tôi b¡t ÇÀu b¢ng
thÖ và quÓc ng» vì hai Çi‹m này có dính dáng ljn s¿ nghiŒp sáng tác âm nhåc cûa tôi. Nguyên do: hÒi
Ãy, cånh nhà tôi ª Ch® CÓng (Phú Xuân) có anh TrÀn Kim Ng†c l§n hÖn tôi Ƕ ba bÓn tu°i, bi‰t ti‰ng tôi
vi‰t væn hay nên nh© tôi Ç¥t l©i cho vài bän nhåc cûa anh sáng tác qua cây Çàn mandoline. ñ‹ thuÆn
tiŒn, anh Ng†c dåy cho tôi Çàn mæng cÀm và bán rÈ cho tôi cây Çàn cûa anh vì anh quá thích l©i tôi vi‰t
cho nhåc cûa anh. TØ Çó, tôi tÆp Çàn và b¡t ÇÀu sáng tác trên mæng cÀm (sau này, qua løc huyŠn cÀm Y
pha nho và vï cÀm m¶t dåo) và m¥c dÀu chÜa džc m¶t sách nhåc lš nào cä, tôi tìm ki‰m m¶t mình và t¿
h†c qua nh»ng bän nhåc Çã xuÃt bän lúc bÃy gi© cûa LÜu H»u Phܧc, nhÜ Båch ñ¢ng Giang, Nam Ti‰n,
H¶i NghÎ Diên HÒng... ho¥c nhåc hܧng Çåo nhÜ Lên ñàng, G†i ñoàn... ho¥c nh»ng bän ca quÓc t‰ Ç¥t l©i
ViŒt nhÜ trong tÆp ‘’ñ©i Vui Sܧng ‘’ cûa Phåm Væn Xung, ‘’Ti‰ng Chim Ca’’ cûa LÜu Ng†c Væn và ñào
Væn Thi‰t... Bài Xuân TÜÖi là bài tôi sáng tác ÇÀu tiên næm 15 tu°i, tôi rÃt hãnh diŒn ÇÜ®c báo ‘’QuÓc
Gia’’ cho Çæng ngay trong ‘’ñ¥c San Mùa Xuân’’ (dܧi bút hiŒu Lan ñào là tên 2 ngÜ©i em gái cûa m¶t
ngÜ©i bån thân thi‰t, anh TrÀn ñình Bá): Xuân vŠ chào Ç©i, Ngàn th¡m tÜÖi, Xuân vŠ ÇÀy l©i tràn núi
sông, Hát vang trong bao nhiêu lòng, Chào QuÓc gia, mØng hát ca Ç©i th¡m hoa!... vân vân. L©i nhåc trong
sáng, vô tÜ, Çúng là hình änh cûa m¶t th©i êm ÇËp Çã qua!
Sau Çó tôi t¿ h†c (autodidacte) nhåc lš trong sách ‘’La deuxième année DE MUSIQUE Solfège et Chants’’
cûa A. MARMONTEL, Paris Armand Colin 1890, cä thäy 336 trang nhÜng rÃt ÇÀy Çû vì có rÃt nhiŠu tÌ dø
lÃy tØ nh»ng bài nhåc lØng danh. VŠ phÀn hòa âm, tác giä cho vài ‘’Notions élémentaires d’harmonie’’, vÕn
vËn 6 trang mà thÆt quá ích l®i cho bÃt cÙ ngÜ©i nào m§i b¡t ÇÀu trong lãnh v¿c. HiŒn gi©, tôi vÅn gi»
cuÓn sách cÛ kï này cûa ông Marmontel v§i nh»ng l©i mª ÇÀu do các nhåc sï Çåi tài thu¶c Bác sï H†c viŒn
Pháp (Institut de France) nhÜ Gounod, Massenet, Saint-Saens, Delibes... nhÜ m¶t k› vÆt Çáng tôn th©. TØ
nhåc vui månh ljn nhåc buÒn lãng mån (vì hoàn cänh chi‰n tranh và nh»ng cu¶c tình dang dª) và Ç‹ ti‰p
theo hÙng cäm cûa các tác giä tôi yêu chu¶ng nhÜ Væn Cao (SuÓi MÖ), ñ¥ng Th‰ Phong (Con ThuyŠn
Không B‰n), NguyÍn Væn ThÜÖng (ñêm ñông), Hoàng Giác (Ngày VŠ), Dzoãn MÅn (BiŒt Ly), Anh ViŒt
(B‰n CÛ)... tôi Çã làm trong nh»ng næm 1948, 49, 50 nh»ng bän nhåc mà hÖn nºa th‰ k› sau ngÜ©i ta
vÅn còn Üa thích, nhÜ Nh§ Hu‰, Bài ThÖ Hu‰, M¶t ChiŠu ThÜÖng Nh§, Mœ Châu Tr†ng Thûy, Træng M©
Bên SuÓi...
2. (BT): Trong th©i gian du h†c tåi Pháp, thÀy có sáng tác gì n»a không? N‰u có, thì nh»ng sáng tác Ãy
mang chû ÇŠ gì? N‰u không, xin thÀy cho bi‰t lš do tåi sao?
(LMN): Trong mÃy næm ÇÀu: 1951, 1952 và 1953... ª Paris, tôi ti‰p tøc sáng tác, hôm nay dª låi bän thäo,
thÃy có nhiŠu bài diÍn tä n‡i lòng cô quånh cûa m¶t ngÜ©i trai trÈ sÓng trên ÇÃt khách, xa nhà, quê hÜÖng
và ngÜ©i yêu dÃu. Nh§ nhà và ân nghïa sinh thành, tôi vi‰t bài Lá ThÜ Cho MË (xem HÒi kš ‘’M¶t Thoáng
HÜÖng XÜa’’ cûa Lê M¶ng Nguyên, ñ¥c san Bi‹n ñông Xuân Giáp Thân 2004) và sau khi ba tôi mÃt,
bài Tìm Låi Ngày XÜa Ç‹ t¥ng hÜÖng hÒn ngÜ©i thân phø quá cÓ. Tôi có k‹ chuyŒn này trong bài tùy
bút ‘’Nh»ng cái ch‰t Çã qua trong Ç©i tôi hay là nh»ng mänh Ç©i không tÜÖi sáng...’’ (xem NghŒ
ThuÆt-Montréal sÓ 86, th. 05-2001). VŠ phÀn tình cäm và lãng mån nh§ nhung, có bài Tha HÜÖng (vi‰t
Çêm 11-12-1950, 2 tháng sau khi tôi Ç¥t chân xuÓng phi trÜ©ng Orly-Paris ngày 05-10-1950, cung ré
mineur v§i (hành nhåc): Tempo di English Waltz), chÜa Ç¥t l©i... tôi cÛng không hi‹u tåi sao. ñ‰n lÜ®t
Xuân Tha HÜÖng rÃt thi‹u não, vân vân và tØ HiŒp ÇÎnh Genève (tháng 07-1954), m¶t sÓ bài tiêu bi‹u
nhÜ: Sông Seine, bao gi© ta vŠ nܧc Nam? Ki‰p Giang HÒ, Xuân VŠ Nh§ Mãi Quê HÜÖng, Bøi ñ©i (cäm
ÇŠ m do Lê M¶ng Hoàng Çåo diÍn), và gÀn Çây: Quê Tôi, ChiŠu Vàng Næm XÜa, ViŒt Nam Th¡m TÜÖi...
Çó là không k‹: Thu Trên Sông Seine, Giao Mùa, ThŠ Non Nܧc, Tình Vô V†ng, Thu SÀu... là nh»ng
bài thÖ cûa VÜÖng Thu Thûy, Phåm Ng†c, Tän ñà, Bích ThuÆn, LÜu HÒng Phúc... ÇÜ®c tôi ph° nhåc.
3. (BT): 30 tháng 4 næm 1975, thÀy Çã nghï gì và làm gì trong ngày hôm Ãy ?
(LMN) : Ngày 30 tháng tÜ næm 1975, tôi Çang có m¥t ª ñåi H†c Besançon cách Paris chØng 400 cây sÓ.
ThÆt ra , tôi ª låi Çây tØ thÙ hai 28 tây Ç‹ giäng dåy Droit fiscal và Institutions financières và chÃm thi khÄu
vÃn m¶t sÓ thí sinh, m¶t tuÀn trܧc tuÀn cuÓi cùng cûa niên h†c 1974-1975. Trong Agenda, tôi có ghi: 14
thí sinh ngày 28, 6 ngày 29 và 30 ngày 30-04-2001. Và du§i ngày 30: Chute de Saigon. Tôi lÃy tàu tÓi hôm
Ãy trª låi Paris mà lòng buÒn vô hån. Dåo Ãy, tôi thu¶c vŠ gi§i ‘’Turbo-Prof.’’ (ª Paris nhÜng lÃy tàu SNCF Çi
dåy ª tÌnh m‡i tuÀn m¶t hai lÀn). Lë dï nhiên lúc nghe tin Saigon thû Çô VNCH mÃt, tôi không cÀm ÇÜ®c
nܧc m¡t. NhÜng tôi không ngåc nhiên vì Çã ÇÜ®c sºa soån lâu trܧc vŠ thäm h†a này (HÆn Vong QuÓc) :
Ta mÃt nܧc nhÜ ngÜ©i mÃt quá khÙ
Tháng TÜ Ngàn Chín Træm Bäy MÜÖi Læm
Ngày Ba mÜÖi nhÜ cu¶c th‰ thæng trÀm
Muôn Ç©i hÆn nhÜ dân Chàm Çã ch‰t
Ta mÃt nܧc nhÜ ngÜ©i mÃt thÜÖng ti‰c
Tháng næm dài lang båt sÓng quê ngÜ©i
Luôn hܧng vŠ ÇÃt nܧc ViŒt xa xôi
ñ‹ sÓng låi cänh gia Çình yêu dÃu
Ta mÃt nܧc nhÜ ngÜ©i mÃt thÖ Ãu
M¥t tr©i ngày sao tÓi nhÜ ban Çêm
Xuân Çã vŠ sao vÅn lånh giá bæng
Hoàng hôn xóa bao tình trong kš Ùc
Ta mÃt nܧc nhÜ ngÜ©i mÃt hånh phúc
ñêm træng mài lÜ«i ki‰m núi sông h©n
Ta nguyŒn thŠ xin trä n® nܧc non
Cho ÇÃt ViŒt m¶t ngày mai tÜÖi sáng (ThÖ Lê M¶ng Nguyên)
Ngày 26-03-1975: Hu‰ thÃt thû : tôi nhÆn ÇÜ®c tin tØ Saigon cûa anh Lê M¶ng ñào (thÜ ÇŠ ngày
27-03-1975) : Må, gia Çình anh Tùng, chÎ ThØa Çã di tän tØ Hu‰ trên con ÇÜ©ng máu vào ñà N¤ng tØ hôm
20/03/1975. Xe bò ngót hÖn 24 ti‰ng trên Çoån ÇÜ©ng 100 cây sÓ. ñã vÆn Ƕng m†i cách, Må m§i vào
ÇÜ®c Saigon tÓi hôm qua, 26 tháng 03. ChÌ riêng m¶t mình må, còn hai gia Çình thân nhÃt là anh Tùng và
chÎ Sum (khoäng 25 ngÜ©i) còn kËt låi ñà N¤ng... Ngày 30-03-1975, ñà N£ng mÃt : trong thÜ ngày
27/03/1975 anh Lê M¶ng ñào cho bi‰t : ... Hôm nay låi nghe ñà N£ng phäi di tän Çây !!! Së có tàu thûy và
máy bay ngoåi quÓc ljn di tän. Không bi‰t gia Çình mình có di tän ÇÜ®c không. ñành phú cho sÓ
mŒnh... Ngày 17-03-1975 : Chute de Phnom-Penh ... và ngày 30-04-1975 : Saigon thÃt thû ! Tôi rÃt
buÒn vì tØ nay së không bao gi© g¥p m¥t låi gia Çình mà tôi vØa m§i vŠ thæm tåi Saigon và Hu‰ tØ ngày
12-12-1974 ljn ngày 07-01-1975. Lúc tôi còn ª thû Çô VNCH, Çã nghe tin Phܧc Long mÃt (ngày
03-01-1975).
4. (BT) : LÀn ÇÀu Trâm g¥p thÀy, trong giäng ÇÜ©ng Çåi h†c vào næm 1986, Trâm lên bøc giäng hÕi thÀy :
Phäi thÀy là tác giä cûa Træng M© Bên suÓi không ?... ThÀy Çã nghï gì ngay lúc Ãy ? Tâm trång th‰ nào ?
Ngåc nhiên ? Vui ? NgÆm ngùi ?
(LMN) : Trܧc h‰t, xin cäm Ön Trâm Çã k‹ låi cu¶c ‘’g¥p g«’’ này trên NET và gÀn Çây trên báo NghŒ
ThuÆt cûa nhåc sï Lê Dinh ª Montréal, qua bài tùy bút K› niŒm v§i tác giä cûa Træng M© Bên SuÓi rÃt dÎu
dàng và nhung nh§, Çã làm tôi xúc Ƕng vô cùng. Trâm vi‰t næm 1998 mà tôi chÌ m§i ÇÜ®c džc hÒi tháng
tÜ næm 2001 nghïa là tØ ngày tôi có Internet và gia nhÆp ‘’Nhóm Sáng Tác’’ cûa Trâm trên mång lܧi và m¶t
sÓ thân h»u chû trÜÖng. HÒi Ãy tôi chÌ thoáng nghe PhÜÖng Khanh nói là Trâm có vi‰t m¶t bài k› niŒm v§i
tôi rÃt hay nhÜng tôi chÜa vào Internet mà cÛng không bi‰t cách nào Ç‹ džc trên máy ngÜ©i khác. Lúc
Trâm ljn hÕi tôi næm 1986 sau bài h†c ‘’Science Politique’’ tôi dåy hôm Ãy cho sinh viên cûa Département
d’ Administration Économique et Sociale mà tôi ÇÜ®c hân hånh làm giám ÇÓc (directeur) ª ñåi h†c Paris VIII,
tôi hÖi ngåc nhiên trong khoänh kh¡c vì chuyŒn Çã xÜa rÒi mà nay vÅn còn có ngÜ©i (m¶t cô sinh viên nhÕ
nh¡n, xinh x¡n và e dè) nh¡c nhª trên ÇÃt khách, nhÜng lòng thÃy vui vui nhÜ m¶t hånh phúc mong manh Çã trª
låi sÜ«i Ãm m¶t quä tim lÜu låc. HÒi Ãy, tôi không liên låc nhiŠu v§i c¶ng ÇÒng VN, nhÜng m‡i lÀn g¥p m¶t
sinh viên VN nhÃt là phái n» ghi tên theo dõi nh»ng ‘’khoa quy‰t tuy‹n’’ (matières à option) cûa tôi, là m¶t
nguÒn hãnh diŒn m§i... Sau Çó, Trâm có t¥ng tôi m¶t tÆp thÖ (7 bài) v§i nhan ÇŠ ‘’Hoàng Hôn Tr¡ng’’ và
m¶t bæng cassette audio trong Çó Trâm t¿ hát và ghi âm (Çàn ÇŒm løc huyŠn cÀm) nh»ng bài ÇÜ®m tình
nhung nh§ (nhÜ tôi Çã k‹ låi trong ‘’TØ Mây Khúc ljn HËn Anh 15 Næm cûa Bäo Trâm - Trang Thanh Trúc
hay là Paris và Montréal trong tình Ç©i và tình ngÜ©i’’ : NghŒ ThuÆt-Montréal sÓ 64, th. 07-1999).
5. (BT) : Trâm xem låi m¶t sÓ sáng tác cûa thÀy, thÃy chû ÇŠ quê hÜÖng rÃt nhiŠu, ho¥c nh¡c vŠ m¶t tình
yêu nào Çó trong dï vãng và cái dï vãng Ãy luôn luôn ÇÜ®c lÒng trong khung cänh quê hÜÖng. Có Çúng nhÜ
vÆy không ? Và n‰u quê hÜÖng luôn luôn hiŒn diŒn trong nh»ng nhåc phÄm cûa thÀy, thÀy có bao gi©
trª låi quê quán chÜa ? Có ho¥c không, xin thÀy có th‹ cho bi‰t lš do ?
(LMN) : Xin Trâm bi‰t r¢ng không nh»ng chÌ trong m¶t sÓ sáng tác mà hÖn n»a - ngoài nh»ng bän nhåc
PhÆt Giáo nhÜ MØng Khánh ñän (1948) ho¥c Thành ñåo vân vân - tôi có th‹ nói là trong tÃt cä nh»ng sáng
tác cûa tôi, bÃt cÙ là nhåc hùng tØ Vó Ng¿a Giang HÒ (1948) ljn ViŒt Nam Th¡m TÜÖi (2001) hay nhåc
tình cäm tØ Træng M© Bên SuÓi (1949) hay Nh§ Hu‰ (1950), Bài ThÖ Hu‰ (1950) cho ljn ThŠ Non
Nܧc (2001) hay ChiŠu Vàng Næm XÜa (05/11/2001) ho¥c Thu SÀu (17/02/2004)... qua gÀn m¶t træm bän
nhåc mà tôi Çã cho in hay vi‰t ra, chû ÇŠ duy nhÃt là quê hÜÖng ÇÃt nܧc, hÙng cäm tÆn cùng là làng
måc, thôn xóm, sông HÜÖng, núi Ng¿ v§i m¶t dï vãng vØa êm dÎu vØa thÜÖng Çau, m¶t mÓi tình dang dª
nhÜng Çã trª thành bÃt diŒt qua bài Træng M© Bên SuÓi (1949) làm tåi quÓc n¶i (xin xem tùy bút ‘’TMBS
hay là cu¶c hành trình trong m¶t quá khÙ lãng mån và thÜÖng yêu’’ cûa Lê M¶ng Nguyên : NghŒ
ThuÆt-Montréal sÓ 72, th. 03-2000) hay Xuân Tha HÜÖng (ho¥c Ki‰p Tha hÜÖng) vi‰t tåi Paris (1952)
trong nh»ng ngày Çau kh° và cô quånh trên ÇÃt khách quê ngÜ©i ... : ChÌ thi‰u m¶t mình em chiŠu nay
phÜÖng tr©i Âu xa v©i. Mây kéo lê thê, tr©i nܧc bao la kìa dòng sông Seine lÖ lºng xuôi ngày tháng. Mùa
xuân ljn kh¡p tr©i, kh¡p nÖi ngÜ©i ta Çi lܧt thܧt. Riêng tôi ÇÙng nhìn, nh§ låi ngày qua cùng em sánh
vai bên dòng Ç©i âm thÀm ! Tôi nh§ sông HÜÖng v§i gi†ng hò cô lái. Khi thÃy sông Seine nܧc Çøc l©
không tình yêu ! VÜ©n hoa nÖi Çây låi g®i nh§ Væn Lâu. Sao lúc xuân vŠ mà nܧc non âu sÀu ? Xa cách
muôn trùng bªi vì Çâu còn lÜu luy‰n ? Ngày xÜa ti‰ng Çàn còn thi‰t tha tình duyên ! Bài này (do nhà xuÃt
bän An Phú phát hành ª Saigon) Çã ÇÜ®c Thái Thanh hát lÀn ÇÀu tiên tåi ñài phát thanh ViŒt Nam trong
næm 51-52 theo l©i yêu cÀu cûa ngÜ©i yêu cûa tôi hÒi Ãy còn ª låi bên nhà. ñÀu næm nay (2001), tôi có
vi‰t nhåc phÄm ‘’Ma Vie Sans Toi’’ (ñ©i Không Có Em), l©i b¢ng ti‰ng Pháp (mà cÛng là cä m¶t bài thÖ)
theo nhåc cûa TMBS :
Pourquoi ne viens-tu pas en France ?
Où il fait bon vivre, ensemble
Nous continuons notre amour
Au bord de la Seine du bonheur.
Sous le beau ciel bleu de Paris
Notre idylle le jour, la nuit
Reprend son cours et sa passion
En bravant le destin du monde
AMOUR ! Pour la vie ou pour un jour
Mon coeur bat pour toi mille fois encore
AMOUR ! de mes jeunes années passées
à travers champs, dans les prés
les nuits d’été
Je ne sais pas pourquoi la vie
nous lie et nous désunit
Ma vie depuis n’a aucun sens
Loin du pays de mon enfance
Souffrant, je vis au jour le jour
Dans cette vie sans ton amour
TØ ngày Saigon mÃt và Ç‹ trä l©i câu hÕi cûa Trâm, tôi không bao gi© có š ÇÎnh trª låi cÓ hÜÖng... VØa rÒi,
nhân dÎp ‘’ Ngày Giao Hoán Liên Tôn v§i các Tôn Giáo ViÍn ñông ‘’ (Journée d’Échanges Inter-
Religieuse avec des Religions d’Extrême-Orient) do Giáo XÙ Strasbourg (Pháp) t° chÙc hôm 20/03/2004
tåi Trung Tâm Væn Hóa St Thomas : Trong bài tôi làm thuy‰t trình vŠ ‘’ C¶ng ñÒng ViŒt Nam tåi Pháp’’
(bên cånh ngài T°ng Giám møc Joseph Doré, ñÙc Ông Chû tÎch Ñy Ban ÇÓi thoåi liên tôn Joseph
Gaschy và thÜ®ng T†a Thích Minh Tâm (Chùa Khánh Anh, Paris), và Ç‹ trä l©i câu hÕi ‘’ ñÒng bào chúng
ta có cÀn phäi c¡t ÇÙt v§i nguÒn gÓc quê hÜÖng Ç‹ hoàn toàn h¶i nhÆp xã h¶i nܧc ngÜ©i ?’’, tôi không
th‹ trä l©i th£ng nhÜng chÌ nêu lên nhÆn xét r¢ng : ‘’... N‰u thanh thi‰u niên VN ª Pháp (thu¶c vŠ nh»ng
kÈ di trú cûa th‰ hŒ thÙ hai trên ÇÃt ngÜ©i) không chÃp nhÆn ch‰ Ƕ Ƕc tài Çäng trÎ, nh»ng ngÜ©i thu¶c
vŠ th‰ hŒ thÙ nhÃt lúc nào cÛng bÎ ám änh bªi s¿ mong ܧc trª vŠ cÓ quÆn Ç‹ ...khi tå th‰ ÇÜ®c chôn cÃt
tåi nÖi an nghï cuÓi cùng cûa ông bà t° tiên ngày xÜa. Nhà thÖ Cao TÀn ch¡ng hån, sÓng ki‰p lÜu vong
tåi California (Hoa Kÿ), không m¶t ngày nào là không bܧc chân Çi trên bi‹n cát Ç‹ nhìn vŠ ÇÃt nܧc
ViŒt Nam n¢m ª bên kia Thái Bình DÜÖng. VŠ phÀn riêng tôi, tôi Çã nhiŠu lÀn nói lên - nhÜ nhà Çåi thi
væn hào và chính khách VICTOR HUGO trong š l¿c chÓng ÇÓi båo tàn : ‘’ Ngày nào t¿ do ÇÜ®c hÒi phøc,
ngày Ãy tôi së trª låi cÓ hÜÖng ‘’
N® nܧc chÜa xong ÇÀu Çã båc :
Mon devoir envers ma patrie
N’est pas entièrement rempli
Voilà que mes cheveux ont blanchi
Dans le fondu des couleurs de la vie ‘’.
6. (BT) : Trâm quen bi‰t thÀy tØ næm 1986, nhÜng không bao gi© thÃy thÀy có m¥t trong nh»ng bu°i sinh
hoåt væn nghŒ cûa c¶ng ÇÒng VN. Mà phäi ch© mãi ljn ÇÀu nh»ng næm 90, tình c© m§i ÇÜ®c g¥p
thÀy trong m¶t bu°i væn nghŒ cûa T°ng H¶i Sinh Viên VN tåi Paris t° chÙc. Xin thÀy cho bi‰t, trong cái
khoäng th©i gian Ãy, có nghïa là tØ lúc Trâm g¥p thÀy vào næm 1986 ljn1990, sinh hoåt thÜ©ng ngày cûa
thÀy là gì và nh»ng sáng tác vÅn ti‰p tøc ra Ç©i hay Çã bÎ gián Çoån ?
(LMN) : N‰u riêng Trâm lÀn ÇÀu thÃy tôi trong Çêm væn nghŒ T‰t cûa THSV Paris næm 1990, Çó không
phäi là lÀn ÇÀu tôi có m¥t trong m¶t bu°i væn nghŒ cûa ÇÒng bào mình t° chÙc. ThÆt ra, nh»ng næm
trܧc Çó, næm nào tôi cÛng có m¥t tåi Nhà Hát L§n Maubert-Mutualité Ç‹ ûng h¶ sinh viên quÓc gia (nhà tôi
cách Çó chØng næm phút Çi b¶ thôi). Trܧc 1990 và ngay tØ næm 1977-1978, tôi Çã thu¶c vào nhóm tranh
ÇÃu cho tái lÆp nhân quyŠn ª VN và cÙu tr® nån thuyŠn nhân vÜ®t bi‹n (boat people) do chû nhiŒm báo
Quê MË Võ Væn Ái cùng PhÜÖng Anh và ý Lan ÇŠ khªi, nh¡m møc Çích viŒc thuê chi‰c Tàu ‘’ñäo Ánh
Sáng’’ - île -de-Lumière (lúc Ãy Trâm m§i 12 tuÓi mà cÛng vØa m§i Ç¥t chân trên ÇÃt Pháp thành thº không
làm sao theo dõi ÇÜ®c) vào khoäng tháng 4-1979, v§i s¿ kêu g†i ûng h¶ cûa các nhóm trí thÙc ngÜ©i Pháp
không phân biŒt tä h»u, nhÜ Jean-Paul Sartre, Raymond Aron, Simone de Beauvoir, Maurice Clavel, Jean
Lacouture, André Glucksman, Yves Montand, Olivier Todd, Bernard Kouchner... TØ dåo Ãy tôi có vi‰t nhiŠu
bài báo phÀn Çông b¢ng ti‰ng Pháp vŠ vÃn ÇŠ ViŒt Nam, ngoài ra phäi lo giäng dåy ª Çåi h†c Besançon,
hÖn n»a (tÜÖng t¿ bÃt cÙ giäng sÜ Çåi h†c nào) phäi làm ‘’travaux scientifiques’’ rÃt nhiŠu (khäo cÙu vŠ
luÆt hi‰n pháp và khoa h†c chính trÎ, Çæng báo và xuÃt bän nhiŠu sách) Ç‹ ÇÜ®c thæng trÆt và thuyên
chuy‹n lên Çåi h†c Paris VIII tØ næm 1984-1985. Trong khoäng th©i gian tØ 1986 ljn 1990, tôi không có
nhiŠu thì gi© Ç‹ sáng tác nhåc m¥c dÀu hÙng cäm lúc nào cÛng dÒi dào (lâu lâu cho Çæng m¶t nhåc m§i
trên báo chí häi ngoåi và nhÃt là trên nh»ng Ç¥c san Mùa Xuân). Ngoài ra, b¡t ÇÀu 1993 tôi vi‰t thÜ©ng
xuyên nh»ng bài vŠ chính trÎ VN và quÓc t‰ (b¢ng Pháp ng») trên bán nguyŒt san ‘’L’Appel de la
Nation’’, và tØ 1995 trên nguyŒt san song ng» ‘’Tin TÙc’’ (chû trÜÖng NguyÍn ñình Nhân) cùng trên tåp
chí tam cá nguyŒt ‘’Human Rights’’ cûa luÆt sÜ Lâm LÍ Trinh (Huntington Beach) hay tØ tháng 12-
1998 nh»ng bài phê bình væn nghŒ, tùy bút, hÒi kš, thÖ và nhåc m¶t cách thÜ©ng xuyên trên nguyŒt san
NghŒ ThuÆt cûa nhåc sï Lê Dinh ª Montréal... và tØ næm 2000 trên hai tåp chí ñÓi L¿c & Khai Thác ThÎ
TrÜ©ng cûa TS NguyÍn Bá Long ª Toronto (Canada), tØ Hè 2001 trên tÆp san ñÎnh Hܧng cûa GS
NguyÍn ñæng Trúc và LM Lê Phú Häi (Strasbourg), tØ tháng 03-2002 trên Ç¥c san (Pháp ng»)
Nhân-QuyŠn-Droits de l’Homme ª Paris-Bruxelles cûa LM TrÀn Thanh Giän, tØ næm 2003 trên DiÍn ñàn
ViŒt Nam (Vietnam-Forum) cûa kš giä Phåm Væn Ki‹m ª Muenchen (ñÙc quÓc), vân vân. Ngoài ra, v§i tÜ
cách ViŒn H†c Sï Hàn Lâm Khoa H†c Häi Ngoåi Pháp (tØ næm 1997), tôi Çã làm nhiŠu thuy‰t trình tåi
trø sª 15 rue La Pérouse (QuÆn 16, Paris), tÃt cä ÇŠu ÇÜ®c Çæng trên tåp chí lØng danh quÓc t‰ Mondes
et Cultures.
7. (BT) : ñ¶ng cÖ nào thúc ÇÄy thÀy gia nhÆp nh»ng sinh hoåt cûa c¶ng ÇÒng VN tåi Paris ?
(LMN) : N‡i nh§ nhà, thÜÖng nܧc, thÜÖng ÇÒng bào, hÆn vong quÓc... Çã là nh»ng lš do trong viŒc tôi
tham gia (v§i chút thì gi© còn låi ngoài công æn viŒc làm và vi‰t lách), tôi nói tham gia chÙ không phäi gia
nhÆp vào h¶i này h¶i khác. Tôi muÓn ÇÙng ngoài h¶i hè Ç‹ làm viŒc có hiŒu quä hÖn, cho nên luôn tØ
chÓi làm chû tÎch, t°ng thÜ kš hay thành viên ban quän trÎ cûa nhóm này hay nhóm khác. Tôi muÓn , v§i
nh»ng bài báo, bài nhåc, bài thÖ, làm cho dÜ luÆn quÓc t‰ chú š ljn tình trång Çau kh° cûa ÇÒng bào
quÓc n¶i. Bài ThŠ Non Nܧc tôi ph° nhåc thÖ Tän ñà, muÓn nói lên n‡i Çoån trÜ©ng vô cùng tÆn cûa tôi
trên xÙ lå, lúc nào cÛng hܧng vŠ quê cha ÇÃt t° và nhÜ n» sï BäoTrâm Çã vi‰t rÃt chính xác Ç‹ k‰t thúc
bài tùy bút êm ÇËp và nhung nh§ cûa nàng ‘’K› NiŒm V§i Tác Giä Cûa Træng M© Bên SuÓi’’ : Nܧc có trôi
ljn Çâu cÛng trª vŠ nguÒn !
8. (BT) Xin thÀy cho bi‰t nh»ng d¿ ÇÎnh trong tÜÖng lai ?
(LMN) : Tôi sÓng rÃt nhiŠu trong hiŒn tåi... NhÜng Ç‹ trä l©i câu hÕi cûa Trâm :Trong tÜÖng lai rÃt gÀn
(nghïa là trong m¶t, hai ho¥c ba tháng ... hay sang næm) tôi së cho xuÃt bän sách : Nhà Væn Häi Ngoåi
(Phê Bình Væn NghŒ) và m¶t tuy‹n tÆp b¢ng Pháp ng» ‘’ Contes asiatiques - Une philosophie de la vie ‘’
cùng m¶t biên khäo ‘’La Guerre Civile Vietnamienne’’ (khoäng chØng 500 trang). VŠ phÀn sáng tác
âm nhåc, tôi có nhÆn ÇÜ®c thÜ cûa nhiŠu nhà xuÃt bän Pháp muÓn liên låc (qua SACEM mà tôi là h¶i
viên) xin cho in m¶t sÓ nhåc cûa tôi nhÜ : Ma Vie Sans Toi, La Légende de My Châu et Trong Thuy,
vân vân.
9. (BT) : ñ‹ k‰t thúc, Trâm có vài câu hÕi nhÕ mà thÀy chÌ cÀn trä l©i b¢ng m¶t ch» mà thôi. 1 ch» Çû nói
lên tÃt cä (mais vous pouvez avoir plusieurs choix, bien entendu) :
(LMN) : Tôn giáo : T¿ Do Tín NgÜ«ng (Liberté de croyance)
Chû Nghïa : Dân Chû T¿ Do (Démocratie Libérale)
Màu s¡c : Xanh tr©i (Bleu ciel)
Saison : Mùa Thu (Automne)
ThÀn tÜ®ng : GANDHI (1869-1948)
Cinéma : APOCALYPSE NOW vŠ Chi‰n tranh VN
Lìttérature : NGUY•N DU (Kim Vân KiŠu) ; VICTOR HUGO (Les Misérables)
Musique : MOZART
Vos bons côtés : Je suis un sentimental !
Vos mauvais côtés : - Idem -
Votre citation préférée (d’une personne célèbre) : BÓn câu thÖ cûa LAMARTINE (trích bài ‘’L’Isolement’’,
trong thi tÆp ‘’Méditations Poétiques’’) :
Que me font ces vallons, ces palais, ces chaumières,
Vains objets dont pour moi le charme est envolé ?
Fleuves, rochers, forêts, solitudes si chères,
Un seul être vous manque, et tout est dépeuplé ! Xin tåm dÎch :
Trܧc thung lÛng, ÇŠn Çài và nhà lá
Ngoåi vÆt trÓng không, mê äo røng r©i
Cä nh»ng sông, núi Çá, khu rØng th£m
TØng Än núp m¶ng tܪng v§i cô liêu
Nay thi‰u bóng m¶t ngÜ©i yêu muôn thuª
Tâm hÒn ta nhÜ hoang v¡ng, quånh hiu
Votre rêve (aspiration) : Tôi hy v†ng trong m¶t ngày mai rÃt gÀn tÃt cä nhân loåi së chung sÓng trong t¿ do,
hånh phúc và hòa bình.
phÕng vÃn Nhåc sï lê m¶ng nguyên 2004 do Bäo Trâm th¿c hiŒn.
* Nhà væn, thi nhåc sï (ÇÀy tình cäm), Bäo Trâm : ... sinh næm 1965 tåi Phú NhuÆn (ViŒt Nam). Quê
ngoåi Hà ñông, quê n¶i ñäo Corse (Corsica). Con m¶t, mÒ côi cha mË næm lên 4. Cha Çi lính BiŒt ñ¶ng
Quân, mÃt trong m¶t trÆn chi‰n tåi Bình DÜÖng næm 1970. Sang Pháp tÎ nån næm 11 tu°i. HiŒn cÜ ngø
tåi Montréal-Canada (ti‹u sº trong Trang Nhà : http://www.baotram.net ). C¿u sinh viên ñåi H†c LuÆt khoa,
Chính trÎ và Kinh t‰ Paris VIII-Saint Denis (Pháp).
MIÊN THỤY * NỖI NHỚ
Tháng Tư Nỗi Nhớ
Miên Thụy
Tháng tư buồn gục đầu
Dòng đời trôi quá mau
Ta ôm tình viễn xứ
Đời buồn tựa đêm thâu
Tháng tư sầu con nước
Dòng sông chia cắt rồi
Ta chân hoài lỡ bước
Về đâu một kiếp người
Tháng tư dài trăn trở
Một màn đêm u hoài
Ta nhánh đời lạc lõng
Về đâu một kiếp mai
Tháng tư Mẹ nghẹn ngào
Quê hương nay còn đâu
Mà dòng người trôi nổi
Chìm theo sóng bạc đầu
Tháng tư về nhắc nhở
Trái tim đau vạn lời
Tháng tư người còn đó
Dòng lệ nào khô môi
Tháng tư trời tháng tư
Cơn mưa đen phủ đất
Oan khiên dậy ngợp trời
Hồn thiêng sông núi gọi
Miên Thụy
Miên Thụy
Tháng tư buồn gục đầu
Dòng đời trôi quá mau
Ta ôm tình viễn xứ
Đời buồn tựa đêm thâu
Tháng tư sầu con nước
Dòng sông chia cắt rồi
Ta chân hoài lỡ bước
Về đâu một kiếp người
Tháng tư dài trăn trở
Một màn đêm u hoài
Ta nhánh đời lạc lõng
Về đâu một kiếp mai
Tháng tư Mẹ nghẹn ngào
Quê hương nay còn đâu
Mà dòng người trôi nổi
Chìm theo sóng bạc đầu
Tháng tư về nhắc nhở
Trái tim đau vạn lời
Tháng tư người còn đó
Dòng lệ nào khô môi
Tháng tư trời tháng tư
Cơn mưa đen phủ đất
Oan khiên dậy ngợp trời
Hồn thiêng sông núi gọi
Miên Thụy
TS.NGUYỄN BÁ LONG * CỘNG SẢN
Ba caùi ñoù thöôøng ñi vôùi nhau trong quaù khöù cuûa cuoäc chieán tranh VN cuõng nhö gaàn ñaây; bôûi
vaäy ngöôøi Vieät Haûi Ngoaïi vaø nhaát laø ngöôøi Myõ goác Vieät nhìn John Kerry vôùi caëp maét nhieàu
quan ngaïi. Coù theå noùi chaéc raèng seõ khoâng coù maáy ngöôøi Myõ goác Vieät thaät loøng muoán baàu
cho John Kerry, tröø ñaùm CS vaø tay sai VC !
Ngaøy Quoác Haän 30-4-2004 ñang ñeán. Chuùng ta saép böôùc vaøo thaùng 5, nghiaõ laø chæ coøn 6
thaùng nöõa laø ñeán ngaøy baàu cöû Toång Thoáng Hoa Kyø. Laàn baàu cöû naøy ñaëc bieät hôn caùc laàn
baàu cöû Toång Thoáng khaùc vì söï hieän dieän cuûa öùng cöû vieân John Kerry nhö laø öùng vieân Toång
Thoáùng Hoa Kyø cho Ñaûng Daân Chuû. Ñeå thaáy heát taàm quan troïng vaø söï quan ngaïi cuûa cöû tri
ngöôøi Myõ goác Vieät ñoái vôùi öùng cöû vieân John Kerry, chuùng ta haõy xeùt qua chieán tranh VN vaø vai
troø cuûa phaûn chieán Myõ ñaõ aûnh höôûng ñeán söï maát Mieân Nam vaøo tay CS nhö theá naøo?, cuõng
nhö gaàn ñaây, sau ngaøy boïn khuûng boá taán coâng toøa thaùp ñoâi World Trade Center, boïn phaûn
chieán hoaït ñoäng ra sao?
A. MAÁT MIEÀN NAM VN LAØ DO ÔÛ PHAÛN CHIEÁN & CAÙC ÑAÏI HOÏA CUÛA PHAÛN CHIEÁN, CS
VAØ KHUÛNG BOÁ
Ñieàu ñaùng noùi nhaát trong chieán tranh VN laø vai troø cuûa phaûn chieán treân nöôùc Myõ. Trong chieán
tranh VN, hieän taïi, vaø sau naøy, phaûn chieán ñeàu giöõ vai troø quan troïng toái yeáu; vaø sau naøy, neáu
nöôùc Myõ coù ñi ñeán suïp ñoå, thì söï suïp ñoå ñoù khoâng do ai khaùc hôn laø do phaûn chieán. Taïi sao
laïi coù söï keát luaän nhö vaäy? Vaø taïi sao taùc doäïng cuûa phaûn chieán laïi gheâ gôùm nhö theá?
Chuùng ta caàn bieát moät chuùt baûn chaát cuûa phaûn chieán vaø phong traøo phaûn chieán ôû Myõ. ÔÛ
Myõ coù maáy theá löïc gheâ gôùm nhaát: TRUYEÀN THOÂNG, ÑAÏI HOÏC, DA MAØU (keå caû HOÀi
GIAÙO), NHAØ THÔØ, DO THAÙI, VAØ CAÙC THEÁ LÖÏC TÖ BAÛN. Coäng Saûn (CS) ôû Myõ yeáu, neân
CS khoâng theå töï mình döông danh hoaït ñoäng maø coù keát quaû lôùn ñöôïc. Nhöng CS ñaõ tìm ñöôïc
moät phöông caùch raát höõu hieäu, maø neáu chæ vôùi caên baûn cuûa töï noù, noù seõ khoâng laøm ñöôïc
gì heát. Traùi laïi, CS ñaõ keát hôïp vôùi phaûn chieán trong nhieàu tröôøng hôïp vaø ñaït ñöôïc keát quaû voâ
cuøng to lôùn. Keát quaû lôùn nhaát thaáy ñöôïc roõ raøng laø söï keát hôïp cuûa CS vaø phaûn chieán hoaït
ñoäng trong moâi tröôøng ñaïi hoïc vaø treân ñöôøng phoá, ñaõ ñöa ñeán chieán thaéng cuûa CS trong chieán
tranh VN.
Phaân tích kyõ veà khuynh höôùng cuûa caùc theá löïc lôùn nhaát ôû Myõ, chuùng ta coù theå nhaän xeùt
maáy ñieåm nhö sau:
- Truyeàn thoâng: Ñöùng veà phiaù Coäng Hoøa vaø choáng Coäng cuõng nhieàu, maø ñöùng veà phiaù
phaûn chieán, thieân taû cuõng laém. Vaøo thôøi chieán tranh VN, truyeàn thoâng Myõ ngaõ nhieàu veà
phiaù phaûn chieán vaø ít khi töôøng thuaät nhöõng gì thuaän lôïi cho Quaân Löïc VNCH. Voán ñaõ bò caùc
nhoùm phaûn chieán beânh vöïc cho Haø Noäi baát lôïi roài (trong ñoù coù caû nhöõng ca só danh tieáng nhö
Jean Fonda), laïi theâm truyeàn thoâng ngaõ veà phiaù VC nöõa, cho neân cuoäc chieán ôû VN tröôùc naêm
1975 hoaøn toaøn baát lôïi cho VNCH, vaø caû cho chính phuû Myõ nöõa. Taïi sao CS vaø phaûn chieán
tröôùc naêm 75 laøm ñöôïc nhö vaäy ôû Myõ? Ñoù laø do caùc yeáu toá:
* CSVN coá laøm cho lính Myõ ôû VN bò toån thaát nhaân maïng nhieàu ñeå khích ñoäng quaàn chuùng
Myõ. Hoï ñaõ thaønh coâng. Myõ cuõng bieát ñöôïc vaán ñeà ñoù vaø thaáy khoâng theå thaéng ñöôïc VC
vôùi loái ñaùnh tieâu hao, neân Myõ ñaõ duøng chieâu "Vieät Nam Hoùa Chieán Tranh", nhöng ñoù cuõng
chæ laø moät caùch ñeå ruùt ra thoâi, hoaøn toaøn khoâng coù yù giuùp Mieàn Nam VN thaéng CS. Vaán
ñeà noù coøn lieân heä ñeán Taøu vaø Lieân Soâ nöõa, chöù khoâng chæ laø CSVN, cho neân Myõ bò giôùi
haïn veà caùc caùch ñeå giaûi quyeát vaán ñeà VN, phaûi laøm sao ñöøng gaây ra ñuïng ñoä lôùn vôùi Taøu
vaø Lieân Soâ, ñeå baét tay thuû lôïi vôùi hai anh khoång loà naøy, chöù khoâng maáy chuù troïng ñeán
quyeàn lôïi thieát thaân cuûa Mieàn nam VN. Ñoù laø lyù do taïi sao Myõ boû VN, hôn laø khoâng coù moät
caùch thöùc veà quaân söï ñeå giaûi quyeát vaán ñeà. Caùi kieåu ñaùnh maø khoâng cho thaéng nghe raát laï
ñôøi neáu noùi veà thuaàn tuùy quaân söï, nhöng trong chính trò thì raát thöôøng tình, khi quaân söï phuïc vuï
cho chính trò, nhö Myõ ñi vôùi Trung Coäng hoài naêm 1972 chaúng haïn. Töø cô sôû ñoù maø Mieàn Nam
VN bò maát. Nam VN bò maát vì ngöôøi ta khoâng coøn caàn Nam VN nöõa, ngöôøi ta ñaõ baét tay ñöôïc
vôùi anh khoång loà phöông Baéc; thaønh ra Nam VN laïi trôû thaønh moät gaùnh naëng thay vì "tieàn ñoàn",
vaø ngöôøi ta ñaõ boû Nam VN thaúng tay vaøo ñaàu naêm 1975.
· * Phaûn chieán vaø CS noái keát vôùi caùc ñaïi hoïc thieân taû ñeå taïo neân caùc cuoäc bieåu tình ôû
khuoân vieân caùc ñaïi hoïc vaø treân ñöôøng phoá. Taïi sao söï noái keát lôùn nhö vaäy laïi coù theå xaûy
ra? Chuùng ta bieát raèng neàn ñaïi hoïc cuûa Hoa Kyø töï trò raát cao neân ñoù laø maõnh ñaát maøu môû
ñeå caùc khuynh höôùng khaùc nhau coù ñònh yù veà chính trò "caáy ngöôøi" vaøo. Moät keát quaû nhaõn
tieàn chuùng ta ñaõ thaáy qua tröôøng hôïp cuûa WJC, maø hieän nay Ch/h Nguyeãn Höõu Luyeän vaø
coäng ñoàng VN treân khaép theá giôùi ñang tranh ñaáu. Nhöng taïi sao chính phuû Myõ cuõng nhö ngöôøi
Myõ choáng Coäng khoù laøm gì? Vì ñaïi hoïc Myõ ñöôïc baûo veä bôûi caùi goïi laø "Academic Freedom",
noù cuõng nhö "töï do tö töôûng" vaäy. Vaán ñeà laø noù ñöôïc caáu keát töø thôøi naøy sang thôøi khaùc.
Caøng veà laâu veà daøi thì do söï caáy ngöôøi, tình traïng laïi caøng xaáu hôn, vì soá ngöôøi ñöôïc thieân taû
caáy vaøo caùc phöông vò quyeát ñònh cuûa ñaïi hoïc caøng nhieàu theâm. Chaúng haïn hieän nay, noäi tay
sai vaø thieân taû hoaït ñoäng cho CSVN trong caùc ñaïi hoïc – rieâng veà ngöôøi VN, chuùng ta ñaõ thaáy
boän roài: ôû Baéc Cali, ôû Massachusetts, vaø nhieàu nôi khaùc. Chính phuû Myõvaø quaàn chuùng choáng
Coäng ôû Myõ maø khoâng tìm caùch khaéc cheá söï baønh tröôùng cuûa thieân taû vaø CS trong ñaïi hoïc
thì noù seõ trôû thaønh moät nguy cô lôùn lao cho xaõ hoäi Myõ khi coù söï noái keát giöõa ÑAÏI HOÏC
(thieân taû) - PHAÛN CHIEÁN - THAÀY TU (thieân taû) - vaø caùc nhoùm KHUÛNG BOÁ (nhö ñaõ thaáy ôû
New York qua buoåi caàu nguyeän Hoøa Bình ngaøy 25-9-2001 sau cuoäc taán coâng khuûng boá hai toøa
thaùp ñoâi Trung Taâm Thöông Maïi Theâ Giôùi (World Trade Center) saùng 11- 9-2001).
· - Söï tranh ñaáu cuûa phaûn chieán, cuûa "Da Maøu", cuûa CS, vaø cuûa moät soá giaùo hoäi toân giaùo
nhieàu khi raát töông hôïp vôùi nhau. Thí duï caùc cuoäc xuoáng ñöôøng choáng "toaøn caàu hoùa", chuùng
ta thaáy naøo laø: "Ñaûng Xanh", CS, caùc nghieäp ñoaøn lao ñoäng, nhöõng ngöôøi thaát nghieäp, caùc
nhoùm phaûn chieán, caùc thaønh phaàn "Da Maøu", moät soá nhaø saûn xuaát v.v. Trong chieán tranh VN,
caùc vaän ñoäng choáng chieán tranh thöôøng thaáy ôû caùc giôùi sau ñaây: phaûn chieán, ñaïi hoïc, thaày
tu (nhö coù moät thaày tu noåi tieáng VN chuyeân moân laøm chuyeän naøy, vaän ñoäng ngay caû Quoác
Hoäi Myõ!), truyeàn thoâng baùo chí, cöïu chieán binh (trong ñoù John Kerry laø moät ñaàu soû!). Sau ngaøy
Myõ bò naïn khuûng boá 9-11, phaûn chieán - lieân heä hoaït ñoäng vôùi Hoài Giaùo Cöïc Ñoan, vôùi thaày tu
vaø giaùo hoäi (thieân taû), vaø vôùi CS (thöøa nöôùc ñuïc thaû caâu), ñeå mong chuyeån cuoäc côø töø
thanh tröøng boïn khuûng boá quoác teá (maø ñaàu soû laø Osama bin Laden vaø heä thoáng Al-Qaeda
cuõng nhö caùc chính phuû dung chöùa khuûng boá nhö øchính phuû Taliban ôû A Phuù Haõn) sang ñeå
yeân cho chuùng hoaït ñoäng. Raát may Toång Thoáng Myõ George W. Bush haï quyeát taâm tröø dieät
khuûng boá neân ñaõ môû cuoäc chieán döùt ñieåm "Taliban", chöù khoâng thì CS vaø nhoùm thaày tu laøm
tay sai laïi tieáp tuïc thaéng nöõa roài. Neáu khoâng quyeát taâm tröø tuyeät khuûng boá, ñoäc taøi vaø CS
thì thaät laø ñaïi hoïa cho nhaân loaïi, vì ba caùi naøy thöôøng ñi vôùi nhau. Chuùng ta nhôù laïi laø vaøo luùc
Myõ bò khuûng boá suïp hai toøa nhaø WTC, caùn boä CSVN leân löôùi ca ngôïi khuûng boá vaø vui möøng
noùi sao khuûng boá khoâng neän luoân cho vaøi traùi bom nguyeân töû tieâu dieät nöôùc Myõ luoân ñi!
Nhieàu ngöôøi hieän coøn löu giöõ caùc emails caùn boä CSVN leân löôùi ca ngôïi khuûng boá vaø mong cho
nöôùc Myõ "cheát luoân!". Cuõng nhö coù thaày tu ngöôøi Vieät ñaêng ñaøn dieãn thuyeát ôû New York keâu
goïi tha thöù, gaây phaån noä cho ngöôøi ñòa phöông ñang chòu ñau ñôùn veà thaûm naïn, gioáng nhö tình
caûnh cuûa moät gia ñình bò boïn cöôùp xoâng vaøo haï saùt maø coù thaày tu ñöùng leân khuyeân "tha thöù
cho chuùng ñi!". Thaønh ra chuùng ta phaûi yù thöùc ñöôïc taát caû caùi gì nguy hieåm cho ngöôøi Vieät töï
do, cho nöôùc Myõ, vaø cho töông lai taát caû chuùng ta, moät khi caùi hoïa phaûn chieán, thieân taû, vaø
CS haõy coøn ñoù. Caùi nguy hieåm raát lôùn nöõa laø CSVN ñaõ xaâm nhaäp raát nhieàu vaøo xaõ hoäi
Myõ, Canada, Uùc vaø coäng ñoàng Aâu Chaâu trong voøng hai thaäp nieân trôû laïi ñaây. Môùi moät vaøi
thaùng qua, nhieàu ñöôøng giaây ma tuùy vaø röõa tieàn ñöôïc phaù vôõ ôû Canada vaø Myõ: ñi töø Ottawa,
Toronto qua caùc tieåu bang Myõ (keå caû Cali), daãn ñeán VN vaø Ñoâng Nam A.Ù Haøng traêm ngöôøi bò
baét vaø haøng chuïc trieäu ñoâ la caàn sa, ma tuùy, thuoác laéc, vaø caùc ñöôøng giaây röõa tieàn bò phaù
vôõ laøm cho caùc nhaø höõu traùch thaáy ñöôïc ñöôøng giaây moái nhôï cuûa caùc hoaït ñoäng nguy hieåm
cuûa CS vaø caùc toå chöùc toäi aùc treân Baéc Myõ.
· Caùi nguy hieåm toät cuøng laø nhö theá naøy: Phaûn chieán töø cöïu chieán binh, töø caùc nghieäp ñoaøn
lao ñoäng, töø "Ñaûng Xanh", töø thanh nieân sinh vieân thaát nghieäp, töø caùc nhaø saûn xuaát thaát lôïi vì
traøo löu toaøn caàu hoùa, töø "Da Maøu" yeáu theá, töø caùc "thaày tu" vaø caùc giaùo hoäi rao giaûng
"hoøa bình" v.v., luùc naøo cuõng coù, baây giôø taêng cöôøng theâm caùc keû cöïc ñoan vaø quyeát töû vôùi
chuû tröông tieâu dieät Hoa Kyø vaø Theá Giôùi Töï Do, nhö laø "Hoài Giaùo Quaù Khích", caùc thaønh phaàn
xaâm nhaäp vaø hoaït ñoäng cho Trung Coäng vaø CSVN (hieän ñöôïc nhaäp cö raát laø côûi môû taïi Canada
vaø Hoa Kyø), ñoù laø caùi hoïa tieàm taøng lôùn hôn caùi hoïa phaûn chieán thôøi chieán tranh VN raát
nhieàu. Chính phuû Myõ vaø Canada cuõng nhö moät soá nöôùc Aâu Chaâu maø khoâng lö u yù vaø coù
bieän phaùp, thì ñuùng vaøo moät luùc thích hôïp nhaát trong töông lai, moïi ngöôøi seõ thaáy ñöôïc taùc
duïng toång hôïp cuûa chuùng: noù coù khaû naêng laøm suïp ñoå nöôùc Myõ vaø Canada cuõng nhö moät
vaøi nöôùc Aâu Chaâu, chöù khoâng ñôn giaûn vaø giôùi haïn chæ nhö 9-11 ñaâu, bôûi vì taùc duïng toång
hôïp naøy laøm "ruoãng" caùc xaõ hoäi sôû taïi. Vaøo ñuùng luùc chuùng seõ laøm buøng noå maët traän
xaõ hoäi vaø caùc maët traän khaùc traøn lan treân nhieàu bình dieän chöù khoâng rieâng gì khuûng boá,
maø daân chuùng Canada, Myõ vaø Aâu Chaâu laïi khoâng quen vôùi cheát choùc vaø khoå sôû, khoâng
quen chòu ñöïng laø chæ coøn caùch chòu caùc ñieàu kieän cuûa boïn phaûn chieán, khuûng boá vaø CS
maø thoâi. Ñoù laø vieãn töôïng haõi huøng caàn ñöôïc caùc nhaø caàm quyeàn Myõ, Canada vaø Aâu Chaêu
lo laéng vaø ñoái phoù ngay töø baây giôø tröôùc khi quaù treã. Chuyeän Canada loûng leûo trong vieäc cheá
taøi xöû duïng vaø saûn xuaát caàn sa, ñeán noãi baây giôø noù ñaõ trôû thaønh "dòch", chöùng toû laø moät
ñieàu sai laàm! Canada maø cöù nghó CS cuõng coù thieän taâm nhö ngöôøi Canada laø Canada seõ cheát
ñoù! Caàn sa, ma tuùy baây giôø traøn ngaäp, maø nguoàn goác töø ñaâu? Ñoù laø moät "baøi hoïc" cho
Canada, nhöng maø khoâng maáy chính khaùch Canada ñaõ thaáy ra vaán ñeà vaø tìm caùch ñoái phoù.
Chôi vôùi CS maø nghó raèng CS cuõng coù ñaàu oùc nhö ngöôøi Canada thì Canada quaù sai laàm! Ñaïi
hoïa cho Canada ôû tröôùc maët khoâng xa!·
B. COÙ THEÅ TIN TÖÔÛNG ÑÖÔÏC JOHN KERRY HAY KHOÂNG?
Ñaây laø moät con ngöôøi khoù chôi! Ngöôøi VN vaø ngöôøi Trung Hoa hay xem töôùng thaáy "daùng maët"
cuûa John Kerry ñaõ khoâng yeân chí roài. OÂng ta laïi laø ñaàu soû cuûa phaûn chieán trong giôùi cöïu
chieán binh VN taïi Myõ hoài ñaàu thaäp nieân 70 coù aûnh höôûng lôùn ñeán vieäc Myõ ruùt quaân khoûi
Nam VN vaø söï suïp ñoå cuûa VNCH, chöa noùi John Kerry hoài thaùng 10-2001 vaø sau ñoù ñaõ coá tình
dìm Döï Luaät Nhaân Quyeàn VN 2833 khoâng cho ñöa ra Thöôïng Vieän ñeå bieåu quyeát, maëc duø Haï
Vieän ñaõ thoâng qua Döï luaät hoài thaùng 9-2001 vôùi soá phieáu 410/1. Haønh ñoäng naøy cuûa John
Kerry ñaõ choáng laïi toaøn boä coäng ñoàng VN Haûi Ngoaïi, khoâng rieâng gì ngöôøi Myõ goác Vieät. Maëc
duø moïi noã löïc vaän ñoäng cuûa coäng ñoàng VN taïi Hoa Kyø, vaø vaøo thaùng 8-2002, haøng 300 ngöôøi
Myõ goác Vieät töø khaép caùc thaønh phoá lôùn ôû Hoa Kyø ñaõ quy tuï veà taän tröôùc vaên phoøng John
Kerry ôû Boston ñeå bieåu tình phaûn ñoái, taát caû ñeàu khoâng ñem ñeán keát quaû. Ñieàu naøy laøm cho
coäng ñoàng VN Haûi Ngoaïi coù moät moái haän ñoái vôùi oâng ta, neân ñeàu ñem heát taâm löïc cuøng
vôùi coäng ñoàng ngöôøi Myõ goác Vieät vaän ñoäng choáng laïi John Kerry (ngaøy 28-2-04 ñaõ coù moät
cuoäc bieåu tình hoãn hôïp giöõa coäng ñoàng VN vaø cöïu chieán binh Myõ vaïch traàn toäi aùc vaø ñaû
ñaûo John Kerry taïi New York), Coäng ñoàng ngöôøi Myõ goác Vieät khoâng coù choïn löïa naøo khaùc laø
baàu cho Lieân Danh Bush/Cheney, vöøa traû caùi haän bò John Kerry laøm haïi coâng cuoäc ñaáu tranh,hoã
trôï VC, vöøa ngaên ngöøa moät ngöôøi nguy hieåm cho caùc löïc löôïng daân chuû VN vaø ñaát nöôùc Myõ
leân laøm Toång Thoáng Myõ.
John Kerry maø thaéng cöû Toång Thoáng Myõ thì vieãn töôïng gì seõ xaûy ra? John Kerry seõ nhöôïng boä
khuûng boá ñeå laáy söï "bình an giaû taïo", nhöng löïc löôïng khuûng boá seõ phaùt trieån maïnh treân nöôùc
Myõ (ñeå ñoåi laáy söï "bình an giaû taïo" ñoù!), roài moät thôøi kyø sau, khi maø boïn "Hoài Giaùo Cöïc
Ñoan" vaø CS ñaõ ñuû söùc maïnh, luùc ñoù thuøng thuoác noå ñöôïc John Kerry nuoâi trong nhieäm kyø
cuûa John Kerry ñeå ñoåi laáy "bình an giaû taïo" seõ buøng noå toaøn dieän vôøi haäu quaû khoân löôøng.
Luùc ñoù nöôùc Myõ coù theå seõ suïp ñoå luoân veà kinh teá vaø chính trò khoâng göôïng noåi. Thaønh ra
chính saùch khoâng khoan nhöôïng ñoái vôùi khuûng boá cuûa Toång Thoáng Bush laø ñaùp öùng quyeàn lôïi
vaø an ninh cuûa nöôùc Myõ veà laâu veà daøi. Hoïc thuyeát toaøn caàu hoùa daân chuû vaø kinh teá cuûa
Toång Thoáng Bush ñi vôùi vieäc taän dieät khuûng boá laø ñieàu hôïp vôùi quyeàn lôïi cuûa ngöôøi Vieät Haûi
Ngoaïi vaø caùc löïc löôïng daân chuû VN, keå caû ôû trong nöôùc, vì noù heù môû töông lai daân chuû hoùa
VN. Coøn John Kerry leân seõ baét tay vôùi VC, con ñöôøng daân chuû hoùa VN seõ thuït luøi vaø cöïc kyø
cam go, gian khoå.
Bôûi vaäy toaøn daân Myõ vaø ngöôøi Myõ goác Vieät khoâng bao giôø neân baàu cho moät keû phaûn
chieán leân laøm toång thoáng Myõ. PHAÛN CHIEÁN – KHUÛNG BOÁ – COÄNG SAÛN, ba caùi ñoù kinh
nghieäm töø chieán tranh VN cho tôùi bieán coá 9-11 cho chuùng ta thaáy chuùng ñeo theo nhö hình vôùi
boùng. PHAÛN CHIEÁN maø khoâng coù CS dính vaøo seõ yeáu ngay, KHUÛNG BOÁ maø khoâng coù
PHAÛN CHIEÁN vaø caùc THAÀY TU (thieân taû) ñôû cho cuõng khoù soáng dai!. Bôûi vaäy, John Kerry
(PHAÛN CHIEÁN) maø ñaéc cöû seõ nhöôïng boä KHUÛNG BOÁ vaø baét tay vôùi COÄNG SAÛN, ñoù laø
ñieàu moïi ngöôøi Myõ goác Vieät phaûi suy nghóù trong cuoäc baàu cöû Toång Thoáng Myõ thaùng 11 tôùi.
Xin Ôn Treân phuø hoä cho oâng BUSH ñaéc cöû ñeå cöùu nöôùc Myõ vaø ñeå giuùp ñôû ngöôøi Vieät sôùm
tieán ñeán daân chuû./.
Muøa Quoác Haän, thaùng 4 naêm 2004
Thay Maët Dieãn Ñaøn Quoác Teá Cuûa Caùc Phong Traøo Daân Chuû VN:
TS NGUYEÃN BAÙ LONG
JACKIE BONG -WRIGHT * BUÔN NGƯỜI
Baùn ñaáu giaù con gaùi Vieät treân e-Bay
&caáp haïng VN ñöôïc saép
lieân heä ñeán "buoânngöôøi"
Jackie Bong-Wright
Trong baøi vieát nguyeân taùc baèng Anh ngöõ beân caïnh, Jackie Bong-Wright - moät teân tuoåi tranh ñaáu quen thuoäc cuûa nöõ giôùi VN, hieän nguï taïi Hoa Thònh Ñoán, ñaõ ñöa ra moå xeû vaán ñeà phuï nöõ VN bò baùn ñaáu giaù treân e-Bay, vôùi caùc yù kieán chính nhö sau:
- Söï kieän ba ngöôøi con gaùi VN ñöôïc ñöa leân baùn ñaáu giaù treân e-Bay hoái ñaàu thaùng 3-04, vôùi
giaù sô khôûi $US5400, chæ chuyeån haøng töø VN ñeán Ñaøi Loan maø thoâi, vaø chæ ñaáu giaù trong 10
ngaøy, ñaõ laøm phaån noä ngöôøi Vieät treân toaøn theá giôùi, ñaëc bieät phaûn öùng maïnh töø UÙc vaø
Myõ. Caùc thö phaûn khaùng ñaõ ñöôïc göûi tôùi Meg Whitman, Chuû Tòch & Giaùm Ñoác Ñieàu Haønh
e-Bay taïi San Jose, California, trong ñoù coù Hung Nguyen - Chuû Tòch Nghò Hoäi Ngöôøi Myõ goác Vieät.
Phaùt Ngoân Vieân e-Bay Hani Durzy cho bieát khi moät moùn haøng ñöôïc ñöa leân, noù khoâng ñöôïc
duyeät tröôùc khi leân maøn aûnh, chæ khi khoâng thích hôïp hoaëc baát hôïp phaùp môùi bò xoùa boû vaø
coù bieän phaùp vôùi ngöôøi ñöa leân. e-Bay ñaõ xoùa moùnï ñaáu giaù phuï nöõ VN sau khi bò phaûn aûnh.
- Taùc giaû cho bieát naïn buoân ngöôøi ñaõ ñöôïc toaøn caàu hoùa, vôùi thöông vuï leân ñeán 19 tyû ñoâ la
cho toaøn theá giôùi naêm 2001 (theo Interpol). Caùc nguoàn tin Quoác Hoäi Myõ öôùc löôïng raèng 2 trieäu
ngöôøi, phaàn lôùn laø phuï nöõ vaø treû em, ñaõ bò buoân baùn qua caùc bieân giôùi quoác teá haøng
naêm. Ngöôøi caàm ñaàu ngaønh tö phaùp Myõ John Ashcroft cho caùc phoùng vieân bieát raèng choáng laïi
naïn buoân ngöôøi cho caùc muïc ñích tính duïc laø öu tieân haøng ñaàu cuûa Boä Tö Phaùp Myõ trong
nhieäm kyø cuûa oâng. OÂng ñaõ ban haønh caùc quy ñònh nhaèm trôï giuùp vaø baûo veä caùc naïn nhaân
trong luùc tröôøng hôïp cuûa hoï ñang ñöôïc ñieàu tra vaø keû phaïm phaùp bò baét giöõ (nhö laø vuï buoân
baùn treû em VN nhaèm khai thaùc tính duïc ôû Cam Boát gaàn ñaây).
- Trong naêm 2003, Boä Ngoaïi Giao Hoa Kyø saép VN vaøo Caáp 2, coù lieân heä ñeán vaán ñeà buoân
ngöôøi vaø khai thaùc tính duïc.
Xin ñoïc theâm nguyeân taùc tieáng Anh ñeå bieát theâm chi tieát.
Vietnamese Girls Auctioned on eBay & Vietnam's Failure to Control Sex Trade and Human Trafficking
By Jackie Bong-Wright
Shocking Photos of Vietnamese Teens on website
Photos of a young Vietnamese woman and two Vietnamese teens were posted in early March on
eBay’s Taiwan website with a starting price of $5,400. The company, which acts as an intermediary
between buyers and sellers, and lists everything from used garage-sale merchandise to collectibles,
said that the "items" which were from Vietnam and would be shipped to Taiwan only, would only
be up for bid for 10 days.
Outraged by this human trafficking, Vietnamese activist groups from all over the world, especially
from Australia and the U.S., sent letters of protest to Meg Whitman, President & CEO eBay in San
Jose, California. Hung Nguyen, president of the National Congress of Vietnamese-Americans,
headquartered in Virginia, and other organizations cited the lack of respect and decency, and the
unlawful manner in which eBay conducted their business. They demanded the review and removal
of prohibited auction items.
Hani Durzy, an eBay spokesman, told the Associated Press that the company did not screen auction
items before they went live on the site, but it usually halted products it deemed inappropriate or
illegal and suspended persons behind such sales. " EBay strictly forbids the sale or purchase of
humans, alive or dead," he said.
Taiwan, according to the State Department, is at once a source, transit country and destination
point for people trafficked for sexual exploitation and forced labor, with victims coming from China,
Thailand, Cambodia, Vietnam, Indonesia and the Philippines.
Globalization of Human Trafficking
Human trafficking, a modern type of slavery, is the third-largest, fastest-growing criminal industry in
the world today. According to Interpol, trafficking in persons was a $19 billion a year business
worldwide in 2001. Congressional sources estimate that 2 million people, mostly women and
children, are trafficked across international borders annually. The U.N puts the number at 4 million,
held against their will to work in the sex trade and in other kinds of slave labor. The CIA reports that
50,000 foreign nationals are trafficked annually into the U.S. alone. The number of Americans
trafficked within the country is even higher, with 200,000 – 400,000 American children prostituted
each year.
The U.S. Congress and administration have upgraded trafficking as a priority. Rep. Chris Smith (R.
NJ) and Sen. Sam Brownback (R., KS) spearheaded the Trafficking Victims Protection Act of 2000.
That law requires the State Department to report to Congress each year on trafficking, and creates
an interagency task force to coordinate efforts to stop it. It also mandates sanctions for countries
that tolerate the practice. Domestically, the legislation stipulates a 20-year sentence for criminals
who entice victims into sexual slavery.
In its reporting, the State Department divides countries into three kinds. Tier 1 are those that fully
comply with minimum standards successfully prosecuting trafficking and providing assistance to
victims (e.g., Austria, Canada, Taiwan and the United Kingdom). Tier 2 countries are those that do
not fully comply with the minimum standards but are taking steps to bring themselves into
compliance (e.g., Angola, Bangladesh, China, Morocco, Thailand and Vietnam). Tier 3 countries do
not comply with the minimum standards and are making no effort to do so (e.g., Albania, Qatar,
Saudi Arabia and the United Arab Emirates). A full listing is available at
www.state.gov./g/tip/rls/tiprpt/2003.
Rep. Smith noted that President Bush’s speech at the U.N. in September 2003 devoted nine
paragraphs to the issue of sex trafficking. "Bush displayed a characteristic of his foreign policy,
which combines tough-minded American assertion with a high-minded humanitarianism."
Brownback added, "Sex trafficking includes the classic and awful elements associated with historic
slavery, such as abduction from family and home, use of false promises, transport to a strange
country, loss of freedom and personal dignity, extreme abuse and deprivation."
Attorney General John Ashcroft told reporters that fighting sex trafficking would be a priority of the
Department of Justice (DOJ) during his tenure. He issued regulations to assist and protect victims
while their cases are investigated and prosecuted. The new rules also require training for DOJ and
State Department personnel in this area.
Sex Trade in Vietnam
Vietnamese are involved in the sex trade both as victims and perpetrators. In 2003, the State
Department designated Vietnam as a "Tier 2 government, which is a source, transit and, to a lesser
extent, destination country for persons trafficked to forced labor and sexual exploitation."
Back in 1998, John Chalmers wrote in the Chicago Tribune that the transition in Vietnam to a
market-oriented economy had left many women unemployed and forced to find any means to
survive, including prostitution. Around the same time, Reuters reported that Vietnam’s open-door
policy for foreign trade and investment, initiated in the late 1980s, had led to a rapid increase in
trafficking. It also said, in 1997, that Vietnamese military and Communist party officials had been
implicated in the rise of child prostitution. Associated Press cited 1,335 people as having been
arrested in 1996-1997, when Vietnamese police began a crackdown on prostitution.
In 1998, the International Organization for Migration (IOM) and the government-controlled Vietnam
Women’s Union sponsored a mass media campaign, using television and newspapers to raise
awareness and alert potential victims of trafficking. The government was providing limited funds for
development projects for education and training for at-risk women and youth at the prevention
level.
But government officials were reported to be part of the problem as well. During the 1998 period,
Deutsche Press-Agentur wrote that as high as two thirds of Vietnamese government officials were
known buyers of women in prostitution, their activities being financed through government agency
"slush funds."
Has the situation in Vietnam improved over the past six years? That is hard to say, since statistics
are difficult to come by. The question is whether Vietnam has involved its own police, judicial
authorities, and immigration to enforce trafficking law with prosecutions, convictions and arrests of
perpetrators as well as rehabilitation of victims.
The trafficking section of the State Department2003 Human Rights Report said that Vietnam had
taken part in bi-lateral police cooperation to combat trafficking between China and Cambodia, and
that high-profile local officials were brought to trial and indicted in 2002 and 2003. At least some
anti-trafficking enforcement seems to be occurring. The Vietnamese government said in September
2003 that it was prosecuting five people for participation in a trafficking ring that smuggled women
into Cambodia to work as prostitutes.
On the other hand, the respected NGO Save the Children said in November 2003 that the trafficking
of children was increasing in Vietnam, and that "thousands of women and children are trafficked
both within and outside the country’s borders every year.
Jackie Bong-Wright
Trong baøi vieát nguyeân taùc baèng Anh ngöõ beân caïnh, Jackie Bong-Wright - moät teân tuoåi tranh ñaáu quen thuoäc cuûa nöõ giôùi VN, hieän nguï taïi Hoa Thònh Ñoán, ñaõ ñöa ra moå xeû vaán ñeà phuï nöõ VN bò baùn ñaáu giaù treân e-Bay, vôùi caùc yù kieán chính nhö sau:
- Söï kieän ba ngöôøi con gaùi VN ñöôïc ñöa leân baùn ñaáu giaù treân e-Bay hoái ñaàu thaùng 3-04, vôùi
giaù sô khôûi $US5400, chæ chuyeån haøng töø VN ñeán Ñaøi Loan maø thoâi, vaø chæ ñaáu giaù trong 10
ngaøy, ñaõ laøm phaån noä ngöôøi Vieät treân toaøn theá giôùi, ñaëc bieät phaûn öùng maïnh töø UÙc vaø
Myõ. Caùc thö phaûn khaùng ñaõ ñöôïc göûi tôùi Meg Whitman, Chuû Tòch & Giaùm Ñoác Ñieàu Haønh
e-Bay taïi San Jose, California, trong ñoù coù Hung Nguyen - Chuû Tòch Nghò Hoäi Ngöôøi Myõ goác Vieät.
Phaùt Ngoân Vieân e-Bay Hani Durzy cho bieát khi moät moùn haøng ñöôïc ñöa leân, noù khoâng ñöôïc
duyeät tröôùc khi leân maøn aûnh, chæ khi khoâng thích hôïp hoaëc baát hôïp phaùp môùi bò xoùa boû vaø
coù bieän phaùp vôùi ngöôøi ñöa leân. e-Bay ñaõ xoùa moùnï ñaáu giaù phuï nöõ VN sau khi bò phaûn aûnh.
- Taùc giaû cho bieát naïn buoân ngöôøi ñaõ ñöôïc toaøn caàu hoùa, vôùi thöông vuï leân ñeán 19 tyû ñoâ la
cho toaøn theá giôùi naêm 2001 (theo Interpol). Caùc nguoàn tin Quoác Hoäi Myõ öôùc löôïng raèng 2 trieäu
ngöôøi, phaàn lôùn laø phuï nöõ vaø treû em, ñaõ bò buoân baùn qua caùc bieân giôùi quoác teá haøng
naêm. Ngöôøi caàm ñaàu ngaønh tö phaùp Myõ John Ashcroft cho caùc phoùng vieân bieát raèng choáng laïi
naïn buoân ngöôøi cho caùc muïc ñích tính duïc laø öu tieân haøng ñaàu cuûa Boä Tö Phaùp Myõ trong
nhieäm kyø cuûa oâng. OÂng ñaõ ban haønh caùc quy ñònh nhaèm trôï giuùp vaø baûo veä caùc naïn nhaân
trong luùc tröôøng hôïp cuûa hoï ñang ñöôïc ñieàu tra vaø keû phaïm phaùp bò baét giöõ (nhö laø vuï buoân
baùn treû em VN nhaèm khai thaùc tính duïc ôû Cam Boát gaàn ñaây).
- Trong naêm 2003, Boä Ngoaïi Giao Hoa Kyø saép VN vaøo Caáp 2, coù lieân heä ñeán vaán ñeà buoân
ngöôøi vaø khai thaùc tính duïc.
Xin ñoïc theâm nguyeân taùc tieáng Anh ñeå bieát theâm chi tieát.
Vietnamese Girls Auctioned on eBay & Vietnam's Failure to Control Sex Trade and Human Trafficking
By Jackie Bong-Wright
Shocking Photos of Vietnamese Teens on website
Photos of a young Vietnamese woman and two Vietnamese teens were posted in early March on
eBay’s Taiwan website with a starting price of $5,400. The company, which acts as an intermediary
between buyers and sellers, and lists everything from used garage-sale merchandise to collectibles,
said that the "items" which were from Vietnam and would be shipped to Taiwan only, would only
be up for bid for 10 days.
Outraged by this human trafficking, Vietnamese activist groups from all over the world, especially
from Australia and the U.S., sent letters of protest to Meg Whitman, President & CEO eBay in San
Jose, California. Hung Nguyen, president of the National Congress of Vietnamese-Americans,
headquartered in Virginia, and other organizations cited the lack of respect and decency, and the
unlawful manner in which eBay conducted their business. They demanded the review and removal
of prohibited auction items.
Hani Durzy, an eBay spokesman, told the Associated Press that the company did not screen auction
items before they went live on the site, but it usually halted products it deemed inappropriate or
illegal and suspended persons behind such sales. " EBay strictly forbids the sale or purchase of
humans, alive or dead," he said.
Taiwan, according to the State Department, is at once a source, transit country and destination
point for people trafficked for sexual exploitation and forced labor, with victims coming from China,
Thailand, Cambodia, Vietnam, Indonesia and the Philippines.
Globalization of Human Trafficking
Human trafficking, a modern type of slavery, is the third-largest, fastest-growing criminal industry in
the world today. According to Interpol, trafficking in persons was a $19 billion a year business
worldwide in 2001. Congressional sources estimate that 2 million people, mostly women and
children, are trafficked across international borders annually. The U.N puts the number at 4 million,
held against their will to work in the sex trade and in other kinds of slave labor. The CIA reports that
50,000 foreign nationals are trafficked annually into the U.S. alone. The number of Americans
trafficked within the country is even higher, with 200,000 – 400,000 American children prostituted
each year.
The U.S. Congress and administration have upgraded trafficking as a priority. Rep. Chris Smith (R.
NJ) and Sen. Sam Brownback (R., KS) spearheaded the Trafficking Victims Protection Act of 2000.
That law requires the State Department to report to Congress each year on trafficking, and creates
an interagency task force to coordinate efforts to stop it. It also mandates sanctions for countries
that tolerate the practice. Domestically, the legislation stipulates a 20-year sentence for criminals
who entice victims into sexual slavery.
In its reporting, the State Department divides countries into three kinds. Tier 1 are those that fully
comply with minimum standards successfully prosecuting trafficking and providing assistance to
victims (e.g., Austria, Canada, Taiwan and the United Kingdom). Tier 2 countries are those that do
not fully comply with the minimum standards but are taking steps to bring themselves into
compliance (e.g., Angola, Bangladesh, China, Morocco, Thailand and Vietnam). Tier 3 countries do
not comply with the minimum standards and are making no effort to do so (e.g., Albania, Qatar,
Saudi Arabia and the United Arab Emirates). A full listing is available at
www.state.gov./g/tip/rls/tiprpt/2003.
Rep. Smith noted that President Bush’s speech at the U.N. in September 2003 devoted nine
paragraphs to the issue of sex trafficking. "Bush displayed a characteristic of his foreign policy,
which combines tough-minded American assertion with a high-minded humanitarianism."
Brownback added, "Sex trafficking includes the classic and awful elements associated with historic
slavery, such as abduction from family and home, use of false promises, transport to a strange
country, loss of freedom and personal dignity, extreme abuse and deprivation."
Attorney General John Ashcroft told reporters that fighting sex trafficking would be a priority of the
Department of Justice (DOJ) during his tenure. He issued regulations to assist and protect victims
while their cases are investigated and prosecuted. The new rules also require training for DOJ and
State Department personnel in this area.
Sex Trade in Vietnam
Vietnamese are involved in the sex trade both as victims and perpetrators. In 2003, the State
Department designated Vietnam as a "Tier 2 government, which is a source, transit and, to a lesser
extent, destination country for persons trafficked to forced labor and sexual exploitation."
Back in 1998, John Chalmers wrote in the Chicago Tribune that the transition in Vietnam to a
market-oriented economy had left many women unemployed and forced to find any means to
survive, including prostitution. Around the same time, Reuters reported that Vietnam’s open-door
policy for foreign trade and investment, initiated in the late 1980s, had led to a rapid increase in
trafficking. It also said, in 1997, that Vietnamese military and Communist party officials had been
implicated in the rise of child prostitution. Associated Press cited 1,335 people as having been
arrested in 1996-1997, when Vietnamese police began a crackdown on prostitution.
In 1998, the International Organization for Migration (IOM) and the government-controlled Vietnam
Women’s Union sponsored a mass media campaign, using television and newspapers to raise
awareness and alert potential victims of trafficking. The government was providing limited funds for
development projects for education and training for at-risk women and youth at the prevention
level.
But government officials were reported to be part of the problem as well. During the 1998 period,
Deutsche Press-Agentur wrote that as high as two thirds of Vietnamese government officials were
known buyers of women in prostitution, their activities being financed through government agency
"slush funds."
Has the situation in Vietnam improved over the past six years? That is hard to say, since statistics
are difficult to come by. The question is whether Vietnam has involved its own police, judicial
authorities, and immigration to enforce trafficking law with prosecutions, convictions and arrests of
perpetrators as well as rehabilitation of victims.
The trafficking section of the State Department2003 Human Rights Report said that Vietnam had
taken part in bi-lateral police cooperation to combat trafficking between China and Cambodia, and
that high-profile local officials were brought to trial and indicted in 2002 and 2003. At least some
anti-trafficking enforcement seems to be occurring. The Vietnamese government said in September
2003 that it was prosecuting five people for participation in a trafficking ring that smuggled women
into Cambodia to work as prostitutes.
On the other hand, the respected NGO Save the Children said in November 2003 that the trafficking
of children was increasing in Vietnam, and that "thousands of women and children are trafficked
both within and outside the country’s borders every year.
SƠN TRUNG * TÔI ĐI XE BUS
Tôi đi xe bus
Sơn Trung
Tôi sinh trưởng tại Sài gòn, lớn lên học trường trung học Chu Văn An. Sau khi đỗ tú tài toàn phần, tôi vào Đại Học Bách Khoa. Sau bốn năm học hành, tôi đỗ bằng kỹ sư công chánh, và đuợc bổ nhiệm làm việc tại bộ Công Chánh, Sài gòn. Tôi làm việc đưọc mấy tháng thì ngày 30-4-75 xảy đến. Hai người anh của tôi vượt biên, tôi cũng muốn theo hai anh tôi vượt biên nhưng ba má tôi không cho, vì không muốn cả ba đứa con trai phải liều thân trên biển cả. Hai anh tôi vượt biên thành công và đã đến Mỹ. Tôi nán ná ít tháng rồi cũng theo bạn bè vượt biên, đã thành công và đến Canada.
Ở Canada một mình, tôi xin học tiếng Anh tại các trường dành cho những người mới đến để thi vào đại học. Trong thời gian này, tôi xin đi làm và được một công việc cuối tuần. Lúc này, tôi chỉ có hai bàn tay trắng. Tôi được hai anh bên Mỹ giúp đỡ một it tiền. Tôi chưa học lái xe, và chưa có xe, phải đi học, đi làm và đi chơi bằng xe bus. Nghe nói trung tâm Saint Laurent rất lớn, tôi bèn đi xe bus 111. Tôi đã đi thăm khắp nơi và nhận thấy Canada quả thật lớn lao và văn minh. Tôi không thấy một bóng dáng quân nhân cầm súng hay một ông công an đứng giơ tay giơ chân ở ngoài đường hoặc sục sạo khắp hang cùng ngõ hẻm như ở Việt Nam. Tôi thích thú thấy những con sóc đuôi dài chạy băng qua đường xe chạy rồi leo lên cây ngồi ngó khách qua lại. Đường phố Canada rât êm, không có bụi, không có tiếng còi, không có tiêng chưởi thề, không có ruồi muỗi và không có ăn cắp. Lần thứ hai, tôi đi thăm Saint Laurent.Tôi thấy xe số 5 đề bảng Saint Laurent nên nhảy lên ngồi. Tôi nghĩ rằng xe này đi Saint Laurent thì mình lên là đúng tuyến. Tôi nghĩ xe bus Canada chăc cũng giống xe bus Saigòn. Nếu tôi muốn đi Bà Chiểu từ ông Ông Tạ, tôi đi xe Bảy Hiền - Bà Chiểu, xe nào cũng thế thôi. Chuyến trước tôi đi xe 111 thì chỉ 15 phút là đến nơi, nay đã hơn 20 phút mà trông sao quang cảnh khác lạ. Tôi hỏi mấy bà già ngồi cạnh, họ cho biêt đi xe số 5 là xe đi quanh, lâu lắm mới tới Saint Laurent. Thấy tôi sốt ruột, sợ lạc đường, họ vui vẻ an ủi tôi hãy kiên nhẫn chờ. Hơn nửa giờ, tôi cũng đến Saint Laurent mà tâm hồn thì mệt mỏi, chán chường. Qua kinh nghiệm này tôi mới biêt tổ chức xe bus Canada khác xe bus Sài gòn vì họ có những chuyến đi với những lộ trình khác nhau. Có lộ trình đi cong queo dài dòng đó là những xe số 5, số 85 . .
Một năm qua, tôi vẫn đi học và đi làm bằng xe bus. Có một lần mùa đông, tuyết phủ kín trời. Tôi đi làm đến 9 giờ thì ra đón xe bus về nhà. Khách lên xe rất đông, tôi không có chỗ ngồi và bị đẩy xuống tận cuối xe. Phần thì trời đất mù mịt, phần thì ở cuối xe không thấy đuợc hai bên, và có lẽ cũng vì đương mơ màng hay thiếp ngủ cho nên khi đến trạm Billings Bridge, đáng lẽ phải xuống xe, tôi vẫn đứng yên. Xe chạy mãi, đến khi chỉ còn vài người, tôi hỏi ông tài xế, mới biết xe đã đi qua Billings Bridge từ lâu. Ông bảo tôi cứ chờ đợi, ông sẽ giúp đỡ tôi. Đến khi mọi người đã xuống xe hết, còn tôi tới trạm chót ở Air Port. Tôi nói với ông tài xế, đưọc ông thông cảm, ông bèn dẫn tôi đến một tài xế xe khác, đưa tôi trở lại Billings Bridge. Chuyến đó ngồi lâu, trời lại lạnh, cả người tôi gần đông đá. Đó là một kỷ niệm không quên trong những ngày đầu tiên tôi đến xứ tuyết.
Tôi được nhận vào đại học và học bốn năm chương trình computer science. Trong khi đi học, tôi vẫn đi làm. Tốt nghiệp đại học, tôi xin vào làm ở hãng Corel, lương khởi đâu là 50 ngàn một năm. Năm sau, tôi mua nhà và cưới vợ, bảo lãnh ba má tôi qua và chúng tôi sống một cuộc đời rất hạnh phúc.
Tôi chọn vợ rất kỹ càng mặc dầu tại ngoại quốc rât hiếm con gái Việt Nam. Tôi không có óc môn đăng h đối, không có óc kỳ thị giàu nghèo. Theo tôi giàu nghèo chỉ là tương đối. Hôm nay giàu mà mai nghèo, hoặc nay nghèo mà mai giàu, sự đời không chắc ai hơn ai. Biến cố lịch sử 1975 đã dạy ta lẽ vô thường của Phật giáo và Lão giáo.Nguời phụ nữ nhà nghèo nhưng biết làm việc, biết tính toán và biết quản trị gia đình cũng sẽ đem lại một số lợi tức còn nhiều hơn là của hồi môn của con nhà giàu mà không biết tính toán chi tiêu. Tôi chủ trương bình đẳng, chủ trương một chữ đồng. Đó là đồng tâm, đồng tôn giáo, đồng học vấn, đồng gia thế, đồng tư tưởng và đồng nghề nghiệp. Nhiều người cho rằng con gái nhà giàu thì lười biếng, còn con gái nhà nghèo thì siêng năng. Thiên hạ lầm to. Con nhà nghèo một số rât lười, không biêt làm việc gì ngay cả nấu cơm . Còn nhà giàu it nhât phải biết tính toán tiền nong, biêt nấu nướng món này món kia đãi khách. Nếu chồng vợ chênh lệch tuổI tác, khác biệt tôn giáo, chính trị, gia thế thì dễ xung đột. Người con gái có học, ít nhât là trung học cũng hơn dân i tờ. Sự thành công về việc học chứng tỏ là họ có óc thông minh, chăm học, và chăm làm.
Tôi không thích lấy vợ các ban kinh tế tài chánh, văn khoa, luật khoa. Tôi thấy cao giá nhất lúc này là con gái học computer. Vì quan niệm này mà trong khi theo học, tôi đã theo đuổi một nàng học computer dưới tôi một lớp. Tôi thường giúp đỡ nàng làm bài. Khi nàng tốt nghiệp, tôi ngõ lời yêu nàng thì nàng trả lời nàng chỉ xem tôi là bạn. Bây giờ nàng tốt nghiệp hẳn có giá ghê lắm. Tôi chỉ có giá trị lợi dụng nhất thời. Đa số con gái hải ngoại là thế! Vài năm sau thì tôi cũng tìm ra ý trung nhân. Vợ tôi là một kỹ sư computer, sang đây đã lâu, đã tốt nghiệp và đi làm trước tôi vài năm, đã trả xong tiền mượn học và đã dành dụm được một số tiền khá lớn mặc dầu nàng không đẹp. Lúc này thì tôi mua một chiếc xe Toyata mới giá 30 ngàn. Tôi đi làm bằng xe hơi. Vợ tôi cũng là một kỹ sư computer làm ở Nortel, mua một chiếc Camry giá 35 ngàn. Lương hai chúng tôi cọng lại gần 100 ngàn nhưng trừ thuế cho nên còn khoảng 70 ngàn. Trên thế giới, Canada là xứ đánh thuế nặng nhất. Tôi nghe nói người đi làm bị khấu trừ gần 1/4 tiền lương để bỏ vào quỹ hưu bổng, quỹ thât nghiệp, và nhất là bỏ vào quỹ an sinh. Tôi ghét nhât là quỹ an sinh vì nhà nước chi tiền một cách lãng phí cho những người ăn không ngồi rồi, những kẻ lười biếng, nhât là những kẻ gian giảo. Ở bên Mỹ cũng như ở Canada, một số đi làm móng tay mỗi tháng cả năm sáu ngàn , hoặc làm chủ tiệm giặt ủi, tiệm phở, hoặc làm hai ba job vẫn dược cấp tiền xã hội. Tôi thù ghét loại người gian dối nàyvà ghét luôn những kẻ ăn tiền xã hội.Vì họ mà tiền lương của tôi phải cắt giảm nặng nề!
Sau mười năm, tôi trả xong tiền xe, tiền nhà và tiền mượn học thì một biến cố quan trọng xảy đến cho chúng tôi. Cả hai vợ chồng chúng tôi lần lượt bị sa thải vì kinh tế khủng hoảng. Hai hãng Nortel và Catel đều là hãng lớn cũng phải đóng cửa theo tình hình chung của kinh tế thế giới. Tôi mớI thấy mình sai lầm hoặc ông tạo trớ trêu. Nếu tôi lấy một ngườI vợ làm một ngành nghề khác thì chắc nàng không thât nghiệp và vợ chồng tôi đã không đến nỗi lâm cảnh bần bách. Nhưng ở đời lảm sao biết được chữ ngờ! Cổ nhân nói đúng:
''Ai biết được sự trời, mười đời chẳng khó''
Chúng tôi bây giờ phải nuôi ba đứa con. Sau một năm ăn thất nghiệp, cạn hêt tiền, cho đến năm thất nghiệp thứ hai, chúng tôi không kiếm ra việc làm, đành phải ra cơ quan an sinh xã hội để xin cứu trợ. Ngày đầu tiên ra nơi đây chúng tôi rất xấu hổ vì thấy mình làm lương tiền tuy không cao nhất nước như các nhà đại tư bản và các vị thủ tướng, b trưởng nhưng cũng thuộc loại khá, thế mà bây giờ phải ngữa tay ăn xin nhà nước. Trước đây, chúng tôi là kỹ sư, tốt nghiệp đại học, bây giờ xếp hàng chung với những kẻ hạ đẳng trong xã hội, là những kẻ mà tôi vốn có it nhiều khinh bỉ vì việc ăn bám của họ. Ra đây, tôi mới biết, không phải riêng người châu Á, châu Phi, mà rât nhiều người Canada cũng xin cứu trợ. Có những cô giáo, bà giám đốc, ông y tá vì việc căt giảm của ngài tỉnh trưởng mà trở thành thât nghiệp phải đi xin tiền xã hội. Và rất nhiều bạn bè của tôi nay cũng gặp mặt nơi đây. Chúng tôi sượng sùng nhìn nhau không nói nên lời. Hai vợ chồng tôi chỉ được cấp phát mỗi tháng khoảng vài trăm bặc, cộng với tiền trợ cấp của ba má tôi, cả nhà tôi bảy người cũng chỉ được một ngàn bạc mỗi tháng. Vì tôi có nhà, họ buộc chúng tôi khi bán nhà phải hoàn tiền lại cho chính phủ. Tôi mới biêt ăn tiền xã hội không phải là dễ, là sung sướng.Tôi cảm thấy hối hận vì tôi đã kết tội oan cho những người ăn tiền xã hội. Lẽ tất nhiên trong xã hội, ở trong chùa, trong nhà thờ, trong y đoàn, trong giáo giới,trong khoa học, trong chính phủ vẫn có những con sâu mọt nếu không nói là những kẻ đại gian đại ác.
Trong khi ăn tiền xã hội, tôi bắt buc phải đi xin việc làm và phải học tu nghiệp. Nhà tôi vì bận con dại nên miễn việc kiếm việc làm và học tu nghiệp. Tôi đã bán một chiếc xe, còn lại một chiếc để dùng đem con đi học. Hằng ngày tôi lại đi xe bus đến trường. Đã lâu tôi không đi xe bus, nay trở lại đi xe bus, tôi cảm thây khó chịu vì xe đi quá lâu và phải chờ đợi mất nhiều thì giờ. Nhiều khi không có chỗ ngồi, tôi phải đứng rất mệt mỏi. Thỉnh thoảng tại trạm xe bus, tôi gặp những cô cậu rất trẻ khoảng 16, 17 tuổi xin tiền lẻ. Tôi rất ghét hạng này và không bao giờ cho họ tiền dù chỉ là 25 cent. Tôi ăn tiền xã hội là thuộc loại thấp nhất trong bậc thang xã hội, tại sao tôi phải cho những người khá hơn tôi! Nếu họ cũng ăn tiền xã hội, tức là họ cũng ngang tôi, tại sao tôi phải cho họ?
Một buổi kia trời đông lạnh giá đầu tháng, tôi đi học nhưng quên mua thẻ xe bus cho tháng mới. Hàng ngày tôi đi ba chuyến xe để tới trường. Khi lên xe thứ nhất, người tài xế không chú ý nhìn vào thẻ xe bus của tôi. Sang xe thứ hai thì người tài xế phát giác thẻ xe của tôi quá hạn. Tôi lúng túng tìm cái ví tiền cắc của tôi nhưng tôi đã bỏ quên ở nhà. Tôi móc khắp nơi để tìm xem có đồng lẻ nào còn sót trong túi không, nhưng tôi không tìm được xu nào. Xe vẫn tiếp tục chạy. Tôi đành rút ví ra chỉ còn một tờ 20 đô la. Người tài xế nói ông không đổi được; và không có tiền lẻ, tôi phải xuống xe. Tôi ngần ngừ hết sức vì trường còn xa, giữa đường tuyết rơi đầy, tôi không thể đi tiếp tới trường hoặc đi bộ trở về , nhất là phải đi bộ dưới tuyết ít nhât cũng 45 phút. Bổng một nữ học sinh Canada tuổi 14, 15 đứng lên dúi cho tôi một vé xe bus. Tôi quay lại nói cảm ơn và nhét vé vào hộp đựng vé xe và tìền cạnh tài xế, và hết sức bối rối nhìn mọi người trên xe đang chăm chú xem một màn kịch do tôi thủ vai chánh. Tôi đến trường ngồi học một giờ, giờ sau tôi phải ra về kẻo vé hết hạn để tới trung tâm thương mại mua thẻ xe mới.
Sơn Trung
Tôi sinh trưởng tại Sài gòn, lớn lên học trường trung học Chu Văn An. Sau khi đỗ tú tài toàn phần, tôi vào Đại Học Bách Khoa. Sau bốn năm học hành, tôi đỗ bằng kỹ sư công chánh, và đuợc bổ nhiệm làm việc tại bộ Công Chánh, Sài gòn. Tôi làm việc đưọc mấy tháng thì ngày 30-4-75 xảy đến. Hai người anh của tôi vượt biên, tôi cũng muốn theo hai anh tôi vượt biên nhưng ba má tôi không cho, vì không muốn cả ba đứa con trai phải liều thân trên biển cả. Hai anh tôi vượt biên thành công và đã đến Mỹ. Tôi nán ná ít tháng rồi cũng theo bạn bè vượt biên, đã thành công và đến Canada.
Ở Canada một mình, tôi xin học tiếng Anh tại các trường dành cho những người mới đến để thi vào đại học. Trong thời gian này, tôi xin đi làm và được một công việc cuối tuần. Lúc này, tôi chỉ có hai bàn tay trắng. Tôi được hai anh bên Mỹ giúp đỡ một it tiền. Tôi chưa học lái xe, và chưa có xe, phải đi học, đi làm và đi chơi bằng xe bus. Nghe nói trung tâm Saint Laurent rất lớn, tôi bèn đi xe bus 111. Tôi đã đi thăm khắp nơi và nhận thấy Canada quả thật lớn lao và văn minh. Tôi không thấy một bóng dáng quân nhân cầm súng hay một ông công an đứng giơ tay giơ chân ở ngoài đường hoặc sục sạo khắp hang cùng ngõ hẻm như ở Việt Nam. Tôi thích thú thấy những con sóc đuôi dài chạy băng qua đường xe chạy rồi leo lên cây ngồi ngó khách qua lại. Đường phố Canada rât êm, không có bụi, không có tiếng còi, không có tiêng chưởi thề, không có ruồi muỗi và không có ăn cắp. Lần thứ hai, tôi đi thăm Saint Laurent.Tôi thấy xe số 5 đề bảng Saint Laurent nên nhảy lên ngồi. Tôi nghĩ rằng xe này đi Saint Laurent thì mình lên là đúng tuyến. Tôi nghĩ xe bus Canada chăc cũng giống xe bus Saigòn. Nếu tôi muốn đi Bà Chiểu từ ông Ông Tạ, tôi đi xe Bảy Hiền - Bà Chiểu, xe nào cũng thế thôi. Chuyến trước tôi đi xe 111 thì chỉ 15 phút là đến nơi, nay đã hơn 20 phút mà trông sao quang cảnh khác lạ. Tôi hỏi mấy bà già ngồi cạnh, họ cho biêt đi xe số 5 là xe đi quanh, lâu lắm mới tới Saint Laurent. Thấy tôi sốt ruột, sợ lạc đường, họ vui vẻ an ủi tôi hãy kiên nhẫn chờ. Hơn nửa giờ, tôi cũng đến Saint Laurent mà tâm hồn thì mệt mỏi, chán chường. Qua kinh nghiệm này tôi mới biêt tổ chức xe bus Canada khác xe bus Sài gòn vì họ có những chuyến đi với những lộ trình khác nhau. Có lộ trình đi cong queo dài dòng đó là những xe số 5, số 85 . .
Một năm qua, tôi vẫn đi học và đi làm bằng xe bus. Có một lần mùa đông, tuyết phủ kín trời. Tôi đi làm đến 9 giờ thì ra đón xe bus về nhà. Khách lên xe rất đông, tôi không có chỗ ngồi và bị đẩy xuống tận cuối xe. Phần thì trời đất mù mịt, phần thì ở cuối xe không thấy đuợc hai bên, và có lẽ cũng vì đương mơ màng hay thiếp ngủ cho nên khi đến trạm Billings Bridge, đáng lẽ phải xuống xe, tôi vẫn đứng yên. Xe chạy mãi, đến khi chỉ còn vài người, tôi hỏi ông tài xế, mới biết xe đã đi qua Billings Bridge từ lâu. Ông bảo tôi cứ chờ đợi, ông sẽ giúp đỡ tôi. Đến khi mọi người đã xuống xe hết, còn tôi tới trạm chót ở Air Port. Tôi nói với ông tài xế, đưọc ông thông cảm, ông bèn dẫn tôi đến một tài xế xe khác, đưa tôi trở lại Billings Bridge. Chuyến đó ngồi lâu, trời lại lạnh, cả người tôi gần đông đá. Đó là một kỷ niệm không quên trong những ngày đầu tiên tôi đến xứ tuyết.
Tôi được nhận vào đại học và học bốn năm chương trình computer science. Trong khi đi học, tôi vẫn đi làm. Tốt nghiệp đại học, tôi xin vào làm ở hãng Corel, lương khởi đâu là 50 ngàn một năm. Năm sau, tôi mua nhà và cưới vợ, bảo lãnh ba má tôi qua và chúng tôi sống một cuộc đời rất hạnh phúc.
Tôi chọn vợ rất kỹ càng mặc dầu tại ngoại quốc rât hiếm con gái Việt Nam. Tôi không có óc môn đăng h đối, không có óc kỳ thị giàu nghèo. Theo tôi giàu nghèo chỉ là tương đối. Hôm nay giàu mà mai nghèo, hoặc nay nghèo mà mai giàu, sự đời không chắc ai hơn ai. Biến cố lịch sử 1975 đã dạy ta lẽ vô thường của Phật giáo và Lão giáo.Nguời phụ nữ nhà nghèo nhưng biết làm việc, biết tính toán và biết quản trị gia đình cũng sẽ đem lại một số lợi tức còn nhiều hơn là của hồi môn của con nhà giàu mà không biết tính toán chi tiêu. Tôi chủ trương bình đẳng, chủ trương một chữ đồng. Đó là đồng tâm, đồng tôn giáo, đồng học vấn, đồng gia thế, đồng tư tưởng và đồng nghề nghiệp. Nhiều người cho rằng con gái nhà giàu thì lười biếng, còn con gái nhà nghèo thì siêng năng. Thiên hạ lầm to. Con nhà nghèo một số rât lười, không biêt làm việc gì ngay cả nấu cơm . Còn nhà giàu it nhât phải biết tính toán tiền nong, biêt nấu nướng món này món kia đãi khách. Nếu chồng vợ chênh lệch tuổI tác, khác biệt tôn giáo, chính trị, gia thế thì dễ xung đột. Người con gái có học, ít nhât là trung học cũng hơn dân i tờ. Sự thành công về việc học chứng tỏ là họ có óc thông minh, chăm học, và chăm làm.
Tôi không thích lấy vợ các ban kinh tế tài chánh, văn khoa, luật khoa. Tôi thấy cao giá nhất lúc này là con gái học computer. Vì quan niệm này mà trong khi theo học, tôi đã theo đuổi một nàng học computer dưới tôi một lớp. Tôi thường giúp đỡ nàng làm bài. Khi nàng tốt nghiệp, tôi ngõ lời yêu nàng thì nàng trả lời nàng chỉ xem tôi là bạn. Bây giờ nàng tốt nghiệp hẳn có giá ghê lắm. Tôi chỉ có giá trị lợi dụng nhất thời. Đa số con gái hải ngoại là thế! Vài năm sau thì tôi cũng tìm ra ý trung nhân. Vợ tôi là một kỹ sư computer, sang đây đã lâu, đã tốt nghiệp và đi làm trước tôi vài năm, đã trả xong tiền mượn học và đã dành dụm được một số tiền khá lớn mặc dầu nàng không đẹp. Lúc này thì tôi mua một chiếc xe Toyata mới giá 30 ngàn. Tôi đi làm bằng xe hơi. Vợ tôi cũng là một kỹ sư computer làm ở Nortel, mua một chiếc Camry giá 35 ngàn. Lương hai chúng tôi cọng lại gần 100 ngàn nhưng trừ thuế cho nên còn khoảng 70 ngàn. Trên thế giới, Canada là xứ đánh thuế nặng nhất. Tôi nghe nói người đi làm bị khấu trừ gần 1/4 tiền lương để bỏ vào quỹ hưu bổng, quỹ thât nghiệp, và nhất là bỏ vào quỹ an sinh. Tôi ghét nhât là quỹ an sinh vì nhà nước chi tiền một cách lãng phí cho những người ăn không ngồi rồi, những kẻ lười biếng, nhât là những kẻ gian giảo. Ở bên Mỹ cũng như ở Canada, một số đi làm móng tay mỗi tháng cả năm sáu ngàn , hoặc làm chủ tiệm giặt ủi, tiệm phở, hoặc làm hai ba job vẫn dược cấp tiền xã hội. Tôi thù ghét loại người gian dối nàyvà ghét luôn những kẻ ăn tiền xã hội.Vì họ mà tiền lương của tôi phải cắt giảm nặng nề!
Sau mười năm, tôi trả xong tiền xe, tiền nhà và tiền mượn học thì một biến cố quan trọng xảy đến cho chúng tôi. Cả hai vợ chồng chúng tôi lần lượt bị sa thải vì kinh tế khủng hoảng. Hai hãng Nortel và Catel đều là hãng lớn cũng phải đóng cửa theo tình hình chung của kinh tế thế giới. Tôi mớI thấy mình sai lầm hoặc ông tạo trớ trêu. Nếu tôi lấy một ngườI vợ làm một ngành nghề khác thì chắc nàng không thât nghiệp và vợ chồng tôi đã không đến nỗi lâm cảnh bần bách. Nhưng ở đời lảm sao biết được chữ ngờ! Cổ nhân nói đúng:
''Ai biết được sự trời, mười đời chẳng khó''
Chúng tôi bây giờ phải nuôi ba đứa con. Sau một năm ăn thất nghiệp, cạn hêt tiền, cho đến năm thất nghiệp thứ hai, chúng tôi không kiếm ra việc làm, đành phải ra cơ quan an sinh xã hội để xin cứu trợ. Ngày đầu tiên ra nơi đây chúng tôi rất xấu hổ vì thấy mình làm lương tiền tuy không cao nhất nước như các nhà đại tư bản và các vị thủ tướng, b trưởng nhưng cũng thuộc loại khá, thế mà bây giờ phải ngữa tay ăn xin nhà nước. Trước đây, chúng tôi là kỹ sư, tốt nghiệp đại học, bây giờ xếp hàng chung với những kẻ hạ đẳng trong xã hội, là những kẻ mà tôi vốn có it nhiều khinh bỉ vì việc ăn bám của họ. Ra đây, tôi mới biết, không phải riêng người châu Á, châu Phi, mà rât nhiều người Canada cũng xin cứu trợ. Có những cô giáo, bà giám đốc, ông y tá vì việc căt giảm của ngài tỉnh trưởng mà trở thành thât nghiệp phải đi xin tiền xã hội. Và rất nhiều bạn bè của tôi nay cũng gặp mặt nơi đây. Chúng tôi sượng sùng nhìn nhau không nói nên lời. Hai vợ chồng tôi chỉ được cấp phát mỗi tháng khoảng vài trăm bặc, cộng với tiền trợ cấp của ba má tôi, cả nhà tôi bảy người cũng chỉ được một ngàn bạc mỗi tháng. Vì tôi có nhà, họ buộc chúng tôi khi bán nhà phải hoàn tiền lại cho chính phủ. Tôi mới biêt ăn tiền xã hội không phải là dễ, là sung sướng.Tôi cảm thấy hối hận vì tôi đã kết tội oan cho những người ăn tiền xã hội. Lẽ tất nhiên trong xã hội, ở trong chùa, trong nhà thờ, trong y đoàn, trong giáo giới,trong khoa học, trong chính phủ vẫn có những con sâu mọt nếu không nói là những kẻ đại gian đại ác.
Trong khi ăn tiền xã hội, tôi bắt buc phải đi xin việc làm và phải học tu nghiệp. Nhà tôi vì bận con dại nên miễn việc kiếm việc làm và học tu nghiệp. Tôi đã bán một chiếc xe, còn lại một chiếc để dùng đem con đi học. Hằng ngày tôi lại đi xe bus đến trường. Đã lâu tôi không đi xe bus, nay trở lại đi xe bus, tôi cảm thây khó chịu vì xe đi quá lâu và phải chờ đợi mất nhiều thì giờ. Nhiều khi không có chỗ ngồi, tôi phải đứng rất mệt mỏi. Thỉnh thoảng tại trạm xe bus, tôi gặp những cô cậu rất trẻ khoảng 16, 17 tuổi xin tiền lẻ. Tôi rất ghét hạng này và không bao giờ cho họ tiền dù chỉ là 25 cent. Tôi ăn tiền xã hội là thuộc loại thấp nhất trong bậc thang xã hội, tại sao tôi phải cho những người khá hơn tôi! Nếu họ cũng ăn tiền xã hội, tức là họ cũng ngang tôi, tại sao tôi phải cho họ?
Một buổi kia trời đông lạnh giá đầu tháng, tôi đi học nhưng quên mua thẻ xe bus cho tháng mới. Hàng ngày tôi đi ba chuyến xe để tới trường. Khi lên xe thứ nhất, người tài xế không chú ý nhìn vào thẻ xe bus của tôi. Sang xe thứ hai thì người tài xế phát giác thẻ xe của tôi quá hạn. Tôi lúng túng tìm cái ví tiền cắc của tôi nhưng tôi đã bỏ quên ở nhà. Tôi móc khắp nơi để tìm xem có đồng lẻ nào còn sót trong túi không, nhưng tôi không tìm được xu nào. Xe vẫn tiếp tục chạy. Tôi đành rút ví ra chỉ còn một tờ 20 đô la. Người tài xế nói ông không đổi được; và không có tiền lẻ, tôi phải xuống xe. Tôi ngần ngừ hết sức vì trường còn xa, giữa đường tuyết rơi đầy, tôi không thể đi tiếp tới trường hoặc đi bộ trở về , nhất là phải đi bộ dưới tuyết ít nhât cũng 45 phút. Bổng một nữ học sinh Canada tuổi 14, 15 đứng lên dúi cho tôi một vé xe bus. Tôi quay lại nói cảm ơn và nhét vé vào hộp đựng vé xe và tìền cạnh tài xế, và hết sức bối rối nhìn mọi người trên xe đang chăm chú xem một màn kịch do tôi thủ vai chánh. Tôi đến trường ngồi học một giờ, giờ sau tôi phải ra về kẻo vé hết hạn để tới trung tâm thương mại mua thẻ xe mới.
NGUYỄN BÁ TỨ * PHẢN QUỐC
PHẢN QUỐC Nguyễn Bá Tứ
"Đứa con cầu tự " chẳng ra gì (1)
Lúc mới sinh xong đã thấy Kỳ!
Khi trước trốn thù, đành vuốt mặt
Ngày nay kiếm giặc để nâng bi
Đồng bào chửi rủa không hề thẹn
Thiên hạ cười chê vẫn cứ lì
Mạt tướng chui Quần (2), nay lạy Giặc
Hai lần nước mắt nhục, lâm ly! (3)
Nguyễn Bá Tứ
Ottawa - Canada
(1) Hồi ky' "Đứa con cầu tự" của Nguyễn Cao Kỳ
(2) Nguyễn Cao Kỳ chuyên thờ bà và mê gái, CS biết được mới "gài độ" một phụ nữ nặng liên
hệ giao thương và thân thế với lãnh đạo VC. Kỳ nhào vô và dính luôn. Bây giờ Kỳ phải bán
mình cho CS Hà Nội!
(3) Về nước họp báo, tên luồn trôn VC Nguyễn Cao Kỳ nói: "30 năm trước tôi đã khóc khi rời
bỏ quê hương. Nay sau 30 năm tôi lại khóc khi trở về quê hương".
Xin đổi lại lời NCK cho đúng với thực tế:
30 năm trước tôi đã khóc vì nhục
Nay sau 30 năm tôi lại khóc vì hèn! (NBT)
"Đứa con cầu tự " chẳng ra gì (1)
Lúc mới sinh xong đã thấy Kỳ!
Khi trước trốn thù, đành vuốt mặt
Ngày nay kiếm giặc để nâng bi
Đồng bào chửi rủa không hề thẹn
Thiên hạ cười chê vẫn cứ lì
Mạt tướng chui Quần (2), nay lạy Giặc
Hai lần nước mắt nhục, lâm ly! (3)
Nguyễn Bá Tứ
Ottawa - Canada
(1) Hồi ky' "Đứa con cầu tự" của Nguyễn Cao Kỳ
(2) Nguyễn Cao Kỳ chuyên thờ bà và mê gái, CS biết được mới "gài độ" một phụ nữ nặng liên
hệ giao thương và thân thế với lãnh đạo VC. Kỳ nhào vô và dính luôn. Bây giờ Kỳ phải bán
mình cho CS Hà Nội!
(3) Về nước họp báo, tên luồn trôn VC Nguyễn Cao Kỳ nói: "30 năm trước tôi đã khóc khi rời
bỏ quê hương. Nay sau 30 năm tôi lại khóc khi trở về quê hương".
Xin đổi lại lời NCK cho đúng với thực tế:
30 năm trước tôi đã khóc vì nhục
Nay sau 30 năm tôi lại khóc vì hèn! (NBT)
BS. NGUYỄN ĐÌNH LÝ * ĐGM NGUYỄN VĂN THUẬN
CHÚT KỶ NIỆM VỚI ĐGM NGUYỄN VĂN THUẬN
(LÊN HỒNG Y NĂM 2001) TẠI NHA TRANG
TRONG NHỮNG NGÀY TRƯỚC 30/4/75
BS NGUYỄN ĐÌNH LÝ
Cuối Ùtháng ba năm 1975,chiến cuộc Việt Nam sôi động đến cao độ, tại các mặt trận
Quảng Trị,Thừa Thiên,Đà nẵng,Pleiku,Ban mê thuột ,quân lực quốc gia Việt Nam ,dù chiến
đấu anh dũng ,vẫn không chống cự nổi áp lực của quân đội cọng sản Bắc Việt xâm
lăng.Quân ngũ nhiều nơi tan rả; hàng ngàn, hàng vạn quần chúng di tản tỵ nạn trong kinh
hoàng .Bộ Y Tế Miền Nam cấp tốc thành lập những toán y tế cứu trợ khẩn cấp ở những
vùng có nhiều đồng bào tỵ nạn ối đọng.Tôi được lệnh hướng dẫn hai toán nhân viên y tế ra
cứu trợ tại Cam Ranh.Chúng tôi được biết , về chuyến đi,Bộ cung cấp phương tiện hàng không
dân sự Air VietNam ,nhưng phương tiện cho chuyến về không được bảo đảm.Trong tình trạng vô
định của một chuyến công tác báo trước những khó khăn ,bất trắc,chúng tôi không khỏi
lo âu,nhưng lương tâm chức nghiệp và tinh thần phục vụ đã thúc đẩy chúng tôi mạnh bước
lên đường.
Vừa đặt chân xuống phi trường Nha Trang,chúng tôi đã thấy cảnh vắng vẻ,tiêu điều của
thành phố và nổi hoang mang trong ánh mắt của dân chúng.Vào Bệnh Viện Dân Y Nha
Trang,chúng tôi thoáng nghe viên quản lý tỏ mối lo ngại cho chúng tôi.Ông ta nói"Giờ này,
còn ra đây làm chi?" Tôi gặp Bác Sĩ H. ,Đại Diện Y Tế Vùng II ,để trình công điện của Bộ Y
Tế cho ông ta .Ông này, xem chừng cũng đang hoang mang,lo lắng,liếc vội bức công điện ,rồi
nhét tờ giấyvào túi quần.Tôi không còn nhớ ông ta nói câu gì về chuyến công tác của
chúng tôi.
Sau đó ,chúng tôi được gặp ông Tổng Trưởng Y Tế đang hiện diện ở thành phố này.Vị viên
chức cao cấp của chính phủ khích lệ và khuyên bảo chúng tôi.Tôi còn nhớ khi đáp lại câu
than vãn về những nổi hiểm nguy trong công tác của một người trong toán chúng tôi,ông
tổng trưởng đã an ủi một lời trong đó có câu:"Ai cũng có một lần chết".Tôi nghĩ thầm lời
nói chí lý ,nhưng chắc nó chỉ làm tăng nỗi lo âu của người nghe thôi.
Toán chúng tôi ra bến xe đò thànhphố,định lấy xe vào địa điểm công tác ở Cam Ranh.Xe
chở đầy hành khách,chừng đa số là những người di tản.Chúng tôi cả thảy mười một người
,thêm lỉnh kỉnh hành trang, không cách nào lên chuyến xe cuối ngày được .Hơn nữa, bóng
đêm đang xuống nhanh,chúng tôi đành ở lại thị xã qua đêm.
Cả đêm,chúng tôi nghe ngóng tin tức chiến sự các nơi và tình hình an ninh địa phương.Một
nhân viên tình nguyện đi thu nhặt tin tức,nhưng ông ta đi rồi biệt tăm.
Ngày hôm sau , bàn tính với nhau,thấy không thể tìm đường đi công tác, chúng tôi đồng ý
tìm đường trở về Sàigòn .Tôi ,với tư cách trưởng toán,lãnh phần vụ tìm phương tiện.Tôi ghé
qua Văn Phòng Đại Diện Y Tế,Bệnh Dân Y,không gặp ai có thể giúp đỡ.Những người có
chức vụ quan trọngï chừng đã di tản hết.Tôi ra Tòa Tỉnh,trình sự vụ lệnh để xin phương tiện
hàng không.Tòa Tỉnh đã đầy những người cùng mục đích với tôi.Mỗi lúc càng trưa,tôi chờ
đến phiên mình, càng lâu càng bồn chồn,lo lắng.Mọi người chờ đợi hằng giờ cũng hoài
công.Cuối cùng ,văn phòng phụ trách cấp phát phương tiện di chuyển đóng cửa.Ai nấy thất
vọng,ra về.Tôi trở lại điểm hẹn,nhưng chẳng có ai ở lại chờ tôi.Sau này tôi mới biết hai toán
nhân viên y tế của tôi đã tự động chạy xuống Cầu Đá,tranh giành với hàng trăm người tị
nạn để leo lên tàuHải Quân Việt Nam.Tôi ,bị bỏ rơi, đành đến tạm trú tại nhà một người em
đồng hao với chút cầu mong sẽ có một cơ hội khác.Hai anh em chúng tôi chuyện trò và nghe
ngóng tin chiến sự trên đài truyền thanh Nha Trang.Tin phòng tuyến Khánh Dương,trên đường
lên Ban mê thuột,đang được "quân ta giữ vững" ,do người phát ngôn viên của Bộ Quốc
Phòng loan báo để trấn an dân chúng,không giúp cho chúng tôi bớt lo âu chút nào.Người
em tôi rủ tôi đi ăn trưa ở một quán nhỏ bên đường phố vắng ,rồi ra ngoại ô dự buổi hốt
hụi.Cảnh ngoại ô có vẻ bình thường ,mọi người dường như thản nhiên sinh hoạt,chẳng quan
tâm gì đến nổi kinh hoàng ,lo sợ chiến tranh như đa số dân trong phố.Sau cuộc xuất hành
"thăm dân cho biết sự tình",chúng tôi trở về nhà,định nghỉ trưa,nhưng tai vẫn lắng nghe tin
tứctrên đài.Chúng tôi ,vừa đặt lưng xuống giường,chợt nghe đài phát thanh loan tin tù nhân
phá cửa lao xá Nha Trang tuôn ra khắp đường phố. đồng thời nghe tiếng người bổng xôn xao
đó đây quanh nhà.Người em tôi vùng dậy, vội dắt xe gắn máy ra khỏi nhà và thúc giục tôi
cùng lên xe,chạy vào Tòa Tổng Lãnh Sự Hoa Kỳ.
Người em đồng hao của tôi là nhân viên của Tòa Tổng Lãnh,cho nên chúng vào cổng dễ
dàng.Sân trước của nhiệm sở ngoại giao này đã đông người xin di tản , gồm đủ giới
tính,tuổi tác và ngổn ngang hành lý lớn nhỏ . Trước cửa vào tòa nhà chính ,lớp lớp người
chen nhau vào để ra sân trực thăng bên cạnh nhà. Ba bốn người lính thủy quân lục chiến Hoa
Kỳ,mặc thường phục,phải vất vả ngăn chận đám đông ,có khi họ hăm dọa người chen lấn
bằng mũi súng để duy trì trật tự.Người em tôi ,có lẽ nhờ có thẻ nhân viên,lọt được vào
trong khung cửa sắt để trợ lực cho toán lính Mỹ giữ trật tự.Tôi kẹt lại bên ngoài,đứng chờ dịp
may cho đến khi cửa sắt đóng lại.Tôi mất liên lạc với người em,đứng thẫn thờ trong tuyệt
vọng.Thế rồi,tôi tò mò lần lại bên hàng rào sắt cạnh tòa nhà và nhìn vào sân trực
thăng.Một chiếc trực thăng đậu giữa sân dường như đã chở đầy hành khách, tiếng động cơ
rộn ràng,cánh quạt quay tít khiến cát bụi bay tơi tả,mù mịt.Người lính Mỹ chĩa súng xuống
đất ,hướng về những người từ trong nhà chạy ra,bắn từng loạt đạn ngắn,cày tung sỏi cát
.Tôi chứng kiến cảnh một người đàn bà còn trẻ ,hai tay ôm chặt một em bé thơ,đầu tóc
tả tơi,hai tà áo bay phất phới ,gò mình xông pha gió cát và làn đạn.Chắc bà này liều chạy
ra cho kịp chuyến bay.Nhưng ,trực thăng đã vội cất cánh,để lại bao người thất vọng,lủi thủi ra
về.Bóng hoàng hôn buông nhanh, lòng tôi chán nản,âu lo,tôi không biết mình sẽ đi đâu ,về
đâu.May thay,giáo sư N.,một người bạn từng hoạt động với tôi trong cùng một đoàn thể,cũng
bị lỡ chuyến bay như tôi.Ông ta rủ tôi qua Tòa Tổng Giám Mục Nha Trang,xin tạm trú qua
đêm.Nhờ quen biết người quản gia,ông N.gọi cửa không khó.Chúng tôi vào Tòa Giám Mục
gặp dịp Đức Cha Nguyễn văn Thuận dâng thánh lễ và làm phép truyền chức linh mục cho
một số thầy đại chủng sinh.Sau thánh lễ ,Đức Cha gặp chúng tôi.Vị giám mục Việt Nam trẻ
tuổi, khôi ngô,giản dị và lành thánh ,với giọng nói ân cần,dịu dàng,đã chấp nhận cho
chúng tôi tá túc.Riêng với tôi,ngài vui vẻ nói:"Anh cứ ở đây,sáng mai anh mặt áo
(blouse),xuống ngồi khám bệnh.Lời nói của ngài đã giúp tôi quẳng được gánh lo ngàn cân
đang đè nặng tâm tư tôi.
Bữa cơm tối nhà chung thanh đạm ,nhưng đối với tôi , đó là "bát cơm phiếu mẫu" .Giáo sư N.
và tôi, cũng như những người tị nạn đến trước chúng tôi ,sau cơm nước, tưởng sẽ yên giấc
qua đêm.Nhưng,trong khi chúng tôi ,đám người tá túc,đang trao đổi với nhau đôi câu chuyện
thời thế cùng chia sẻ những nổi băn khoăn về tương lai ,bổng những tiếng nổ lớn,nhỏ vang
lại,khi gần,khi xa.Chúng tôi kinh hoàng ,lo sợ ,nhất là khi có người ,chừng có chút kinh
nghiệm về những cảnh Tết Mậu Thân,đã đoán già là tiếng súng của đặc công cọng
sản.Không nói ra,nhưng chắc ai cũng thầm nghĩ:"Cọng quân đã vào thành phố Nha
Trang."Càng nghĩ vậy, chắc ai ai cũng lo cho số phận "con cá nằm trên thớt" của mình. Trời
bỗng đổ một trận mưa lớn và dai dẳng.Dù vậy,tiếng súng lác đác,gần xa vẫn vọng
lại,khiến chúng tôi không tài nào nhắm mắt.Tôi mở radio nhỏ để theo dõi tin tức.
Đài Nha Trang im tiếng.Đài Sài Gòn phát thanh không rõù . Tôi chỉ nghe được Đài BBC. Trong
khi ai cũng đoán cọng quân đã vào thành phố ,đài BBC loan tin quân đội Bắc Việt đã vào
phía Bắc Nha Trang.Như vậy,việc đặc công cọng sản bắn súng trong thành phố là diều có
nhiều phần xác thực.Nỗi lo âu của chúng tôi càng gia tăng.Nằm nghe mưa rơi tầm tả,súng
bắn đì đùng,chắc ai ai cũng não nuột,bồn chồn trong dạ.
Ngày hôm sau,trời vừa tảng sáng,cơn mưa đêm đã lơi hạt.Chúng tôi nghe tiếng người xôn
xao, cười nói ngoài đường.Nhìn ra đường,chúng tôi thấy vài ba người thường dân đẩy chiếc xe
ba gác chở đầy những bao lớn như những bao gạo.Nhìn ra ngã tư ,chúng tôi thấy một quân
nhân cầm súng đứng thơ thẩn trong giây lát,rồi anh ta di chuyển đi đâu mất.Chưa có bóng
dáng người lính cọng sản trên đương phố trước Tòa Giám mục.Nỗi lo lắng thâu đêm của
chúng tôi đã dịu bớtđôi phần.
Đức Cha Nha Trang tìm gặp chúng tôi.Ngài đứng nói chuyện với anh em chúng tôi nơi hành lang
Tòa Giám Mục.Nét mặt ngài vẫn dịu hiền,nhưng vừng trán ngài thoáng chút ưu tư.Ngài ân
cần bàn tính với chúng tôi:"Các anh nên tìm cách về Sài Gòn.Các anh có thành tích hoạt
động chính trị.cho nên,việc các anh gặp dối phương tại đây là một điều bất lợi cho các anh
và cho cả Tòa Giám Mục.
Bây giờ trời đang mưa ,dây là một cơ hội tốt cho các anh di chuyển.Tôi giúp cho các anh
một chiếc xe Jeep,bốn can xăng đầy và một số tiền.Các anh lái xe đi.
Xăng hết ở đâu, các anh bỏ xe ở đó. Nếu chưa ra khỏi thành phố được,các anh hãy đến
tạm trú ở nhà hưu dưỡng của giáo phận.Lúa gạo ở đó,các anh ăn cả năm cũng không
thiếu.Chúng tôi hưởng ứng đề nghị của ngài, sẵn sàng rời Tòa giám Mục khi trời còn mưa ,
nhưng chúng tôi chỉ xin tạm lãnh sự giúp đỡ vật chất của ngài vì chúng tôi nghĩ rằng đó là
một hy sinh quá lớn của ngài và giáo phận.Ngài trao cho chúng tôi một bức thư giới thiệu
cho một cha chánh xứ ở Phan Rang,nhờ cha giúp đỡ chúng tôi là những người cán bộ Công
giáo.Thế rồi,hai chúng tôi quỳ xuống xin ngài ban phép lành cho chúng tôi lên đường bình
yên.
Chúng tôi rời Tòa Giám Mục Nha Trang,với nổi phập phồng lo sợ, không dám đi nghênh ngang
giữa đường phố chính,chỉ đi theo những con đường nhỏ,leo những hàng rào cao để tìm lối đi
tắt.Càng đi, chúng tôi càng rõ tình hình hơn.Cọng quân chưa vào thành phố.Những tiếng súng
nổ là của bọn "cách mạng 30 tháng tư"(tiếng dân chúng sau này dùng để gọi những phần
tử hoan nghênh cọng quân trong giờ cuối cuộc chiến.Họ tước vũ khí của các quân nhân di
tản lẽ loi, phần họ đem chất đống giữa đường ,phần họ dùng để bắn thị oai. Ngoài ra, một
số những người ở lại, nảy lòng tham lam phá nhà , phá phố của những người di tảnvà đốt
chợ Đầm để hôi của. Đài BBC đã loan tin không đúng sự thực. Dù cọng quân chưa vào thành
phố,chúng tôi vẫn nghĩ rằng họ sẽ đến và đến sớm.Cho nên ,chúng tôi không dám đi lang
thang ngoài phố.Chúng tôi vào tá túc trong nhà hưu dưỡng của giáo phận một buổi trưa.Ở
đây, nơi ăn, chốn ở có vẽ thật ổn định, nhưng lòng chúng vẫn thấp thỏm ,lo âu,vẫn sợ lọt
vào tay cọng quân. Cuối cùng anh bạn của tôi rủ tôi ghé qua nhà anh để lấy xe gắn
máy.Thế rồi,hai anh em lên xe ,rời thành phố Nha Trang,
phóng theo hướng Cam Ranh,Phan Rang,Sài Gòn.
Tôi về Sài Gòn với gia đình bình yên dù sau mấy ngày vất vả trên đường di tản.Thế rồi ,gia
đình chúng tôi lại di tản sang Hoa Kỳ ,sống một cuộc đời tự do về tinh thần và đầy đủ về
vật chất. Trong khi đó, Đức Cha Nguyễn văn Thuận phải trải qua cảnh tù đày trong mười ba
năm ,rồi lại bị cọng sản Việt Nam buộc lưu vong sang Vatican. Nhờ đức hạnh ,tài năng của
ngài và nhất là Ơn Trên ,họa đã thành phúc,công lao của ngài đã dưa ngài lên chức vụ
Chủ Tịch Hội Đồng Công Lý Hòa Bình và cuối cùng được phong tước Hồng Y của Tòa
Thánh. Đức Hồng Y Nguyễn văn Thuận không còn ở trần gian , ngài đã về Nước Trời.
Ngày nay ,mỗi khi nhớ đến cuộc đờøi của ĐHY Nguyễn văn Thuận,một vị thánh,với những
công đức ngài đã làm cho đất nước,Giáo Hội và nhân loại,tôi lại nhớ đến chút kỷ niệm
của tôi với ngài tại Tòa Giám Mục Nha Trang, một ngày đầu tháng Tư,năm 1975.Một kỷ
niệm đã khiến tôi luôn luôn nhớ đến những lời vàng ngọc của ngài,lòng từ ái của ngài
và mối thịnh tình giúp đỡ của ngài đối vớiõ tôi, bạn tôi và bao người nữa trong bước gian
nan.Nếu không gặp ngài và được ngài giúp đỡ,biết đâu tôi chẳng đã thành một Bác Sĩ
Zhivago Việt Nam.
Vì vậy,tôi suốt đời ghi nhớ kỷ niệm của tôi với ĐHY Nguyễn văn Thuận và ghi ơn đức của
ngài,đồng thời tôi cũng không quên tình bạn của giáo sư N.
(LÊN HỒNG Y NĂM 2001) TẠI NHA TRANG
TRONG NHỮNG NGÀY TRƯỚC 30/4/75
BS NGUYỄN ĐÌNH LÝ
Cuối Ùtháng ba năm 1975,chiến cuộc Việt Nam sôi động đến cao độ, tại các mặt trận
Quảng Trị,Thừa Thiên,Đà nẵng,Pleiku,Ban mê thuột ,quân lực quốc gia Việt Nam ,dù chiến
đấu anh dũng ,vẫn không chống cự nổi áp lực của quân đội cọng sản Bắc Việt xâm
lăng.Quân ngũ nhiều nơi tan rả; hàng ngàn, hàng vạn quần chúng di tản tỵ nạn trong kinh
hoàng .Bộ Y Tế Miền Nam cấp tốc thành lập những toán y tế cứu trợ khẩn cấp ở những
vùng có nhiều đồng bào tỵ nạn ối đọng.Tôi được lệnh hướng dẫn hai toán nhân viên y tế ra
cứu trợ tại Cam Ranh.Chúng tôi được biết , về chuyến đi,Bộ cung cấp phương tiện hàng không
dân sự Air VietNam ,nhưng phương tiện cho chuyến về không được bảo đảm.Trong tình trạng vô
định của một chuyến công tác báo trước những khó khăn ,bất trắc,chúng tôi không khỏi
lo âu,nhưng lương tâm chức nghiệp và tinh thần phục vụ đã thúc đẩy chúng tôi mạnh bước
lên đường.
Vừa đặt chân xuống phi trường Nha Trang,chúng tôi đã thấy cảnh vắng vẻ,tiêu điều của
thành phố và nổi hoang mang trong ánh mắt của dân chúng.Vào Bệnh Viện Dân Y Nha
Trang,chúng tôi thoáng nghe viên quản lý tỏ mối lo ngại cho chúng tôi.Ông ta nói"Giờ này,
còn ra đây làm chi?" Tôi gặp Bác Sĩ H. ,Đại Diện Y Tế Vùng II ,để trình công điện của Bộ Y
Tế cho ông ta .Ông này, xem chừng cũng đang hoang mang,lo lắng,liếc vội bức công điện ,rồi
nhét tờ giấyvào túi quần.Tôi không còn nhớ ông ta nói câu gì về chuyến công tác của
chúng tôi.
Sau đó ,chúng tôi được gặp ông Tổng Trưởng Y Tế đang hiện diện ở thành phố này.Vị viên
chức cao cấp của chính phủ khích lệ và khuyên bảo chúng tôi.Tôi còn nhớ khi đáp lại câu
than vãn về những nổi hiểm nguy trong công tác của một người trong toán chúng tôi,ông
tổng trưởng đã an ủi một lời trong đó có câu:"Ai cũng có một lần chết".Tôi nghĩ thầm lời
nói chí lý ,nhưng chắc nó chỉ làm tăng nỗi lo âu của người nghe thôi.
Toán chúng tôi ra bến xe đò thànhphố,định lấy xe vào địa điểm công tác ở Cam Ranh.Xe
chở đầy hành khách,chừng đa số là những người di tản.Chúng tôi cả thảy mười một người
,thêm lỉnh kỉnh hành trang, không cách nào lên chuyến xe cuối ngày được .Hơn nữa, bóng
đêm đang xuống nhanh,chúng tôi đành ở lại thị xã qua đêm.
Cả đêm,chúng tôi nghe ngóng tin tức chiến sự các nơi và tình hình an ninh địa phương.Một
nhân viên tình nguyện đi thu nhặt tin tức,nhưng ông ta đi rồi biệt tăm.
Ngày hôm sau , bàn tính với nhau,thấy không thể tìm đường đi công tác, chúng tôi đồng ý
tìm đường trở về Sàigòn .Tôi ,với tư cách trưởng toán,lãnh phần vụ tìm phương tiện.Tôi ghé
qua Văn Phòng Đại Diện Y Tế,Bệnh Dân Y,không gặp ai có thể giúp đỡ.Những người có
chức vụ quan trọngï chừng đã di tản hết.Tôi ra Tòa Tỉnh,trình sự vụ lệnh để xin phương tiện
hàng không.Tòa Tỉnh đã đầy những người cùng mục đích với tôi.Mỗi lúc càng trưa,tôi chờ
đến phiên mình, càng lâu càng bồn chồn,lo lắng.Mọi người chờ đợi hằng giờ cũng hoài
công.Cuối cùng ,văn phòng phụ trách cấp phát phương tiện di chuyển đóng cửa.Ai nấy thất
vọng,ra về.Tôi trở lại điểm hẹn,nhưng chẳng có ai ở lại chờ tôi.Sau này tôi mới biết hai toán
nhân viên y tế của tôi đã tự động chạy xuống Cầu Đá,tranh giành với hàng trăm người tị
nạn để leo lên tàuHải Quân Việt Nam.Tôi ,bị bỏ rơi, đành đến tạm trú tại nhà một người em
đồng hao với chút cầu mong sẽ có một cơ hội khác.Hai anh em chúng tôi chuyện trò và nghe
ngóng tin chiến sự trên đài truyền thanh Nha Trang.Tin phòng tuyến Khánh Dương,trên đường
lên Ban mê thuột,đang được "quân ta giữ vững" ,do người phát ngôn viên của Bộ Quốc
Phòng loan báo để trấn an dân chúng,không giúp cho chúng tôi bớt lo âu chút nào.Người
em tôi rủ tôi đi ăn trưa ở một quán nhỏ bên đường phố vắng ,rồi ra ngoại ô dự buổi hốt
hụi.Cảnh ngoại ô có vẻ bình thường ,mọi người dường như thản nhiên sinh hoạt,chẳng quan
tâm gì đến nổi kinh hoàng ,lo sợ chiến tranh như đa số dân trong phố.Sau cuộc xuất hành
"thăm dân cho biết sự tình",chúng tôi trở về nhà,định nghỉ trưa,nhưng tai vẫn lắng nghe tin
tứctrên đài.Chúng tôi ,vừa đặt lưng xuống giường,chợt nghe đài phát thanh loan tin tù nhân
phá cửa lao xá Nha Trang tuôn ra khắp đường phố. đồng thời nghe tiếng người bổng xôn xao
đó đây quanh nhà.Người em tôi vùng dậy, vội dắt xe gắn máy ra khỏi nhà và thúc giục tôi
cùng lên xe,chạy vào Tòa Tổng Lãnh Sự Hoa Kỳ.
Người em đồng hao của tôi là nhân viên của Tòa Tổng Lãnh,cho nên chúng vào cổng dễ
dàng.Sân trước của nhiệm sở ngoại giao này đã đông người xin di tản , gồm đủ giới
tính,tuổi tác và ngổn ngang hành lý lớn nhỏ . Trước cửa vào tòa nhà chính ,lớp lớp người
chen nhau vào để ra sân trực thăng bên cạnh nhà. Ba bốn người lính thủy quân lục chiến Hoa
Kỳ,mặc thường phục,phải vất vả ngăn chận đám đông ,có khi họ hăm dọa người chen lấn
bằng mũi súng để duy trì trật tự.Người em tôi ,có lẽ nhờ có thẻ nhân viên,lọt được vào
trong khung cửa sắt để trợ lực cho toán lính Mỹ giữ trật tự.Tôi kẹt lại bên ngoài,đứng chờ dịp
may cho đến khi cửa sắt đóng lại.Tôi mất liên lạc với người em,đứng thẫn thờ trong tuyệt
vọng.Thế rồi,tôi tò mò lần lại bên hàng rào sắt cạnh tòa nhà và nhìn vào sân trực
thăng.Một chiếc trực thăng đậu giữa sân dường như đã chở đầy hành khách, tiếng động cơ
rộn ràng,cánh quạt quay tít khiến cát bụi bay tơi tả,mù mịt.Người lính Mỹ chĩa súng xuống
đất ,hướng về những người từ trong nhà chạy ra,bắn từng loạt đạn ngắn,cày tung sỏi cát
.Tôi chứng kiến cảnh một người đàn bà còn trẻ ,hai tay ôm chặt một em bé thơ,đầu tóc
tả tơi,hai tà áo bay phất phới ,gò mình xông pha gió cát và làn đạn.Chắc bà này liều chạy
ra cho kịp chuyến bay.Nhưng ,trực thăng đã vội cất cánh,để lại bao người thất vọng,lủi thủi ra
về.Bóng hoàng hôn buông nhanh, lòng tôi chán nản,âu lo,tôi không biết mình sẽ đi đâu ,về
đâu.May thay,giáo sư N.,một người bạn từng hoạt động với tôi trong cùng một đoàn thể,cũng
bị lỡ chuyến bay như tôi.Ông ta rủ tôi qua Tòa Tổng Giám Mục Nha Trang,xin tạm trú qua
đêm.Nhờ quen biết người quản gia,ông N.gọi cửa không khó.Chúng tôi vào Tòa Giám Mục
gặp dịp Đức Cha Nguyễn văn Thuận dâng thánh lễ và làm phép truyền chức linh mục cho
một số thầy đại chủng sinh.Sau thánh lễ ,Đức Cha gặp chúng tôi.Vị giám mục Việt Nam trẻ
tuổi, khôi ngô,giản dị và lành thánh ,với giọng nói ân cần,dịu dàng,đã chấp nhận cho
chúng tôi tá túc.Riêng với tôi,ngài vui vẻ nói:"Anh cứ ở đây,sáng mai anh mặt áo
(blouse),xuống ngồi khám bệnh.Lời nói của ngài đã giúp tôi quẳng được gánh lo ngàn cân
đang đè nặng tâm tư tôi.
Bữa cơm tối nhà chung thanh đạm ,nhưng đối với tôi , đó là "bát cơm phiếu mẫu" .Giáo sư N.
và tôi, cũng như những người tị nạn đến trước chúng tôi ,sau cơm nước, tưởng sẽ yên giấc
qua đêm.Nhưng,trong khi chúng tôi ,đám người tá túc,đang trao đổi với nhau đôi câu chuyện
thời thế cùng chia sẻ những nổi băn khoăn về tương lai ,bổng những tiếng nổ lớn,nhỏ vang
lại,khi gần,khi xa.Chúng tôi kinh hoàng ,lo sợ ,nhất là khi có người ,chừng có chút kinh
nghiệm về những cảnh Tết Mậu Thân,đã đoán già là tiếng súng của đặc công cọng
sản.Không nói ra,nhưng chắc ai cũng thầm nghĩ:"Cọng quân đã vào thành phố Nha
Trang."Càng nghĩ vậy, chắc ai ai cũng lo cho số phận "con cá nằm trên thớt" của mình. Trời
bỗng đổ một trận mưa lớn và dai dẳng.Dù vậy,tiếng súng lác đác,gần xa vẫn vọng
lại,khiến chúng tôi không tài nào nhắm mắt.Tôi mở radio nhỏ để theo dõi tin tức.
Đài Nha Trang im tiếng.Đài Sài Gòn phát thanh không rõù . Tôi chỉ nghe được Đài BBC. Trong
khi ai cũng đoán cọng quân đã vào thành phố ,đài BBC loan tin quân đội Bắc Việt đã vào
phía Bắc Nha Trang.Như vậy,việc đặc công cọng sản bắn súng trong thành phố là diều có
nhiều phần xác thực.Nỗi lo âu của chúng tôi càng gia tăng.Nằm nghe mưa rơi tầm tả,súng
bắn đì đùng,chắc ai ai cũng não nuột,bồn chồn trong dạ.
Ngày hôm sau,trời vừa tảng sáng,cơn mưa đêm đã lơi hạt.Chúng tôi nghe tiếng người xôn
xao, cười nói ngoài đường.Nhìn ra đường,chúng tôi thấy vài ba người thường dân đẩy chiếc xe
ba gác chở đầy những bao lớn như những bao gạo.Nhìn ra ngã tư ,chúng tôi thấy một quân
nhân cầm súng đứng thơ thẩn trong giây lát,rồi anh ta di chuyển đi đâu mất.Chưa có bóng
dáng người lính cọng sản trên đương phố trước Tòa Giám mục.Nỗi lo lắng thâu đêm của
chúng tôi đã dịu bớtđôi phần.
Đức Cha Nha Trang tìm gặp chúng tôi.Ngài đứng nói chuyện với anh em chúng tôi nơi hành lang
Tòa Giám Mục.Nét mặt ngài vẫn dịu hiền,nhưng vừng trán ngài thoáng chút ưu tư.Ngài ân
cần bàn tính với chúng tôi:"Các anh nên tìm cách về Sài Gòn.Các anh có thành tích hoạt
động chính trị.cho nên,việc các anh gặp dối phương tại đây là một điều bất lợi cho các anh
và cho cả Tòa Giám Mục.
Bây giờ trời đang mưa ,dây là một cơ hội tốt cho các anh di chuyển.Tôi giúp cho các anh
một chiếc xe Jeep,bốn can xăng đầy và một số tiền.Các anh lái xe đi.
Xăng hết ở đâu, các anh bỏ xe ở đó. Nếu chưa ra khỏi thành phố được,các anh hãy đến
tạm trú ở nhà hưu dưỡng của giáo phận.Lúa gạo ở đó,các anh ăn cả năm cũng không
thiếu.Chúng tôi hưởng ứng đề nghị của ngài, sẵn sàng rời Tòa giám Mục khi trời còn mưa ,
nhưng chúng tôi chỉ xin tạm lãnh sự giúp đỡ vật chất của ngài vì chúng tôi nghĩ rằng đó là
một hy sinh quá lớn của ngài và giáo phận.Ngài trao cho chúng tôi một bức thư giới thiệu
cho một cha chánh xứ ở Phan Rang,nhờ cha giúp đỡ chúng tôi là những người cán bộ Công
giáo.Thế rồi,hai chúng tôi quỳ xuống xin ngài ban phép lành cho chúng tôi lên đường bình
yên.
Chúng tôi rời Tòa Giám Mục Nha Trang,với nổi phập phồng lo sợ, không dám đi nghênh ngang
giữa đường phố chính,chỉ đi theo những con đường nhỏ,leo những hàng rào cao để tìm lối đi
tắt.Càng đi, chúng tôi càng rõ tình hình hơn.Cọng quân chưa vào thành phố.Những tiếng súng
nổ là của bọn "cách mạng 30 tháng tư"(tiếng dân chúng sau này dùng để gọi những phần
tử hoan nghênh cọng quân trong giờ cuối cuộc chiến.Họ tước vũ khí của các quân nhân di
tản lẽ loi, phần họ đem chất đống giữa đường ,phần họ dùng để bắn thị oai. Ngoài ra, một
số những người ở lại, nảy lòng tham lam phá nhà , phá phố của những người di tảnvà đốt
chợ Đầm để hôi của. Đài BBC đã loan tin không đúng sự thực. Dù cọng quân chưa vào thành
phố,chúng tôi vẫn nghĩ rằng họ sẽ đến và đến sớm.Cho nên ,chúng tôi không dám đi lang
thang ngoài phố.Chúng tôi vào tá túc trong nhà hưu dưỡng của giáo phận một buổi trưa.Ở
đây, nơi ăn, chốn ở có vẽ thật ổn định, nhưng lòng chúng vẫn thấp thỏm ,lo âu,vẫn sợ lọt
vào tay cọng quân. Cuối cùng anh bạn của tôi rủ tôi ghé qua nhà anh để lấy xe gắn
máy.Thế rồi,hai anh em lên xe ,rời thành phố Nha Trang,
phóng theo hướng Cam Ranh,Phan Rang,Sài Gòn.
Tôi về Sài Gòn với gia đình bình yên dù sau mấy ngày vất vả trên đường di tản.Thế rồi ,gia
đình chúng tôi lại di tản sang Hoa Kỳ ,sống một cuộc đời tự do về tinh thần và đầy đủ về
vật chất. Trong khi đó, Đức Cha Nguyễn văn Thuận phải trải qua cảnh tù đày trong mười ba
năm ,rồi lại bị cọng sản Việt Nam buộc lưu vong sang Vatican. Nhờ đức hạnh ,tài năng của
ngài và nhất là Ơn Trên ,họa đã thành phúc,công lao của ngài đã dưa ngài lên chức vụ
Chủ Tịch Hội Đồng Công Lý Hòa Bình và cuối cùng được phong tước Hồng Y của Tòa
Thánh. Đức Hồng Y Nguyễn văn Thuận không còn ở trần gian , ngài đã về Nước Trời.
Ngày nay ,mỗi khi nhớ đến cuộc đờøi của ĐHY Nguyễn văn Thuận,một vị thánh,với những
công đức ngài đã làm cho đất nước,Giáo Hội và nhân loại,tôi lại nhớ đến chút kỷ niệm
của tôi với ngài tại Tòa Giám Mục Nha Trang, một ngày đầu tháng Tư,năm 1975.Một kỷ
niệm đã khiến tôi luôn luôn nhớ đến những lời vàng ngọc của ngài,lòng từ ái của ngài
và mối thịnh tình giúp đỡ của ngài đối vớiõ tôi, bạn tôi và bao người nữa trong bước gian
nan.Nếu không gặp ngài và được ngài giúp đỡ,biết đâu tôi chẳng đã thành một Bác Sĩ
Zhivago Việt Nam.
Vì vậy,tôi suốt đời ghi nhớ kỷ niệm của tôi với ĐHY Nguyễn văn Thuận và ghi ơn đức của
ngài,đồng thời tôi cũng không quên tình bạn của giáo sư N.
PHẠM HOÀI VIỆT *TÂY NGUYÊN VÙNG DẬY
TÂY NGUYÊN VÙNG DẬY
Vùng dậy Tây Nguyên rõ khí hùng
Đồng bào Kinh Thượng lập trường chung
Hô to khẩu hiệu thề tranh đấu
Tử chiến gian nguy chẳng ngại ngùng
Cướp đất GIA LAI, loài dã thú
Phá buôn DAK LAK, lũ hành hung
Đạp xiềng nô lệ tiêu trừ Cộng
Nghiã nước ơn nhà kẻ hiếu trung ./.
Phạm Hoài Việt
Vùng dậy Tây Nguyên rõ khí hùng
Đồng bào Kinh Thượng lập trường chung
Hô to khẩu hiệu thề tranh đấu
Tử chiến gian nguy chẳng ngại ngùng
Cướp đất GIA LAI, loài dã thú
Phá buôn DAK LAK, lũ hành hung
Đạp xiềng nô lệ tiêu trừ Cộng
Nghiã nước ơn nhà kẻ hiếu trung ./.
Phạm Hoài Việt
NGUYỄN VĂN SÂM * NƯỚC CHẢY QUA CẦU
Nước chảy qua cầu
Nguyễn văn Sâm
Chiếc xe quốc doanh độc nhất trong ngày ngừng lại bến vắng sau hơn mười giờ ọc ạch lê lết như lão tiều phu oằn lưng dưới gánh củi nặng quá sức già. Người tài xế vẫn để máy xe phì phọp than vãn cho những khó nhọc đã vượt qua trên chặng đường chập chùng, loang lổ chứng tích của chiến tranh, vẫn còn có mặt như sự thách đố từ mấy năm nay. Lớp dân kinh tế mới lục đục xuống xe trở lại chỗ đày ải sau mấy ngày về thành phố cũ quơ quào những thiết yếu cho cuộc sống mới. Vài người đàn ông cố lôi ra mấy món đồ nhật dụng được nhét chặt dưới băng ghế. Mãy người đàn bà hững hờ chờ đợi lơ xe chuyển xuống vài cái xách tay quần áo, nồi niêu. Trong nắng chiều vàng vọt giữa một khu đãt đỏ bụi mù, tất cả lặng thinh, chậm rãi làm công việc mình, từ tốn đến chán chường. Sự ẩn nhẫn, chịu đựng nỗi đắng cay bất lực của đoạn đời mới bộc lộ rõ ràng qua hành vi và gương mặt của mỗi người. Họ nói bằng mắt nhiều hơn bắng lời. Bến xe không đem vui mừng tới một ai. Trạm ngừng cuối cùng của con đường không là trạm đến bắt đàu một cuộc du hành. Chỉ trở lại chuỗi ngày kham khổ, thiếu thốn, cam phận. Cuộc sống trong cánh rừng sâu nước độc đã tàn phá nét bình thường của mọi người, để lại nỗi chán chường trên những khuôn mặt càng ngày càng hằng thêm nét nhăn cơ cực...
Trinh ngạc nhiên trước cảnh đó. Trạm chót thường rộn rã tiếng cười nói chào mừng. Cảnh tượng ở đây trái hẳn. Một sự yên lặng nặng nề đặc sệt như rừng cây bao bọc chung quanh cái xã heo hút giữa hai ngọn đồi này. Nàng hỏi chú nhỏ lơ xe đang đánh đu trên cánh cửa xe để chuyển đồ đạc xuống :
- Đây là huyện Bù Đăng (quận Đức Phong) phải không cậu?
Có lẽ vì ngạc nhiên với cách xưng hô ít được nghe hơn là câu hỏi ngớ ngẩn người lơ xe nhìn bọn Trinh trả lời giọng cởi mở :
- Dạ phải! Mà mấy cô muốn hỏi nhà ai?
Trinh nhìn sang mấy bạn đồng nghiệp mới gặp trên chuyến đi. Họ cũng bối rối như nàng. Bến chợ nghèo nàn, lác đác xa xa vài căn nhà lợp tranh phần nhiều chưa đủ bốn vách vây quanh. Thỉnh thoảng mới thấy một căn có vẻ khang trang hơn với cái thùng ‘phuy’ sơn đen đựng nước trước nhà và giàn bầu bí le hoe vài trái èo uột, gượng gạo. Địa phương nhiệm sở của mình đó. Nơi mình đến để thực hành lý tưởng ước mơ sau mười mấy năm dùi mài đèn sách. Noi mình bước vào cuộc sống thiệt sự của một người bước chân vào đời. Một vài cặp mắt hột nhản tò mò của mấy đứa nhỏ ở trần đen đúa thập thò trong khung cửa trống, ngơ ngác nhìn mấy bộ áo màu mè của Sàigòn xa lạ. Ngây thơ đến tội nghiệp.
Trinh ấp úng :
- Chúng tôi muốn hỏi Phòng Giáo Dục Xã.
Người lơ xe bối rối gãi đầu :
- Xã kinh tế mới nầy chua có trường học nên tôi không biết Phòng Giáo Dục ở đâu. Xã bên kia đồi có trường nhưng từ đây đến đó xa lắm đi bộ không được đâu. Đâu mấy cô đi thẳng con đường nầy, tới căn nhà khuất sau đám cây cuối đường kia hỏi ông Thôn trưởng coi. Ông là người cầm đầu địa phận nầy đó.
Cậu ta cười giả lả phân bua:
- Tụi tôi cũng không rành ở đây lắm. Tới đây cơm nước tắm rửa thì tối mù rồi lo ngủ nghê để mai trở về Sàigòn. Mãy cơ quan ở đây tụi tôi bù trất có biết gì đâu!
Trinh nhìn con đường rồi nhìn ba cái túi xách của mình. Sau cuộc hành trình dài đó chúng quả là một gánh nặng. Nàng nhìn xung quanh có ý tìm kiếm một chiếc xe lam. Vắng lặng, nghèo nàn. Nắng đổ lửa. Trinh tự trách sự ngớ ngẩn của mình. Làm sao có thứ xe đó ở đây? Mình còn chịu ảnh hưởng của Sàigòn quá! Sửa soạn để thích ứng với hoàn cảnh mới là vừa. Đâu có lý tưởng nào đạt được không bằng mồ hôi, nước mắt của người ôm ấp!
Một cô bạn đường như ít dịp đối phó với những bất trắc của cuộc đời, nắm tay Trinh lo ngại :
- Sao giờ chị Trinh? Em thấy từ đây tới đó khoảng hai cây số, mình đồ đạc lỉnh ca lỉnh kỉnh làm sao mang tới đó được. Không biết tối nay mình ngủ ở đâu đây? Trời sắp tối rồi đó, họ mà hết giờ làm việc thì mình kẹt lắm!
- Rồi đâu cũng vô đó! Nàng trấn tĩnh bạn. ‘Em cũng chưa biết sao nữa. Nhưng em nghĩ chắc hành chánh ở đây đã biết hôm nay mình tới nhận nhiệm sở. Ít ra họ cũng đã sắp đặt cho mình nơi ăn chốn ở tạm thời rồi.
Tuy nói vậy, Trinh trong lòng cũng thấy e ngại. Một lũ đàn bà con gái giữa cảnh núi rừng xa lạ, nhà cửa thưa thớt, dân cư dửng dưng, lạnh lùng. Phía cuối xe một thanh niên đi về phía nhóm con gái còn đang đùng lớ ngớ. Trinh mừng rỡ, ít nhứt cũng vậy, có một người giống mình, thuộc phe mình ít ra cũng ở bề ngoài và dáng đi điệu đứng. Trinh thở ra nhẹ nhõm yên bụng, cái yên bụng của một đùa nhỏ sợ ma phải đi qua cánh đòng vắng ban đêm thời may gặp một đứa khác. Nàng gật đàu chào thật thân thiện kèm theo nụ cười. Trinh thấy mình lớn lên với cử chỉ đó. Từ trước tới giờ mình có như vậy đây. Nhút nhát, thu mình lại trong vỏ ốc, yên lặng, tránh chào hỏi, phớt tỉnh trong sự thẹn thùng cố hữu của người con gái mới lớn.
- Chào mấy cô, nghe mấy cô nói chuyện, tôi biết chúng mình là đòng nghiệp. Tôi tên Đời, được chỉ định đến đây để nhận công tác điều hành tạm thời ngôi trường sẽ thành lập của xã nầy trong mấy ngày tới!
Năm sáu cặp mắt nai con thán phục người hùng đến kịp lúc.
- Mấy cô khỏi đi, tạm thời mấy cô và mấy anh đứng tránh nắng ở căn nhà trước mặt. Tôi sẽ đi với anh Tiến liên hệ với Thôn trưởng và đại diện Phòng Giáo Dục để tìm chỗ nghỉ ngơi đêm nay. Thế nào cũng có...Nếu cùng quá, tôi sẽ ngoại giao gởi các cô ở tạm nhà dân. Đàn ông con trai chúng tôi thì dễ thôi. Ngủ đâu lại không được.
Giọng Đời chắc nịch, tự tin của một người điều khiển nắm vững vấn đề.
Những ánh mắt mừng rỡ, tin tưởng và những cái gật đầu biểu đồng tình. Trinh và cả bọn liếc nhìn về phía những đòng nghiệp nam. Mấy khuôn mặt trắng học trò. Mãy cặp mắt kiếng cận thị. Những cái áo tay dài sơ mi măng- xét-đúp. Những cái quần thời thượng bảy mươi lăm. Họ đùng đó. Bỡ ngỡ nhìn mặt trời gác núi vàng hững căn nhà héo úa xám xịt chung quanh. Tất cả đều cùng lứa tuổi với Trinh. Lứa tuổi hai mươi. Có thể họ cũng như mình, học hành lỡ dở vì Cách mạng về không đúng lúc phải lên đây để giải quyết cuộc sống đòng thời tìm nguồn vui qua một lý tưởng giúp đời lờ mờ trong trí. Trông họ thật ngây thơ và thanh bình. Họ cũng như mình, chưa có một khái niệm đúng về nhiệm vụ và nhiệm sở. Họ ngỡ nơi đến như khu cư xá Thủ Đức, Thanh Đa. Họ nghĩ đến một ngôi trường tường gạch nhiều phòng với hàng trăm học trò đòng phục trong những lớp đầy đủ tiện nghi. Bây giờ mọi người chắc đã lờ mờ thấy được sự khác biệt giữa hình ảnh trong trí và sự kiện thực tế. Xã nhỏ le hoe, thưa thớt. Dân chúng đen đúa, khắc khổ với những cặp mắt không sinh khí, yên phận.
Đời chỉ về phía họ:
- Đó, Tiến đó, anh mang kiếng, áo xanh đang khiêng rương sách đó. Tốt nghiệp lớp nghiệp vụ đặc biệt tháng rồi. Sinh viên năm thứ ba trường Luật trước ngày Giải phóng. Anh ta mang theo cả một rương tiểu thuyết mới cũ. Rồi mình tha hồ đọc.
Đời cười, bắt chước đồng chí giảng viên môn nghiệp vụ và tình hình thực tế:
- Rồi tất cả sẽ ổn định thôi. Anh trầm ngâm cố tìm một ý để hỗ trợ lời xác định vừa rồi. Các cô cứ coi đây như là một cuộc cấm trại dài hạn thì sẽ thấy vui vẻ phấn khởi ngay. Trước đây mình ờ thành phố có bao giờ hưởng được không khí trong lành của rừng núi đâu, có thưởng thức được cảnh đẽp đẽ hùng vĩ của thiên nhiên đâu! Đây cũng là dịp để bù lại những thua thiệt đó. Có thể có anh chị ngại ngùng. Bà con ở được thì mình ở được. Họ còn có cái vui là làm một công việc có ý nghĩa, giúp đời, giúp đồng bào xã hội...
Đời nói nhiều. Anh đang cố gắng đánh bật đi sự thất vọng có thể đang bắt đàu manh nha trong đàu óc những người sẽ cộng sự với mình. Họ mà thất vọng bỏ về thì đời hiu hắt. Núi rừng nầy sẽ buồn hơn thuở hoang sơ. Có mấy cô, anh biết công việc mình sẽ nặng nhọc thêm vì sẽ có những vấn đề ngoài dự trù. Nhưng cũng nhờ mấy cô, chất sống sẽ nhiều hơn ở phía đồng nghiệp nam.
Trinh trố mắt nhìn người trưởng nhiệm sở. Cũng cách an ủi mình mới vừa dùng để trấn an các bạn. Rồi đâu sẽ vào đó. Sẽ ổn đînh thôi. Một cuộc cắm trại dài hạn. Làm mình nhớ đến người tình đã hy sinh vào giờ thứ hai mươi lăm của cuộc chiến. Anh ấy từng ước ao hai đứa được hưởng một cuộc picnic dài năm ngày, một tuần. Mà có bao giờ được đâu. Một ngày, nửa buổi đi về, cuộc vui chua tàn mặt trời đã xế. Những cái nắm tay níu kéo ánh mặt trời quá ít so với cuộc tình đậm đà của thời mới lớn. Tất cả tưởng chừng như bụi thời gian lấp chìm trong ký ức, bây giờ có người vô tình gợi lại. Nhưng tất cả phải chăng sẽ vô nghĩa vì vắng bóng một người? Phải chăng tất cả sẽ chỉ là một chuỗi dài đau khổ triền miên như một thi nhân đã nói. Anh, tại sao trước đây chúng ta không dám làm một cuộc cấm trại dài hạn, để bây giờ chỉ có mình em ở đây? chúng ta giữ gìn, tưng tiu trái cấm của tình yêu, bây giờ nó trở thành một thứ trái dại vô giá trị. Anh giữ cho em nhưng bây giờ mọi giá trị đều đã đổi thay. Chỉ có mình anh là kẻ thiệt thòi.
Trinh nghe như xốn xang. Khung cảnh trước mắt bỗng mờ nhạt qua một làn mưa. Trên kính cửa sổ. Nàng nghe hết những câu dặn dò từ giã của người Trưởng nhiệm sở mới gặp, nhưng tất cả đều như vẳng lại từ cõi nào đó, trong một vũ trụ khác một hành tinh khác. Mơ hồ, thật mơ hồ...
2. Trinh nhìn ba người bạn từ phía suối bước lên, cười trách thân mật:
- Tắm gì mà lâu vậy. Đợi mấy bà sửa soạn dung nhan hoàng hậu cũng đủ mục xương.
Một cô mới tắm xong vừa lau tóc vừa hỏi:
- Thì chị Trinh với mấy chị xuống tắm ngay đi, ở đó rầy rà. Một hồi nữa về không kịp nấu cơm, ‘người ta’ than đói lại xót ruột.
Trinh đập nhẹ vào vai bạn:
- Chị giỏi tài nói lảng. Đói thì đói hết. Có riêng ai mà xót với không xót.
Nói xong Trinh lững thững đi xuống suối. Nước mát lạnh, trong veo, róc rách chảy lên lòng đá có sức hấp dẫn lạ lùng. Nàng muốn lội ra chỗ nước sâu dầm mình để trút bỏ những bực bội trong ngày nhưng lại sợ các bạn đợi chờ. Mỗi lần tắm cả bọn rủ nhau đi, một nhóm tắm, một nhóm ngồi đợi ở vệ đường chận đường đi xuống suối. Xong lại thay phiên nhau. Như vậy yên bụng hơn, tự do hơn và mọi người đều có dịp nghỉ ngơi. Dạy học xong phải lội bộ cả cây số xuống suối, nhiều bữa Trinh mệt đừ nắm dài bên bờ suối thở dốc. Ngoài giờ dạy học, thời gian đẫm mình dưới suối là khoảng thú vị nhất trong ngày đối với nàng. Trinh vốc nước lên mặt. Nước suối mát, đem lại sự thoải mái trên khắp thân thể làm nàng cảm thấy yêu đời. Giá những thiếu thốn ở đây đừng quá trầm trọng, giá những chuyện bực mình ít xảy ra hơn cuộc sống cũng có thể gọi là thú vị. Xế tắm suối mát, chiều ăn ngoài trời, tối thức nhìn sao. Cuộc sống nhẹ nhàng nhu thời gian quy ẩn Côn Sơn của Nguyễn Trãi. Côn Sơn hữu tuyền kỳ thanh lãnh lãnh nhiên. Ngã dĩ cầm huyền. Côn Sơn hữu trúc....
Suối làm đờn. Rừng cây làm bàn. Trăng sao làm đèn. Cuộc sống có vẻ gì tho thới, ngoài vòng cương tỏa...
Chưa từng xa nhà, chưa từng gặp những khó khăn mà chính mình phải lo liệu, nhiều khi Trinh cũng thấy buồn buồn mỗi lần nghe tiếng ve kêu rộn rã khi chiều xuống nhưng rồi nàng tự an ủi mình. Ở trong sự tù túng của thành phố, có bao giờ mình biết được cảnh nầy. Lần đi Đà Lạt cách đây đã lâu cũng có những thú vui tương tợ, nhưng lúc đó mình lỏi tì, đi với gia đình cuộc vui không trọn vẹn. Những lần tắm biển Vũng Tàu thẹn thùng, mệt nhọc đường về, cả tuần da mặt còn rát.
Trinh nói với Hoa, cô bạn đang tắm gần:
- Không biết chừng nào họ khởi công cất nhà cho mình. Ở tập thể như thế nầy bất tiện quá. Nhiều lúc trời quá oi bức, muốn mặc áo cụt cũng không được. Nhiều bữa mệt nhoài muốn nghỉ đỡ lưng cũng ngại ngùng. Chỗ ở giống nhu trại lính. Trống phóc từ trước ra sau. Cả chục đàn ông với bảy cô gái! Còn thêm chuyện bếp núc, cơm nước. Để mấy ông rửa chén bát thì tội nghiệp, ôm đòm thì mệt muốn đứt hơi. Đàn ông con trai họ chúa ghét rửa nồi niêu soong chảo.
Hoa không trả lời nàng, triền miên với ý tưởng. Trinh vừa gợi ra :
- Phải phục đồng bào khéo tay, lúc mới khởi công xây trường em thấy miếng đãt trống mà ngán ngẩm. Rồi cũng xong. Tổ đập lồ-ồ, tổ đóng bàn ghế, tổ đắp nền, tổ bện tranh. Học hồi lúc nào mà hay quá. Rồi nàng tắc lưỡi. Không có đồng bào giúp sức chẳng biết mình đến bao giờ mới dựng được ngôi trường!
Trinh nhại theo cách nói của ông Thôn Trưởng giọng tươi tắn như mới nhận được niềm vui :
- Thì nghề dạy nghề. Học hỏi trong lao đng, trong nhân dân. Lao động là ông thầy thực tế nhứt. Nhân dân là ông thầy giỏi giang nhứt. Cán bộ cần, nhân dân giúp, nhân dân cần, cán bộ phục vụ. Bác Hồ có nói : ‘Cán bộ và nhân dân như cá...’
Thấy Hoa vừa đùa với nước vừa nhăn mặt, Trinh đổi ngay đề tài. Nàng cười hóm hỉnh :
- ‘Mà Hoa thấy anh Tiến tài không? Anh mới tới mà đóng bàn ghế học trò giỏi ghê. Đưa anh ta năm cây lồ-ồ, một lúc sau thì đã có một cái băng như là do thợ lành nghề đóng. Ba cây làm chỗ ngồi. Hai cây cưa ra làm chân. Đâu phải anh ấy chỉ biết có luật và mấy cuốn tiểu thuyết chưởng thôi đâu. Vậy mà có người còn chê lên chê xuống rập rà rậm rì. Nào là mặt sữa SMA, nào là babyface’.
Hoa biết bị chọc quê đánh trống lảng :
- ‘Em coi bộ họ lợp tranh không được kỹ. Nhìn thấy mặt trời hết trơn hết trọi. Mùa nắng còn đỡ. Mùa mưa chắc hết dạy dỗ gì quá’.
Câu nói của Hoa gợi Trinh nhớ đến câu phú học lúc nhỏ. Nắng lỗ chỗ trứng gà soi lên vách. Không gì đúng hơn. Nhiều bữa đứng dạy - ghế lồ-ồ không phải để mình ngồi, Trinh thường nói giỡn như vậy - nhìn mấy tia nắng tròn in trên tập mà nghe đau đau. Thời buổi gì mà tất cả đều phải tự túc, từ trường ốc, bàn ghế, sách vở đến văn phòng phẩm. Đã vậy mà mua lại khó khăn, mắc mỏ. Ba bốn tờ giấy giới thiệu, đi lên đi xuống, chầu chực mất hết cả ngày giờ’.
Trinh miên man xa hơn :
- ‘Dân chúng bị sốt rét nhiều quá. Trông thiệt thảm hại. Tụi mình ăn ớt để ngừa rồi đứa nào đứa nấy sẽ lột lưỡi thành két hết. Em từ nhỏ đến giờ có biết ăn cay đâu. Mấy anh ấy bắt ép quá, bữa nào cũng phải ăn mấy trái, nước mắt nước mũi cứ tuôn như mưa, giống như lúc nhỏ ăn cơm đã no còn bị ép ăn thêm, ôm chén cơm khóc nũng.’
Hoa hớt ngang, tánh Hoa vẫn vậy, trẻ con, lp chp :
- Thì bây giờ cũng khóc nũng đó, ớt cay mắt nước mắt chị chảy mười. Báo hại bữa cơm nào cũng có người đứng ngồi không yên. Ăn không được. Tối nào cũng than sao mau đói!’
Trinh nín thinh, nàng biết tánh bạn, nếu chống chế cô ta càng nói thêm nhiều. Ở chung chạ đông đảo, sự săn sóc vồn vã, lo lắng cho nhau là chuyện phải có. Nếu nói rằng được để ý còn có thể chấp nhận, nói rằng được yêu e quá sớm. Còn mình, lòng mình cằn cỗi như cấu tạo địa chất ở đây, thiếu nước thiếu phân bón, đã khép lại muôn đời sau cái tang lớn tình yêu đó, làm sao có thể đáp ứng sự mời gọi của ai. Tình yêu đầu đời đổ vỡ sau khi đã đượm hương đừng ai mong mở cửa vườn hoa nữa. Bẽ bàng người đến, bẽ bàng vườn hoa.
Tiếng Hoa bỗng hậm hực:
- Chị Trinh biết không, hôm nay bà Thanh Tra Giáo Dục Huyện sau khi dự thính lớp em nhận xét rằng em đủ tính chuyên, nghĩa là em dạy ‘được’ nhưng bà ta cũng phê bình rằng em không có giáo án nên nhiều lúc nói xa đề tài, chưa liên hệ với thực tế, chưa phân phối thời lượng hợp lý. Còn quần áo của mình bà ta phê bình là không phù hợp với hoàn cảnh của nước mà cũng như chưa hòa đồng với dân chúng địa phương.’
Trinh nói tiếp theo:
- Nghĩa là chưa đủ tính ‘hồng’... Cũng như không!
- Hồng sao được mà hồng. Muốn hồng cũng phải cả thế kỷ sau may ra. Còn bây giờ nếu có hồng chỉ là hồng giả mà thôi.’
Trinh trở về thực tế của vấn đề:
- Ngày nay em có thấy khách nào tới viếng trường đâu? Chẳng lẽ cái cô bé khoảng 15, 16 tuổi kẹp tóc mang cái xách nylon Cách mạng, đi chiếc xe đạp cũ mèm tới trường lúc sáng nay lại là Thanh Tra?’
- Bà ta đó, lúc đầu em tưởng mình sấp có thêm một em học trò. Ai dè đụng bà Thanh Tra. Không biết là bà ta học ở trường nào, có mấy năm trong nghề dạy.’ Sau cái tắc lưỡi, giọng Hoa hằn học hơn, ‘Em chắc bà ta thuộc gia đình Cách mạng, nhờ có công thoát ly được bổ vào chức đó thôi. Chứ trẻ như vậy làm sao dạy được ai? Em chỉ tức bà ta phê bình theo sách vở mà mặt cứ vác hất lên trời, tưởng chừng mình là ngườì quan trọng nhứt trên trái đãt nầy. Liên hệ với thực tế! Áp dụng vào hoàn cảnh đîa phương! Hừ! Cho bà ta dạy thì giỏi lắm cũng như vậy mà thôi. Làm sao khác hơn được.’
Trinh xoa dịu bạn :
- Mà thôi, tức làm gì. Miệng nhà quan có gang có thép. Nghe vậy thì hay vậy. Chừng nào họ làm quá mình nghỉ về nhà ăn chực cha mẹ. Thêm một miệng ăn nữa chắc cũng không đến nỗi nào... Chỉ buồn là bỏ lũ học trò bơ vơ ở đây thôi...Nói thì nói vậy chớ dầu sao mình cũng cố gắng chút nào hay chút nấy. Đồng bào nghèo khổ, thiệt thòi.’ Hoa vẫn ấm ức :
- Em tức mình nhứt chuyện bà ta phê bình về quần áo tụi mình. Phải chăng quần áo tươm tất là không hòa đồng? Quần áo rách rưới lum thum là hòa đồng? Em cứ lại viện cớ là quần áo cũ ngày trước, có gì bận nấy chớ đâu phải mới may. Bây giờ tiền đâu mà may. Năm tháng lương chưa chắc mua đủ vải may một bộ đồ. Hơn nữa chỉ thị từ Huyện phải gọn ghẽ, thanh nhã, kín đáo. Em hỏi bà ta vậy chớ quần áo tụi nầy có hở hang cũn cỡn không, bà ta nín thinh không trả lời. Thấy không khí hơi căng, ông đại diện Phòng Giáo Dục hứa sẽ can thiệp với Phòng Thương Nghiệp cho mình mua vải đen để may mặc đi dạy.’ Hoa cười toe toét ‘Em cứ tưởng tượng mình mặc quần áo cũng cỡn như bà ta đùng trước mặt học trò là em bắt cười hoài. Mười hai con giáp không giống con giáp nào.’
Trinh phì cười vì câu nói của Hoa, tới giờ cô nàng vẫn còn giận. Châm chọc, mai mỉa, diễu cợt có bao nhiêu trong lòng nói hết ra. Trinh vuốt đuôi:
- Họ hứa vậy chớ còn lâu lắm mình mới mua được Hoa ơi! Hoa không nhớ chuyện mì gói phụ trội với thuốc hút cho mấy anh đó sao? Những gì có dính tới quyền lợi còn lâu mới tới tụi mình... Mà lạ quá, chuyện quần áo là chuyện chẳng đặng đừng với lại, có gì đâu mà đáng đặt thành vấn đề...! Tuần trước anh Đời nói bên phe giáo chức giải phóng 72 đã bắn tiếng rồi, họ nói mình tư sản, điệu hạnh làm dáng đủ thứ. Bây giờ lại tới cô Thanh tra nầy.’
Nói xong Trinh mới biết mình lỡ lời. Gần đây các bạn chế nhạo nàng hay nhắc đến Đời, lúc nào cũng anh Đời nói nầy, anh Đời nói kia. Phải chăng đó là kết quả của một tình yêu chớm nở trong tiềm thức? may quá Hoa trong lúc tức giận không thấy sự lỡ mồm lỡ miệng đó!
- Thì người ta có gì mặc nấy. Ai hơi sức nào mà se sua chi cho mệt. Ở đó mà thắc mắc! Em cũng rất muốn làm thân với họ, nhưng em thấy sao sao đó, khó quá! Chắc họ mặc cảm thua kém.’
Trinh vuốt giận bạn, cố gắng nhích hai bên lại gần nhau :
- Hoa thấy đấy, họ mới học xong lớp Bảy, lớp Tám thì vùng họ bị mất rồi bị bắt đi làm thầy giáo học thức kém nên họ cảm thấy bất an, phải dằn mặt mình để yên bụng. Mình mới tới nhịn chút nào hay chút nấy để không khí thân thiện hơn mới dễ làm việc. Ở đây toàn Huyện chỉ có hai trường, tuy cách nhau khá xa, nhưng họp hành gặp nhau, hắn học với nhau khó nhìn mặt.’
Được dịp Hoa nói cho hả hơi:
- Họ nhỏ mọn lắm, chắc chị nhớ trước đây anh Đời trong bữa ăn than rằng chính trong một buổi họp hàng tháng họ đã phê bình đơn vị mình thiếu sinh hoạt tập thể chỉ chơi riêng? Ý họ muốn nói bọn mình chỉ chơi chung với nhau, thiếu thân thiện với họ. Họ còn nói mình liên hệ với nhân dân chưa gắn bó nữa chị biết không? Hừ! Chưa gắn bó mà bầu bí cha mẹ học sinh đem tới hoài, chưa gắn bó mà có cọng rau trái ớt gì họ cũng đem cho. Chưa gắn bó mà những gì cần thiết cho trường chúng mình đi xin, chứ mấy ông trên Huyện trên Phòng xuống xin để nghe chửi à! Họ mượn cớ phê bình xây dựng để nói xấu mình cho đỡ căm tức thì có... Dạy mệt không nản, nghe mấy chuyện nầy sao em nản quá!...
Trinh chưa biết nói sao. Tình trạng đã bắt đàu khó khăn. Sự chia rẽ ngấm ngầm trong tập thể giáo chức sẽ dễ dàng cho cơ quan hành chánh xiết chặc bàn tay sắt bọc nhung của họ. Ý niệm đoàn kết bọn nàng mang lên đây như một hành trang giờ va chạm thực tế đã dần dần tơi tả, rơi rớt. Chán nản. Mời ba tháng nhậm chức, công việc trường chỉ mới bắt đàu vào nếp, chỗ ăn ở chua ổn đînh mà nhiệt tình như ngọn lửa phất phơ trong cơn gió lốc bắt đầu tàn rụi do những phản động lực từ mọi phía.
Một tiếng thét thất thanh từ bờ suối vọng lại. Cả hai ngơ ngác nhìn lên. Một cô bạn đang nhăn nhó vì mấy con đỉa đeo vào chân. Không ai bảo ai Trinh và Hoa lật đăt chạy lên để giúp bạn. Tuy gớm ghiếc Trinh cũng cố gắng phun nước miếng giựt chúng ra khỏi bàn chân tội tình của người bạn xấu số. Mãy con đìa hai vòi từ lâu không được hút máu giờ gặp dịp hút thỏa thích nên no tròn, bóng lưởng, trông thật dễ sợ. Ba cô bạn đang ngồi nói chuyện trên đòi cũng tất tả chạy xuống. Cả bọn xít xoa bàn tán coi đó như là một biến cố quan trọng nhất trong khoảng thời gian mấy tháng ở đây.
Thấy không nên kéo dài hơn câu chuyện nàng hối các bạn:
- Mãy chị lạnh run hết kìa. Không lo thay quần áo, cứ đứng đó mà bàn, về bị cảm cho coi.’
Bây giờ mọi người mới để ý đến sắc mặc Hoa và hai người kia, môi nhợt nhạt răng đánh bò cạp, tay chân run run, mấy đàu ngón tay săn tái... Một tấm nylon được giăng ra che về phía đường đi để làm màn cho bọn Trinh...
Trên đường về không ai nói với ai lời nào, mọi người miên man với ý nghĩ riêng. Chuyện đìa đeo chân đối với những cô gái thành thị như họ kinh khủng hơn bất cứ khó khăn nào gặp phải trên xã đìu hiu nầy. Riêng Trinh, qua sự im lặng của các bạn, nàng lờ mờ cảm thấy rồi đây sẽ có người bỏ cuc. Bỏ cuộc không phải vì thiếu thiện chí mà chỉ vì Nhà Nước đã tạo cho họ những chán nản vô ích, vì tình người thiếu thốn, vì núi rừng ác độc trong sự hiền hòa bên ngoài, vì không đủ điều kiện để thực hành lý tưởng ôm ấp trong lúc ra đi. Nhớ đến câu nói ban đầu của Đời, nàng càng thêm thất vọng. Cuộc cấm trại dài hạn! Hay chỉ là sự lưu đày miên trường vĩnh viễn. Một chuyện đem con bỏ chợ không tiếc thương. Bổ người vào đîa điểm để làm nhiệm vụ nhưng không tạo cho họ hoàn cảnh, không cung cấp phương tiện, chỉ tạo cho họ những khó khăn bực dọc thế mà còn đòi hỏi năng suất cao, kết quả tốt! Và Trinh như thấy trước mắt hình ảnh mình bị guồng máy bóc lột đó quay nghiền vắt ép trở thành già nua cằn cỗi đang ngồi trong căn nhà mục nát, trước mắt bàn ghế xiêu vẹo với vài đứa học trò ốm o, ghẻ chốc, mấy câu thơ của nhiều thế hệ thi nhân chợt ghép lại trong trí Trinh một cách tuyệt hảo : Rồi thời gian qua, sắc màu phai, hoa tươi rụng... Trong căn nhà nhỏ, thầy giáo một thầy một cô, một chó cái; học trò dăm bảy đứa, nửa người nửa ngợm nửa đười ươi...Con đường trước mặt như hun hút dịu vợi, ngút ngàn!
3. Tiếng búa đăp trên thiếc chan chát làm đinh tai nhức óc Trinh. Cảm giác nặng đầu, khó chịu tăng dần theo thời gian. Mỗi tiếng búa đăp xuống như ai đóng đinh vào đầu nàng. Nặng chĩu, đau nhói. Trời nóng bức, bực bội. Mấy bữa nay trong mình khó chịu lạ, đau nhức, tay chân rã rượi, đắng miệng. Hp thuốc cảm của người bà con từ Mỹ gởi về mẹ bỏ vào xách trước khi đi đã hết, bây giờ chỉ chờ căn bệnh tự rút lui. Nàng hỏi mấy đứa học trò cho có chuyện để bớt bực dọc :
- Thầy Đời đập mấy tấm ‘tôn’ để chi vậy mấy em?’
Thằng Tâm nhanh nhẩu:
- Dạ thưa cô, thầy đập thẳng để làm bảng cho lớp của thầy. Tãm bảng làm bắng ván ba em cho hồi mới cất trường viết không ăn phấn. Thầy đã xin được tấm tôn vạt của chú Ba gần nhà em hồi sáng nay.’
Trinh bực mình, càu nhàu trong trí: ‘Bảng không ăn phấn thì nói miệng, hay chờ Phòng Giáo Dục cung cấp, đồng bào đã nghèo mà cứ tối ngày xin xỏ, hà tiện tiền cho chính phủ. Rồi còn cong lưng đăp gõ, nhức cả đầu.’
Trinh bước ra, đến bên Đời, nói xa gần:
- Anh Đời, giờ nghỉ của anh sao anh không nghỉ mà ở đó đập đập gõ gõ. Hồ hởi quá rồi than mệt. Anh đập nghe muốn điếc lổ tai luôn.’
Đời vô tình :
- Làm gì có thì giờ nghỉ với lại ngày nghỉ. Làm ngày, không đủ, tranh thủ làm đêm, làm thêm ngày nghỉ mà trường còn thiếu thốn đấy! Có thêm chút phương tiện nào thì các em học sinh đỡ chút nấy. Ở không cũng không làm gì.’
Trinh nói rõ hơn:
- Tôi nhức đầu quá. Thôi anh để mai đăp vậy. Anh đăp nữa chắc tôi điên luôn.’
Nói xong Trinh bỏ về lớp mặc cho Đời trố mắt ngạc nhiên. Tới lớp Trinh vẫn còn ấm ức. Cả tháng nay biết bao nhiêu chuyện buồn xảy ra. Hoa bị sốt rét nặng chở đi lên nhà thương Sông Bé chưa biết tin tức ra sao. Tiến bị y tá chích gân không biết họ làm ăn thế nào mà chích vô thịt cánh tay anh lồi lên một cục to bằng cái trứng gà nhăn nhăn nhó nhó mấy ngày mới được phép đi bệnh viện hôm Chúa nhựt rồi. Hồi nãy lúc bắt đầu tiết thứ tư, ông Trưởng ban Thông Tin Văn Hóa xuống nói là chỉ thị Huyện nhờ giáo chức Chúa nhật nầy đi rão lại trong xã làm kiểm kê lần nữa trình độ văn hóa của nhân dân trong xã. Như vậy là trung bình mỗi tháng phải kiểm kê một lần. Mỗi lần tốn hết ngày Chúa nhựt đi lên đi xuống và mấy buổi tối cộng cộng trừ trừ mấy con số trồi lên trụt xuống. Lại còn ông Trưởng Phòng Lương Thực đã xồn xồn, ho hen mà cứ cà rà kề rề bên mình hàng bữa bực bội vô cùng, thêm ngại mấy anh chị em hiểu lầm. Nếu phải lựa chọn, còn lâu mới tới chọn ông ta. Tưởng chức Trưởng phòng bự lắm, cứ hề hề hà hà trông khả ố không chịu được. Đã chọn lầm đường đi rồi đáng lẽ phải biết phận mình, đàng nầy cứ ...’Khoai lang xuống đãt khoai lang sùng.’ Bao nhiêu là chuyện buồn! Bao nhiêu là công chuyện! Không bực sao được? Trinh nhìn xuống đám học trò thưa thớt. Lúc mới tới, lớp nầy có hơn năm mươi đứa. Tháng rồi còn không đầy hai chục. Hôm nay lèo tèo không tới mười đứa. Không cần hỏi cũng biết lý do: phải phụ cha mẹ thu hoạch hay phải bỏ lớp cầy cuốc đào xới để đạt chỉ tiêu do trường, do xã đặt ra. Trinh thở dài. Cũng như bọn mình, mỗi người lãnh mười luống mì, không chăm sóc tới kỳ, cứ èo uột, không đủ chỉ tiêu mất công nghe kiểm thảo. Trinh thấy tội nghiệp mình và tội nghiệp học trò. Thầy cô mệt mỏi dạy không được kết quả như ý muốn, học trò học cho có lệ phân tâm nghĩ về giàn bầu luống khoai, về chỉ tiêu thu hoạch lần tới. Mọi người đều bị những con số hành hạ đến nỗi việc học, việc dạy đang là công tác chánh bị đẩy xuống hàng phụ. Thế hệ trẻ sau nầy sẽ ra sao? Chúng sẽ được hưởng gì trong những tháng ngày cắm cúi trồng trọt đó hay chỉ là tiết kiệm được cho Nhà Nước một số gạo để dùng vào những mục tiêu không phải phục vụ nhân dân, để xã có thêm tấm giấy ban khen không bù đắp gì được sự cực nhọc của những người dân không tên kém may mắn. Những đứa học rò cũng lần lược vắng mặt hoặc lén lút hoặc công khai. Gia đình chúng trở lại Sàigòn. Có đứa đến từ giả Trinh nói không giấu diếm. Ba em nói về Sàigòn, ngủ hè ngủ chợ vậy mà có tự do và lâu chết đói hơn. Ở đây đợi lúa trổ bông, đợi cây ra trái không biết chừng nào mà lại thiếu thốn đủ thứ, bệnh tật dầu có tiền cũng không tìm được thuốc men. Mỗi lần mất một đùa học trò Trinh thấy sự gắn bó của mình với trường ốc lỏng lẻo hơn. Học trò là chất keo, là những con ốc nối kết nàng với nơi này. Chất keo càng ngày càng tan, ốc càng ngày càng sút mất, ý tưởng đầu hàng hoàn cảnh càng mạnh. Nàng chờ đợi một biến chuyển, nàng ước ao một chuyện đổi thay. Lắm lúc Trinh mong được nghe tin kế hoạch kinh tế mới giải tán, cán bộ được điều đi chỗ khác để nàng có lý do xin thôi. Tãm giấy chứng nhận nghỉ việc coi tầm thường nhưng rất quan trọng. Mâu thuẫn. Mâu thuẫn nhu mình và các bạn lên đây với mục tiêu phục vụ các em học sinh mà cuối cùng phải phục vụ những luống ngô luống sắn.
Có bóng người đạp xe đến trường trao bức điện tín cho Đời. Trinh tò mò nhìn ra. Đời tươi cười khi tiếp bức điện tín, đọc rồi trầm ngâm, buồn bã. Anh cho vào túi, nói mấy câu cám ơn rồi đi vào văn phòng. Trinh ước ao nhận được một bức điện tín như vậy. Ít ra cũng là cái cớ để mở được cái ‘van’ an toàn cho những bực tức khỏi bùng nổ. Sàigòn bây giờ chỉ còn trong quá khứ. Sàigòn đã biến thể phần nào nhưng vẫn còn là thành phố của tuổi trẻ, của mình, của kỷ niệm. Xa nó chôn chân trên vùng đất khô cằn thiếu thốn này mới thấy sợi dây vô hình nối liền với nó sao mà thần diệu. Sàigòn của những ngày tháng thần tiên tay trong tay lên xuống con đường dập dìu Lê Lợi, Nguyễn Huệ. Sàigòn của những buổi trưa nắng đỏ đèo nhau trên đường là me Nguyễn Du, Đồn Đất. Tãt cả chồm dậy níu kéo Trinh từ bỏ tất cả để trở về. Trinh chợt cười một mình. Mới có mình là một, chờ một chuyện không may cho gia đình để được về Sàigòn. Rồi nàng chép miệng. Ở mãi trên này thế nào cũng phát điên thôi. Hön nửa năm chưa được về. Phép hứa lên hứa xuống, nhân viên thì đông, đợi tới lượt mình chắc đã bỏ xác già nơi đây. Tuy khổ cực đi về. Một ngày đi, một ngày về nhưng cũng còn một ngày cho mình. Củng được ở nhà với mẹ hai tối. Buổi sáng cho bạn bè. Buổi trưa cho những người con đường thân thuc để sống lại tình xưa. Buổi chiều để khóc cho bên gối mẹ, người tình không trọn, để nhìn chân dung anh ấy. Chắc mình sẽ được nghe những khuyên nhủ vì mình nhưng không đáng nghe. Chắc mình sẽ khóc nhiều khi mẹ mở cho xem bộ đồ đại lễ của anh ấy ngày mãn khóa.
Những giọt nước mắt rơi xuống thấm ướt trang sách. Lớp học lặng lẽ. Học trò im lặng. Chúng ngó nhau ngạc nhiên. Tiếng một con ruồi lạc lõng bay vo ve nghe rõ mồn một, cả những tiếng thở dài buồn lây cố nén của vài đứa thương mến cô giáo cũng nghe rõ ràng như tiếng tàu lá chuối xào xạc trong đêm vắng...
Kèng ấp chiến lượt báo hiệu tan trường. Từng đứa một rón rén đi ra của sau khi liếc nhìn bức tường xi măng cô giáo bất động trên băng ghế lồ ồ... Chiều xuống dần... Có tiếng gót giày vang trong phòng vắng, Trinh giật mình quay lại. Đời đến bên cạnh, giọng thật buồn :
- Cô Trinh nầy, mai tôi về Sàigòn. Hơi lâu đó. Mong cô và các bạn ở lại bình yên. Tôi vừ nhận được điện tín ...’
Trinh nói như mất hồn:
- Tôi biết rồi. Đồi núi không đủ sức cầm chân anh, những khó khăn ngu xuẩn vô ích đảy anh rời xa nơi đây mau hơn. Nhưng thiệt không ngờ mau đến như vậy. Mới có sáu tháng.
Đời thở dài :
- Sàu tháng quá đủ để thấy mình bị lợi dụng. Quá đủ để thấy những gì mình ôm ấp trước khi lên đây bị người ta bắt buộc vứt bỏ đi và đưa vào tay mình một thứ khá không quan hệ gì với lý tưởng đó hết.
Ngừng một chút Đời nói thêm :
- Ra đi lành ít dữ nhiều, nhưng thà vậy. Canh bạc lớn nhất của cuộc đời mà ai có đủ điều kiện cũng phải đặt thôi. Héo mòn theo ngày tháng chỉ tự làm khổ mình.
Trinh không kềm chế được lòng mình :
- Nhưng anh sẽ để khổ cho những người thân yêu.
- Biết sao hơn. Bãt lực trước hoàn cảnh chọn giải pháp không hoàn hảo còn hơn không chọn giải pháp nào! Biết đâu chuyện đời. Người thân, người quen gặp lại ở chân trời góc biển nào đó ý nghĩa biết bao! Vã lại biết đâu hoàn cảnh mời sẽ thuận tiện hơn cho việc thực hành những lý tưởng khác hữu hiệu hơn và nhất là không bị bẻ cong, bóp méo như hiện tại.
Đời nhìn vào mắt Trinh, anh muốn nói thêm nhưng lại thôi, bao nhiêu đó đã đủ. Tự hứa còn quan trọng hơn hứa với người khác để rồi buông trôi. Trinh thẫn thờ nhìn ta ngoài. Lác đác mấy con chim sẻ kiếm ăn giữa sân. Chúng cũng như mình có nhau hôm nay, chưa biết ngày mai ra sao! Một cái bẫy, một giàn ná sẽ chia lìa chúng ta. Dễ dàng như bức điện tín mật mã quái ác kia. Số mình vậy đó. Người tình một đời ‘ra đi’ tức tưởi không lời từ biệt, không nhìn được nhau lần cuối. Để lại những nụ hôn đầu bờ môi vụng dại mãi mãi không quên. Mối tình mới chớm nụ nhẹ nhàng như sương mù rừng núi cũng tan theo cơn lốc cuộc đời. Đến rồi đi. Một từ biệt để bảo vệ con thuyền chính nghĩa dân tộc trong sóng gió. Một sinh ly để mong lật ngược thế cờ. Nhưng đốii với mình, hình bóng họ sẽ như nước chảy qua cầu. Qua mãi. Một lần bóng câu in dưới nước. Rồi thôi. Hai bên không còn liên hệ gì nữa. Chỉ có chiếc cầu ở lại bất động. Đợi chờ sự tàn phá của thời gian. Như mình sẽ chết già ở xó núi xẻo rừng để rồi được đắp mặt bằng những danh từ rỗng tuếch không bù lại chút mảy may những thiệt thòi.
Trinh cúi đàu nói thật nhỏ, như tự biện h :
- Phải chi mình là trai! Hay giàu có hơn... Hoặc bắt liên lạc được trở lại...
Đời nhìn xuống, đường ngôi thẳng trắng nổi bật trên nền tóc đen. Đầu Trinh thật tròn trịa, quý phái nàng ngẩng mặt lên đînh nói gì nhưng lại bắt gặp ánh mắt của Đời nên lại thôi. Một vài sợi tóc lạc loài lòa xòa trước trán trông thật là xác xơ thảm hại. Ánh nắng chợt tạo một bóng đen trên quầng mắt Trinh. Nàng như già đi thêm 5, 6 tuổi.
Tiếng Đời thật cảm động âm vang trong buổi chiều tịch mịch:
- Tôi đã xin phép họ xong. Bùc điện tín này không còn cần thiết nữa. Trinh giữ lấy như một kỷ niệm đánh dấu ngày ngày chia tay đồng thời phủ nhận tình nghĩa của tôi với Trinh.
Nàng thẫn thờ cầm bức điện tín thở dài, như nói với mình:
- Rồi tất cả sẽ qua đi. Như nước chảy qua cầu.
Ngoài kia mặt trời khuất hẳn sau rặng cây xa. Những tia nắng bướng bỉnh cuối cùng cũng tắt ngấm để lại một màn đen rừng núi dần lần với màu trời. Trong này bóng tối xuống thật nhanh trùm phủ ngôi trường kỷ niệm.
San Antonio, TX, 1982
Nguyễn văn Sâm
Nguyễn văn Sâm
Chiếc xe quốc doanh độc nhất trong ngày ngừng lại bến vắng sau hơn mười giờ ọc ạch lê lết như lão tiều phu oằn lưng dưới gánh củi nặng quá sức già. Người tài xế vẫn để máy xe phì phọp than vãn cho những khó nhọc đã vượt qua trên chặng đường chập chùng, loang lổ chứng tích của chiến tranh, vẫn còn có mặt như sự thách đố từ mấy năm nay. Lớp dân kinh tế mới lục đục xuống xe trở lại chỗ đày ải sau mấy ngày về thành phố cũ quơ quào những thiết yếu cho cuộc sống mới. Vài người đàn ông cố lôi ra mấy món đồ nhật dụng được nhét chặt dưới băng ghế. Mãy người đàn bà hững hờ chờ đợi lơ xe chuyển xuống vài cái xách tay quần áo, nồi niêu. Trong nắng chiều vàng vọt giữa một khu đãt đỏ bụi mù, tất cả lặng thinh, chậm rãi làm công việc mình, từ tốn đến chán chường. Sự ẩn nhẫn, chịu đựng nỗi đắng cay bất lực của đoạn đời mới bộc lộ rõ ràng qua hành vi và gương mặt của mỗi người. Họ nói bằng mắt nhiều hơn bắng lời. Bến xe không đem vui mừng tới một ai. Trạm ngừng cuối cùng của con đường không là trạm đến bắt đàu một cuộc du hành. Chỉ trở lại chuỗi ngày kham khổ, thiếu thốn, cam phận. Cuộc sống trong cánh rừng sâu nước độc đã tàn phá nét bình thường của mọi người, để lại nỗi chán chường trên những khuôn mặt càng ngày càng hằng thêm nét nhăn cơ cực...
Trinh ngạc nhiên trước cảnh đó. Trạm chót thường rộn rã tiếng cười nói chào mừng. Cảnh tượng ở đây trái hẳn. Một sự yên lặng nặng nề đặc sệt như rừng cây bao bọc chung quanh cái xã heo hút giữa hai ngọn đồi này. Nàng hỏi chú nhỏ lơ xe đang đánh đu trên cánh cửa xe để chuyển đồ đạc xuống :
- Đây là huyện Bù Đăng (quận Đức Phong) phải không cậu?
Có lẽ vì ngạc nhiên với cách xưng hô ít được nghe hơn là câu hỏi ngớ ngẩn người lơ xe nhìn bọn Trinh trả lời giọng cởi mở :
- Dạ phải! Mà mấy cô muốn hỏi nhà ai?
Trinh nhìn sang mấy bạn đồng nghiệp mới gặp trên chuyến đi. Họ cũng bối rối như nàng. Bến chợ nghèo nàn, lác đác xa xa vài căn nhà lợp tranh phần nhiều chưa đủ bốn vách vây quanh. Thỉnh thoảng mới thấy một căn có vẻ khang trang hơn với cái thùng ‘phuy’ sơn đen đựng nước trước nhà và giàn bầu bí le hoe vài trái èo uột, gượng gạo. Địa phương nhiệm sở của mình đó. Nơi mình đến để thực hành lý tưởng ước mơ sau mười mấy năm dùi mài đèn sách. Noi mình bước vào cuộc sống thiệt sự của một người bước chân vào đời. Một vài cặp mắt hột nhản tò mò của mấy đứa nhỏ ở trần đen đúa thập thò trong khung cửa trống, ngơ ngác nhìn mấy bộ áo màu mè của Sàigòn xa lạ. Ngây thơ đến tội nghiệp.
Trinh ấp úng :
- Chúng tôi muốn hỏi Phòng Giáo Dục Xã.
Người lơ xe bối rối gãi đầu :
- Xã kinh tế mới nầy chua có trường học nên tôi không biết Phòng Giáo Dục ở đâu. Xã bên kia đồi có trường nhưng từ đây đến đó xa lắm đi bộ không được đâu. Đâu mấy cô đi thẳng con đường nầy, tới căn nhà khuất sau đám cây cuối đường kia hỏi ông Thôn trưởng coi. Ông là người cầm đầu địa phận nầy đó.
Cậu ta cười giả lả phân bua:
- Tụi tôi cũng không rành ở đây lắm. Tới đây cơm nước tắm rửa thì tối mù rồi lo ngủ nghê để mai trở về Sàigòn. Mãy cơ quan ở đây tụi tôi bù trất có biết gì đâu!
Trinh nhìn con đường rồi nhìn ba cái túi xách của mình. Sau cuộc hành trình dài đó chúng quả là một gánh nặng. Nàng nhìn xung quanh có ý tìm kiếm một chiếc xe lam. Vắng lặng, nghèo nàn. Nắng đổ lửa. Trinh tự trách sự ngớ ngẩn của mình. Làm sao có thứ xe đó ở đây? Mình còn chịu ảnh hưởng của Sàigòn quá! Sửa soạn để thích ứng với hoàn cảnh mới là vừa. Đâu có lý tưởng nào đạt được không bằng mồ hôi, nước mắt của người ôm ấp!
Một cô bạn đường như ít dịp đối phó với những bất trắc của cuộc đời, nắm tay Trinh lo ngại :
- Sao giờ chị Trinh? Em thấy từ đây tới đó khoảng hai cây số, mình đồ đạc lỉnh ca lỉnh kỉnh làm sao mang tới đó được. Không biết tối nay mình ngủ ở đâu đây? Trời sắp tối rồi đó, họ mà hết giờ làm việc thì mình kẹt lắm!
- Rồi đâu cũng vô đó! Nàng trấn tĩnh bạn. ‘Em cũng chưa biết sao nữa. Nhưng em nghĩ chắc hành chánh ở đây đã biết hôm nay mình tới nhận nhiệm sở. Ít ra họ cũng đã sắp đặt cho mình nơi ăn chốn ở tạm thời rồi.
Tuy nói vậy, Trinh trong lòng cũng thấy e ngại. Một lũ đàn bà con gái giữa cảnh núi rừng xa lạ, nhà cửa thưa thớt, dân cư dửng dưng, lạnh lùng. Phía cuối xe một thanh niên đi về phía nhóm con gái còn đang đùng lớ ngớ. Trinh mừng rỡ, ít nhứt cũng vậy, có một người giống mình, thuộc phe mình ít ra cũng ở bề ngoài và dáng đi điệu đứng. Trinh thở ra nhẹ nhõm yên bụng, cái yên bụng của một đùa nhỏ sợ ma phải đi qua cánh đòng vắng ban đêm thời may gặp một đứa khác. Nàng gật đàu chào thật thân thiện kèm theo nụ cười. Trinh thấy mình lớn lên với cử chỉ đó. Từ trước tới giờ mình có như vậy đây. Nhút nhát, thu mình lại trong vỏ ốc, yên lặng, tránh chào hỏi, phớt tỉnh trong sự thẹn thùng cố hữu của người con gái mới lớn.
- Chào mấy cô, nghe mấy cô nói chuyện, tôi biết chúng mình là đòng nghiệp. Tôi tên Đời, được chỉ định đến đây để nhận công tác điều hành tạm thời ngôi trường sẽ thành lập của xã nầy trong mấy ngày tới!
Năm sáu cặp mắt nai con thán phục người hùng đến kịp lúc.
- Mấy cô khỏi đi, tạm thời mấy cô và mấy anh đứng tránh nắng ở căn nhà trước mặt. Tôi sẽ đi với anh Tiến liên hệ với Thôn trưởng và đại diện Phòng Giáo Dục để tìm chỗ nghỉ ngơi đêm nay. Thế nào cũng có...Nếu cùng quá, tôi sẽ ngoại giao gởi các cô ở tạm nhà dân. Đàn ông con trai chúng tôi thì dễ thôi. Ngủ đâu lại không được.
Giọng Đời chắc nịch, tự tin của một người điều khiển nắm vững vấn đề.
Những ánh mắt mừng rỡ, tin tưởng và những cái gật đầu biểu đồng tình. Trinh và cả bọn liếc nhìn về phía những đòng nghiệp nam. Mấy khuôn mặt trắng học trò. Mãy cặp mắt kiếng cận thị. Những cái áo tay dài sơ mi măng- xét-đúp. Những cái quần thời thượng bảy mươi lăm. Họ đùng đó. Bỡ ngỡ nhìn mặt trời gác núi vàng hững căn nhà héo úa xám xịt chung quanh. Tất cả đều cùng lứa tuổi với Trinh. Lứa tuổi hai mươi. Có thể họ cũng như mình, học hành lỡ dở vì Cách mạng về không đúng lúc phải lên đây để giải quyết cuộc sống đòng thời tìm nguồn vui qua một lý tưởng giúp đời lờ mờ trong trí. Trông họ thật ngây thơ và thanh bình. Họ cũng như mình, chưa có một khái niệm đúng về nhiệm vụ và nhiệm sở. Họ ngỡ nơi đến như khu cư xá Thủ Đức, Thanh Đa. Họ nghĩ đến một ngôi trường tường gạch nhiều phòng với hàng trăm học trò đòng phục trong những lớp đầy đủ tiện nghi. Bây giờ mọi người chắc đã lờ mờ thấy được sự khác biệt giữa hình ảnh trong trí và sự kiện thực tế. Xã nhỏ le hoe, thưa thớt. Dân chúng đen đúa, khắc khổ với những cặp mắt không sinh khí, yên phận.
Đời chỉ về phía họ:
- Đó, Tiến đó, anh mang kiếng, áo xanh đang khiêng rương sách đó. Tốt nghiệp lớp nghiệp vụ đặc biệt tháng rồi. Sinh viên năm thứ ba trường Luật trước ngày Giải phóng. Anh ta mang theo cả một rương tiểu thuyết mới cũ. Rồi mình tha hồ đọc.
Đời cười, bắt chước đồng chí giảng viên môn nghiệp vụ và tình hình thực tế:
- Rồi tất cả sẽ ổn định thôi. Anh trầm ngâm cố tìm một ý để hỗ trợ lời xác định vừa rồi. Các cô cứ coi đây như là một cuộc cấm trại dài hạn thì sẽ thấy vui vẻ phấn khởi ngay. Trước đây mình ờ thành phố có bao giờ hưởng được không khí trong lành của rừng núi đâu, có thưởng thức được cảnh đẽp đẽ hùng vĩ của thiên nhiên đâu! Đây cũng là dịp để bù lại những thua thiệt đó. Có thể có anh chị ngại ngùng. Bà con ở được thì mình ở được. Họ còn có cái vui là làm một công việc có ý nghĩa, giúp đời, giúp đồng bào xã hội...
Đời nói nhiều. Anh đang cố gắng đánh bật đi sự thất vọng có thể đang bắt đàu manh nha trong đàu óc những người sẽ cộng sự với mình. Họ mà thất vọng bỏ về thì đời hiu hắt. Núi rừng nầy sẽ buồn hơn thuở hoang sơ. Có mấy cô, anh biết công việc mình sẽ nặng nhọc thêm vì sẽ có những vấn đề ngoài dự trù. Nhưng cũng nhờ mấy cô, chất sống sẽ nhiều hơn ở phía đồng nghiệp nam.
Trinh trố mắt nhìn người trưởng nhiệm sở. Cũng cách an ủi mình mới vừa dùng để trấn an các bạn. Rồi đâu sẽ vào đó. Sẽ ổn đînh thôi. Một cuộc cắm trại dài hạn. Làm mình nhớ đến người tình đã hy sinh vào giờ thứ hai mươi lăm của cuộc chiến. Anh ấy từng ước ao hai đứa được hưởng một cuộc picnic dài năm ngày, một tuần. Mà có bao giờ được đâu. Một ngày, nửa buổi đi về, cuộc vui chua tàn mặt trời đã xế. Những cái nắm tay níu kéo ánh mặt trời quá ít so với cuộc tình đậm đà của thời mới lớn. Tất cả tưởng chừng như bụi thời gian lấp chìm trong ký ức, bây giờ có người vô tình gợi lại. Nhưng tất cả phải chăng sẽ vô nghĩa vì vắng bóng một người? Phải chăng tất cả sẽ chỉ là một chuỗi dài đau khổ triền miên như một thi nhân đã nói. Anh, tại sao trước đây chúng ta không dám làm một cuộc cấm trại dài hạn, để bây giờ chỉ có mình em ở đây? chúng ta giữ gìn, tưng tiu trái cấm của tình yêu, bây giờ nó trở thành một thứ trái dại vô giá trị. Anh giữ cho em nhưng bây giờ mọi giá trị đều đã đổi thay. Chỉ có mình anh là kẻ thiệt thòi.
Trinh nghe như xốn xang. Khung cảnh trước mắt bỗng mờ nhạt qua một làn mưa. Trên kính cửa sổ. Nàng nghe hết những câu dặn dò từ giã của người Trưởng nhiệm sở mới gặp, nhưng tất cả đều như vẳng lại từ cõi nào đó, trong một vũ trụ khác một hành tinh khác. Mơ hồ, thật mơ hồ...
2. Trinh nhìn ba người bạn từ phía suối bước lên, cười trách thân mật:
- Tắm gì mà lâu vậy. Đợi mấy bà sửa soạn dung nhan hoàng hậu cũng đủ mục xương.
Một cô mới tắm xong vừa lau tóc vừa hỏi:
- Thì chị Trinh với mấy chị xuống tắm ngay đi, ở đó rầy rà. Một hồi nữa về không kịp nấu cơm, ‘người ta’ than đói lại xót ruột.
Trinh đập nhẹ vào vai bạn:
- Chị giỏi tài nói lảng. Đói thì đói hết. Có riêng ai mà xót với không xót.
Nói xong Trinh lững thững đi xuống suối. Nước mát lạnh, trong veo, róc rách chảy lên lòng đá có sức hấp dẫn lạ lùng. Nàng muốn lội ra chỗ nước sâu dầm mình để trút bỏ những bực bội trong ngày nhưng lại sợ các bạn đợi chờ. Mỗi lần tắm cả bọn rủ nhau đi, một nhóm tắm, một nhóm ngồi đợi ở vệ đường chận đường đi xuống suối. Xong lại thay phiên nhau. Như vậy yên bụng hơn, tự do hơn và mọi người đều có dịp nghỉ ngơi. Dạy học xong phải lội bộ cả cây số xuống suối, nhiều bữa Trinh mệt đừ nắm dài bên bờ suối thở dốc. Ngoài giờ dạy học, thời gian đẫm mình dưới suối là khoảng thú vị nhất trong ngày đối với nàng. Trinh vốc nước lên mặt. Nước suối mát, đem lại sự thoải mái trên khắp thân thể làm nàng cảm thấy yêu đời. Giá những thiếu thốn ở đây đừng quá trầm trọng, giá những chuyện bực mình ít xảy ra hơn cuộc sống cũng có thể gọi là thú vị. Xế tắm suối mát, chiều ăn ngoài trời, tối thức nhìn sao. Cuộc sống nhẹ nhàng nhu thời gian quy ẩn Côn Sơn của Nguyễn Trãi. Côn Sơn hữu tuyền kỳ thanh lãnh lãnh nhiên. Ngã dĩ cầm huyền. Côn Sơn hữu trúc....
Suối làm đờn. Rừng cây làm bàn. Trăng sao làm đèn. Cuộc sống có vẻ gì tho thới, ngoài vòng cương tỏa...
Chưa từng xa nhà, chưa từng gặp những khó khăn mà chính mình phải lo liệu, nhiều khi Trinh cũng thấy buồn buồn mỗi lần nghe tiếng ve kêu rộn rã khi chiều xuống nhưng rồi nàng tự an ủi mình. Ở trong sự tù túng của thành phố, có bao giờ mình biết được cảnh nầy. Lần đi Đà Lạt cách đây đã lâu cũng có những thú vui tương tợ, nhưng lúc đó mình lỏi tì, đi với gia đình cuộc vui không trọn vẹn. Những lần tắm biển Vũng Tàu thẹn thùng, mệt nhọc đường về, cả tuần da mặt còn rát.
Trinh nói với Hoa, cô bạn đang tắm gần:
- Không biết chừng nào họ khởi công cất nhà cho mình. Ở tập thể như thế nầy bất tiện quá. Nhiều lúc trời quá oi bức, muốn mặc áo cụt cũng không được. Nhiều bữa mệt nhoài muốn nghỉ đỡ lưng cũng ngại ngùng. Chỗ ở giống nhu trại lính. Trống phóc từ trước ra sau. Cả chục đàn ông với bảy cô gái! Còn thêm chuyện bếp núc, cơm nước. Để mấy ông rửa chén bát thì tội nghiệp, ôm đòm thì mệt muốn đứt hơi. Đàn ông con trai họ chúa ghét rửa nồi niêu soong chảo.
Hoa không trả lời nàng, triền miên với ý tưởng. Trinh vừa gợi ra :
- Phải phục đồng bào khéo tay, lúc mới khởi công xây trường em thấy miếng đãt trống mà ngán ngẩm. Rồi cũng xong. Tổ đập lồ-ồ, tổ đóng bàn ghế, tổ đắp nền, tổ bện tranh. Học hồi lúc nào mà hay quá. Rồi nàng tắc lưỡi. Không có đồng bào giúp sức chẳng biết mình đến bao giờ mới dựng được ngôi trường!
Trinh nhại theo cách nói của ông Thôn Trưởng giọng tươi tắn như mới nhận được niềm vui :
- Thì nghề dạy nghề. Học hỏi trong lao đng, trong nhân dân. Lao động là ông thầy thực tế nhứt. Nhân dân là ông thầy giỏi giang nhứt. Cán bộ cần, nhân dân giúp, nhân dân cần, cán bộ phục vụ. Bác Hồ có nói : ‘Cán bộ và nhân dân như cá...’
Thấy Hoa vừa đùa với nước vừa nhăn mặt, Trinh đổi ngay đề tài. Nàng cười hóm hỉnh :
- ‘Mà Hoa thấy anh Tiến tài không? Anh mới tới mà đóng bàn ghế học trò giỏi ghê. Đưa anh ta năm cây lồ-ồ, một lúc sau thì đã có một cái băng như là do thợ lành nghề đóng. Ba cây làm chỗ ngồi. Hai cây cưa ra làm chân. Đâu phải anh ấy chỉ biết có luật và mấy cuốn tiểu thuyết chưởng thôi đâu. Vậy mà có người còn chê lên chê xuống rập rà rậm rì. Nào là mặt sữa SMA, nào là babyface’.
Hoa biết bị chọc quê đánh trống lảng :
- ‘Em coi bộ họ lợp tranh không được kỹ. Nhìn thấy mặt trời hết trơn hết trọi. Mùa nắng còn đỡ. Mùa mưa chắc hết dạy dỗ gì quá’.
Câu nói của Hoa gợi Trinh nhớ đến câu phú học lúc nhỏ. Nắng lỗ chỗ trứng gà soi lên vách. Không gì đúng hơn. Nhiều bữa đứng dạy - ghế lồ-ồ không phải để mình ngồi, Trinh thường nói giỡn như vậy - nhìn mấy tia nắng tròn in trên tập mà nghe đau đau. Thời buổi gì mà tất cả đều phải tự túc, từ trường ốc, bàn ghế, sách vở đến văn phòng phẩm. Đã vậy mà mua lại khó khăn, mắc mỏ. Ba bốn tờ giấy giới thiệu, đi lên đi xuống, chầu chực mất hết cả ngày giờ’.
Trinh miên man xa hơn :
- ‘Dân chúng bị sốt rét nhiều quá. Trông thiệt thảm hại. Tụi mình ăn ớt để ngừa rồi đứa nào đứa nấy sẽ lột lưỡi thành két hết. Em từ nhỏ đến giờ có biết ăn cay đâu. Mấy anh ấy bắt ép quá, bữa nào cũng phải ăn mấy trái, nước mắt nước mũi cứ tuôn như mưa, giống như lúc nhỏ ăn cơm đã no còn bị ép ăn thêm, ôm chén cơm khóc nũng.’
Hoa hớt ngang, tánh Hoa vẫn vậy, trẻ con, lp chp :
- Thì bây giờ cũng khóc nũng đó, ớt cay mắt nước mắt chị chảy mười. Báo hại bữa cơm nào cũng có người đứng ngồi không yên. Ăn không được. Tối nào cũng than sao mau đói!’
Trinh nín thinh, nàng biết tánh bạn, nếu chống chế cô ta càng nói thêm nhiều. Ở chung chạ đông đảo, sự săn sóc vồn vã, lo lắng cho nhau là chuyện phải có. Nếu nói rằng được để ý còn có thể chấp nhận, nói rằng được yêu e quá sớm. Còn mình, lòng mình cằn cỗi như cấu tạo địa chất ở đây, thiếu nước thiếu phân bón, đã khép lại muôn đời sau cái tang lớn tình yêu đó, làm sao có thể đáp ứng sự mời gọi của ai. Tình yêu đầu đời đổ vỡ sau khi đã đượm hương đừng ai mong mở cửa vườn hoa nữa. Bẽ bàng người đến, bẽ bàng vườn hoa.
Tiếng Hoa bỗng hậm hực:
- Chị Trinh biết không, hôm nay bà Thanh Tra Giáo Dục Huyện sau khi dự thính lớp em nhận xét rằng em đủ tính chuyên, nghĩa là em dạy ‘được’ nhưng bà ta cũng phê bình rằng em không có giáo án nên nhiều lúc nói xa đề tài, chưa liên hệ với thực tế, chưa phân phối thời lượng hợp lý. Còn quần áo của mình bà ta phê bình là không phù hợp với hoàn cảnh của nước mà cũng như chưa hòa đồng với dân chúng địa phương.’
Trinh nói tiếp theo:
- Nghĩa là chưa đủ tính ‘hồng’... Cũng như không!
- Hồng sao được mà hồng. Muốn hồng cũng phải cả thế kỷ sau may ra. Còn bây giờ nếu có hồng chỉ là hồng giả mà thôi.’
Trinh trở về thực tế của vấn đề:
- Ngày nay em có thấy khách nào tới viếng trường đâu? Chẳng lẽ cái cô bé khoảng 15, 16 tuổi kẹp tóc mang cái xách nylon Cách mạng, đi chiếc xe đạp cũ mèm tới trường lúc sáng nay lại là Thanh Tra?’
- Bà ta đó, lúc đầu em tưởng mình sấp có thêm một em học trò. Ai dè đụng bà Thanh Tra. Không biết là bà ta học ở trường nào, có mấy năm trong nghề dạy.’ Sau cái tắc lưỡi, giọng Hoa hằn học hơn, ‘Em chắc bà ta thuộc gia đình Cách mạng, nhờ có công thoát ly được bổ vào chức đó thôi. Chứ trẻ như vậy làm sao dạy được ai? Em chỉ tức bà ta phê bình theo sách vở mà mặt cứ vác hất lên trời, tưởng chừng mình là ngườì quan trọng nhứt trên trái đãt nầy. Liên hệ với thực tế! Áp dụng vào hoàn cảnh đîa phương! Hừ! Cho bà ta dạy thì giỏi lắm cũng như vậy mà thôi. Làm sao khác hơn được.’
Trinh xoa dịu bạn :
- Mà thôi, tức làm gì. Miệng nhà quan có gang có thép. Nghe vậy thì hay vậy. Chừng nào họ làm quá mình nghỉ về nhà ăn chực cha mẹ. Thêm một miệng ăn nữa chắc cũng không đến nỗi nào... Chỉ buồn là bỏ lũ học trò bơ vơ ở đây thôi...Nói thì nói vậy chớ dầu sao mình cũng cố gắng chút nào hay chút nấy. Đồng bào nghèo khổ, thiệt thòi.’ Hoa vẫn ấm ức :
- Em tức mình nhứt chuyện bà ta phê bình về quần áo tụi mình. Phải chăng quần áo tươm tất là không hòa đồng? Quần áo rách rưới lum thum là hòa đồng? Em cứ lại viện cớ là quần áo cũ ngày trước, có gì bận nấy chớ đâu phải mới may. Bây giờ tiền đâu mà may. Năm tháng lương chưa chắc mua đủ vải may một bộ đồ. Hơn nữa chỉ thị từ Huyện phải gọn ghẽ, thanh nhã, kín đáo. Em hỏi bà ta vậy chớ quần áo tụi nầy có hở hang cũn cỡn không, bà ta nín thinh không trả lời. Thấy không khí hơi căng, ông đại diện Phòng Giáo Dục hứa sẽ can thiệp với Phòng Thương Nghiệp cho mình mua vải đen để may mặc đi dạy.’ Hoa cười toe toét ‘Em cứ tưởng tượng mình mặc quần áo cũng cỡn như bà ta đùng trước mặt học trò là em bắt cười hoài. Mười hai con giáp không giống con giáp nào.’
Trinh phì cười vì câu nói của Hoa, tới giờ cô nàng vẫn còn giận. Châm chọc, mai mỉa, diễu cợt có bao nhiêu trong lòng nói hết ra. Trinh vuốt đuôi:
- Họ hứa vậy chớ còn lâu lắm mình mới mua được Hoa ơi! Hoa không nhớ chuyện mì gói phụ trội với thuốc hút cho mấy anh đó sao? Những gì có dính tới quyền lợi còn lâu mới tới tụi mình... Mà lạ quá, chuyện quần áo là chuyện chẳng đặng đừng với lại, có gì đâu mà đáng đặt thành vấn đề...! Tuần trước anh Đời nói bên phe giáo chức giải phóng 72 đã bắn tiếng rồi, họ nói mình tư sản, điệu hạnh làm dáng đủ thứ. Bây giờ lại tới cô Thanh tra nầy.’
Nói xong Trinh mới biết mình lỡ lời. Gần đây các bạn chế nhạo nàng hay nhắc đến Đời, lúc nào cũng anh Đời nói nầy, anh Đời nói kia. Phải chăng đó là kết quả của một tình yêu chớm nở trong tiềm thức? may quá Hoa trong lúc tức giận không thấy sự lỡ mồm lỡ miệng đó!
- Thì người ta có gì mặc nấy. Ai hơi sức nào mà se sua chi cho mệt. Ở đó mà thắc mắc! Em cũng rất muốn làm thân với họ, nhưng em thấy sao sao đó, khó quá! Chắc họ mặc cảm thua kém.’
Trinh vuốt giận bạn, cố gắng nhích hai bên lại gần nhau :
- Hoa thấy đấy, họ mới học xong lớp Bảy, lớp Tám thì vùng họ bị mất rồi bị bắt đi làm thầy giáo học thức kém nên họ cảm thấy bất an, phải dằn mặt mình để yên bụng. Mình mới tới nhịn chút nào hay chút nấy để không khí thân thiện hơn mới dễ làm việc. Ở đây toàn Huyện chỉ có hai trường, tuy cách nhau khá xa, nhưng họp hành gặp nhau, hắn học với nhau khó nhìn mặt.’
Được dịp Hoa nói cho hả hơi:
- Họ nhỏ mọn lắm, chắc chị nhớ trước đây anh Đời trong bữa ăn than rằng chính trong một buổi họp hàng tháng họ đã phê bình đơn vị mình thiếu sinh hoạt tập thể chỉ chơi riêng? Ý họ muốn nói bọn mình chỉ chơi chung với nhau, thiếu thân thiện với họ. Họ còn nói mình liên hệ với nhân dân chưa gắn bó nữa chị biết không? Hừ! Chưa gắn bó mà bầu bí cha mẹ học sinh đem tới hoài, chưa gắn bó mà có cọng rau trái ớt gì họ cũng đem cho. Chưa gắn bó mà những gì cần thiết cho trường chúng mình đi xin, chứ mấy ông trên Huyện trên Phòng xuống xin để nghe chửi à! Họ mượn cớ phê bình xây dựng để nói xấu mình cho đỡ căm tức thì có... Dạy mệt không nản, nghe mấy chuyện nầy sao em nản quá!...
Trinh chưa biết nói sao. Tình trạng đã bắt đàu khó khăn. Sự chia rẽ ngấm ngầm trong tập thể giáo chức sẽ dễ dàng cho cơ quan hành chánh xiết chặc bàn tay sắt bọc nhung của họ. Ý niệm đoàn kết bọn nàng mang lên đây như một hành trang giờ va chạm thực tế đã dần dần tơi tả, rơi rớt. Chán nản. Mời ba tháng nhậm chức, công việc trường chỉ mới bắt đàu vào nếp, chỗ ăn ở chua ổn đînh mà nhiệt tình như ngọn lửa phất phơ trong cơn gió lốc bắt đầu tàn rụi do những phản động lực từ mọi phía.
Một tiếng thét thất thanh từ bờ suối vọng lại. Cả hai ngơ ngác nhìn lên. Một cô bạn đang nhăn nhó vì mấy con đỉa đeo vào chân. Không ai bảo ai Trinh và Hoa lật đăt chạy lên để giúp bạn. Tuy gớm ghiếc Trinh cũng cố gắng phun nước miếng giựt chúng ra khỏi bàn chân tội tình của người bạn xấu số. Mãy con đìa hai vòi từ lâu không được hút máu giờ gặp dịp hút thỏa thích nên no tròn, bóng lưởng, trông thật dễ sợ. Ba cô bạn đang ngồi nói chuyện trên đòi cũng tất tả chạy xuống. Cả bọn xít xoa bàn tán coi đó như là một biến cố quan trọng nhất trong khoảng thời gian mấy tháng ở đây.
Thấy không nên kéo dài hơn câu chuyện nàng hối các bạn:
- Mãy chị lạnh run hết kìa. Không lo thay quần áo, cứ đứng đó mà bàn, về bị cảm cho coi.’
Bây giờ mọi người mới để ý đến sắc mặc Hoa và hai người kia, môi nhợt nhạt răng đánh bò cạp, tay chân run run, mấy đàu ngón tay săn tái... Một tấm nylon được giăng ra che về phía đường đi để làm màn cho bọn Trinh...
Trên đường về không ai nói với ai lời nào, mọi người miên man với ý nghĩ riêng. Chuyện đìa đeo chân đối với những cô gái thành thị như họ kinh khủng hơn bất cứ khó khăn nào gặp phải trên xã đìu hiu nầy. Riêng Trinh, qua sự im lặng của các bạn, nàng lờ mờ cảm thấy rồi đây sẽ có người bỏ cuc. Bỏ cuộc không phải vì thiếu thiện chí mà chỉ vì Nhà Nước đã tạo cho họ những chán nản vô ích, vì tình người thiếu thốn, vì núi rừng ác độc trong sự hiền hòa bên ngoài, vì không đủ điều kiện để thực hành lý tưởng ôm ấp trong lúc ra đi. Nhớ đến câu nói ban đầu của Đời, nàng càng thêm thất vọng. Cuộc cấm trại dài hạn! Hay chỉ là sự lưu đày miên trường vĩnh viễn. Một chuyện đem con bỏ chợ không tiếc thương. Bổ người vào đîa điểm để làm nhiệm vụ nhưng không tạo cho họ hoàn cảnh, không cung cấp phương tiện, chỉ tạo cho họ những khó khăn bực dọc thế mà còn đòi hỏi năng suất cao, kết quả tốt! Và Trinh như thấy trước mắt hình ảnh mình bị guồng máy bóc lột đó quay nghiền vắt ép trở thành già nua cằn cỗi đang ngồi trong căn nhà mục nát, trước mắt bàn ghế xiêu vẹo với vài đứa học trò ốm o, ghẻ chốc, mấy câu thơ của nhiều thế hệ thi nhân chợt ghép lại trong trí Trinh một cách tuyệt hảo : Rồi thời gian qua, sắc màu phai, hoa tươi rụng... Trong căn nhà nhỏ, thầy giáo một thầy một cô, một chó cái; học trò dăm bảy đứa, nửa người nửa ngợm nửa đười ươi...Con đường trước mặt như hun hút dịu vợi, ngút ngàn!
3. Tiếng búa đăp trên thiếc chan chát làm đinh tai nhức óc Trinh. Cảm giác nặng đầu, khó chịu tăng dần theo thời gian. Mỗi tiếng búa đăp xuống như ai đóng đinh vào đầu nàng. Nặng chĩu, đau nhói. Trời nóng bức, bực bội. Mấy bữa nay trong mình khó chịu lạ, đau nhức, tay chân rã rượi, đắng miệng. Hp thuốc cảm của người bà con từ Mỹ gởi về mẹ bỏ vào xách trước khi đi đã hết, bây giờ chỉ chờ căn bệnh tự rút lui. Nàng hỏi mấy đứa học trò cho có chuyện để bớt bực dọc :
- Thầy Đời đập mấy tấm ‘tôn’ để chi vậy mấy em?’
Thằng Tâm nhanh nhẩu:
- Dạ thưa cô, thầy đập thẳng để làm bảng cho lớp của thầy. Tãm bảng làm bắng ván ba em cho hồi mới cất trường viết không ăn phấn. Thầy đã xin được tấm tôn vạt của chú Ba gần nhà em hồi sáng nay.’
Trinh bực mình, càu nhàu trong trí: ‘Bảng không ăn phấn thì nói miệng, hay chờ Phòng Giáo Dục cung cấp, đồng bào đã nghèo mà cứ tối ngày xin xỏ, hà tiện tiền cho chính phủ. Rồi còn cong lưng đăp gõ, nhức cả đầu.’
Trinh bước ra, đến bên Đời, nói xa gần:
- Anh Đời, giờ nghỉ của anh sao anh không nghỉ mà ở đó đập đập gõ gõ. Hồ hởi quá rồi than mệt. Anh đập nghe muốn điếc lổ tai luôn.’
Đời vô tình :
- Làm gì có thì giờ nghỉ với lại ngày nghỉ. Làm ngày, không đủ, tranh thủ làm đêm, làm thêm ngày nghỉ mà trường còn thiếu thốn đấy! Có thêm chút phương tiện nào thì các em học sinh đỡ chút nấy. Ở không cũng không làm gì.’
Trinh nói rõ hơn:
- Tôi nhức đầu quá. Thôi anh để mai đăp vậy. Anh đăp nữa chắc tôi điên luôn.’
Nói xong Trinh bỏ về lớp mặc cho Đời trố mắt ngạc nhiên. Tới lớp Trinh vẫn còn ấm ức. Cả tháng nay biết bao nhiêu chuyện buồn xảy ra. Hoa bị sốt rét nặng chở đi lên nhà thương Sông Bé chưa biết tin tức ra sao. Tiến bị y tá chích gân không biết họ làm ăn thế nào mà chích vô thịt cánh tay anh lồi lên một cục to bằng cái trứng gà nhăn nhăn nhó nhó mấy ngày mới được phép đi bệnh viện hôm Chúa nhựt rồi. Hồi nãy lúc bắt đầu tiết thứ tư, ông Trưởng ban Thông Tin Văn Hóa xuống nói là chỉ thị Huyện nhờ giáo chức Chúa nhật nầy đi rão lại trong xã làm kiểm kê lần nữa trình độ văn hóa của nhân dân trong xã. Như vậy là trung bình mỗi tháng phải kiểm kê một lần. Mỗi lần tốn hết ngày Chúa nhựt đi lên đi xuống và mấy buổi tối cộng cộng trừ trừ mấy con số trồi lên trụt xuống. Lại còn ông Trưởng Phòng Lương Thực đã xồn xồn, ho hen mà cứ cà rà kề rề bên mình hàng bữa bực bội vô cùng, thêm ngại mấy anh chị em hiểu lầm. Nếu phải lựa chọn, còn lâu mới tới chọn ông ta. Tưởng chức Trưởng phòng bự lắm, cứ hề hề hà hà trông khả ố không chịu được. Đã chọn lầm đường đi rồi đáng lẽ phải biết phận mình, đàng nầy cứ ...’Khoai lang xuống đãt khoai lang sùng.’ Bao nhiêu là chuyện buồn! Bao nhiêu là công chuyện! Không bực sao được? Trinh nhìn xuống đám học trò thưa thớt. Lúc mới tới, lớp nầy có hơn năm mươi đứa. Tháng rồi còn không đầy hai chục. Hôm nay lèo tèo không tới mười đứa. Không cần hỏi cũng biết lý do: phải phụ cha mẹ thu hoạch hay phải bỏ lớp cầy cuốc đào xới để đạt chỉ tiêu do trường, do xã đặt ra. Trinh thở dài. Cũng như bọn mình, mỗi người lãnh mười luống mì, không chăm sóc tới kỳ, cứ èo uột, không đủ chỉ tiêu mất công nghe kiểm thảo. Trinh thấy tội nghiệp mình và tội nghiệp học trò. Thầy cô mệt mỏi dạy không được kết quả như ý muốn, học trò học cho có lệ phân tâm nghĩ về giàn bầu luống khoai, về chỉ tiêu thu hoạch lần tới. Mọi người đều bị những con số hành hạ đến nỗi việc học, việc dạy đang là công tác chánh bị đẩy xuống hàng phụ. Thế hệ trẻ sau nầy sẽ ra sao? Chúng sẽ được hưởng gì trong những tháng ngày cắm cúi trồng trọt đó hay chỉ là tiết kiệm được cho Nhà Nước một số gạo để dùng vào những mục tiêu không phải phục vụ nhân dân, để xã có thêm tấm giấy ban khen không bù đắp gì được sự cực nhọc của những người dân không tên kém may mắn. Những đứa học rò cũng lần lược vắng mặt hoặc lén lút hoặc công khai. Gia đình chúng trở lại Sàigòn. Có đứa đến từ giả Trinh nói không giấu diếm. Ba em nói về Sàigòn, ngủ hè ngủ chợ vậy mà có tự do và lâu chết đói hơn. Ở đây đợi lúa trổ bông, đợi cây ra trái không biết chừng nào mà lại thiếu thốn đủ thứ, bệnh tật dầu có tiền cũng không tìm được thuốc men. Mỗi lần mất một đùa học trò Trinh thấy sự gắn bó của mình với trường ốc lỏng lẻo hơn. Học trò là chất keo, là những con ốc nối kết nàng với nơi này. Chất keo càng ngày càng tan, ốc càng ngày càng sút mất, ý tưởng đầu hàng hoàn cảnh càng mạnh. Nàng chờ đợi một biến chuyển, nàng ước ao một chuyện đổi thay. Lắm lúc Trinh mong được nghe tin kế hoạch kinh tế mới giải tán, cán bộ được điều đi chỗ khác để nàng có lý do xin thôi. Tãm giấy chứng nhận nghỉ việc coi tầm thường nhưng rất quan trọng. Mâu thuẫn. Mâu thuẫn nhu mình và các bạn lên đây với mục tiêu phục vụ các em học sinh mà cuối cùng phải phục vụ những luống ngô luống sắn.
Có bóng người đạp xe đến trường trao bức điện tín cho Đời. Trinh tò mò nhìn ra. Đời tươi cười khi tiếp bức điện tín, đọc rồi trầm ngâm, buồn bã. Anh cho vào túi, nói mấy câu cám ơn rồi đi vào văn phòng. Trinh ước ao nhận được một bức điện tín như vậy. Ít ra cũng là cái cớ để mở được cái ‘van’ an toàn cho những bực tức khỏi bùng nổ. Sàigòn bây giờ chỉ còn trong quá khứ. Sàigòn đã biến thể phần nào nhưng vẫn còn là thành phố của tuổi trẻ, của mình, của kỷ niệm. Xa nó chôn chân trên vùng đất khô cằn thiếu thốn này mới thấy sợi dây vô hình nối liền với nó sao mà thần diệu. Sàigòn của những ngày tháng thần tiên tay trong tay lên xuống con đường dập dìu Lê Lợi, Nguyễn Huệ. Sàigòn của những buổi trưa nắng đỏ đèo nhau trên đường là me Nguyễn Du, Đồn Đất. Tãt cả chồm dậy níu kéo Trinh từ bỏ tất cả để trở về. Trinh chợt cười một mình. Mới có mình là một, chờ một chuyện không may cho gia đình để được về Sàigòn. Rồi nàng chép miệng. Ở mãi trên này thế nào cũng phát điên thôi. Hön nửa năm chưa được về. Phép hứa lên hứa xuống, nhân viên thì đông, đợi tới lượt mình chắc đã bỏ xác già nơi đây. Tuy khổ cực đi về. Một ngày đi, một ngày về nhưng cũng còn một ngày cho mình. Củng được ở nhà với mẹ hai tối. Buổi sáng cho bạn bè. Buổi trưa cho những người con đường thân thuc để sống lại tình xưa. Buổi chiều để khóc cho bên gối mẹ, người tình không trọn, để nhìn chân dung anh ấy. Chắc mình sẽ được nghe những khuyên nhủ vì mình nhưng không đáng nghe. Chắc mình sẽ khóc nhiều khi mẹ mở cho xem bộ đồ đại lễ của anh ấy ngày mãn khóa.
Những giọt nước mắt rơi xuống thấm ướt trang sách. Lớp học lặng lẽ. Học trò im lặng. Chúng ngó nhau ngạc nhiên. Tiếng một con ruồi lạc lõng bay vo ve nghe rõ mồn một, cả những tiếng thở dài buồn lây cố nén của vài đứa thương mến cô giáo cũng nghe rõ ràng như tiếng tàu lá chuối xào xạc trong đêm vắng...
Kèng ấp chiến lượt báo hiệu tan trường. Từng đứa một rón rén đi ra của sau khi liếc nhìn bức tường xi măng cô giáo bất động trên băng ghế lồ ồ... Chiều xuống dần... Có tiếng gót giày vang trong phòng vắng, Trinh giật mình quay lại. Đời đến bên cạnh, giọng thật buồn :
- Cô Trinh nầy, mai tôi về Sàigòn. Hơi lâu đó. Mong cô và các bạn ở lại bình yên. Tôi vừ nhận được điện tín ...’
Trinh nói như mất hồn:
- Tôi biết rồi. Đồi núi không đủ sức cầm chân anh, những khó khăn ngu xuẩn vô ích đảy anh rời xa nơi đây mau hơn. Nhưng thiệt không ngờ mau đến như vậy. Mới có sáu tháng.
Đời thở dài :
- Sàu tháng quá đủ để thấy mình bị lợi dụng. Quá đủ để thấy những gì mình ôm ấp trước khi lên đây bị người ta bắt buộc vứt bỏ đi và đưa vào tay mình một thứ khá không quan hệ gì với lý tưởng đó hết.
Ngừng một chút Đời nói thêm :
- Ra đi lành ít dữ nhiều, nhưng thà vậy. Canh bạc lớn nhất của cuộc đời mà ai có đủ điều kiện cũng phải đặt thôi. Héo mòn theo ngày tháng chỉ tự làm khổ mình.
Trinh không kềm chế được lòng mình :
- Nhưng anh sẽ để khổ cho những người thân yêu.
- Biết sao hơn. Bãt lực trước hoàn cảnh chọn giải pháp không hoàn hảo còn hơn không chọn giải pháp nào! Biết đâu chuyện đời. Người thân, người quen gặp lại ở chân trời góc biển nào đó ý nghĩa biết bao! Vã lại biết đâu hoàn cảnh mời sẽ thuận tiện hơn cho việc thực hành những lý tưởng khác hữu hiệu hơn và nhất là không bị bẻ cong, bóp méo như hiện tại.
Đời nhìn vào mắt Trinh, anh muốn nói thêm nhưng lại thôi, bao nhiêu đó đã đủ. Tự hứa còn quan trọng hơn hứa với người khác để rồi buông trôi. Trinh thẫn thờ nhìn ta ngoài. Lác đác mấy con chim sẻ kiếm ăn giữa sân. Chúng cũng như mình có nhau hôm nay, chưa biết ngày mai ra sao! Một cái bẫy, một giàn ná sẽ chia lìa chúng ta. Dễ dàng như bức điện tín mật mã quái ác kia. Số mình vậy đó. Người tình một đời ‘ra đi’ tức tưởi không lời từ biệt, không nhìn được nhau lần cuối. Để lại những nụ hôn đầu bờ môi vụng dại mãi mãi không quên. Mối tình mới chớm nụ nhẹ nhàng như sương mù rừng núi cũng tan theo cơn lốc cuộc đời. Đến rồi đi. Một từ biệt để bảo vệ con thuyền chính nghĩa dân tộc trong sóng gió. Một sinh ly để mong lật ngược thế cờ. Nhưng đốii với mình, hình bóng họ sẽ như nước chảy qua cầu. Qua mãi. Một lần bóng câu in dưới nước. Rồi thôi. Hai bên không còn liên hệ gì nữa. Chỉ có chiếc cầu ở lại bất động. Đợi chờ sự tàn phá của thời gian. Như mình sẽ chết già ở xó núi xẻo rừng để rồi được đắp mặt bằng những danh từ rỗng tuếch không bù lại chút mảy may những thiệt thòi.
Trinh cúi đàu nói thật nhỏ, như tự biện h :
- Phải chi mình là trai! Hay giàu có hơn... Hoặc bắt liên lạc được trở lại...
Đời nhìn xuống, đường ngôi thẳng trắng nổi bật trên nền tóc đen. Đầu Trinh thật tròn trịa, quý phái nàng ngẩng mặt lên đînh nói gì nhưng lại bắt gặp ánh mắt của Đời nên lại thôi. Một vài sợi tóc lạc loài lòa xòa trước trán trông thật là xác xơ thảm hại. Ánh nắng chợt tạo một bóng đen trên quầng mắt Trinh. Nàng như già đi thêm 5, 6 tuổi.
Tiếng Đời thật cảm động âm vang trong buổi chiều tịch mịch:
- Tôi đã xin phép họ xong. Bùc điện tín này không còn cần thiết nữa. Trinh giữ lấy như một kỷ niệm đánh dấu ngày ngày chia tay đồng thời phủ nhận tình nghĩa của tôi với Trinh.
Nàng thẫn thờ cầm bức điện tín thở dài, như nói với mình:
- Rồi tất cả sẽ qua đi. Như nước chảy qua cầu.
Ngoài kia mặt trời khuất hẳn sau rặng cây xa. Những tia nắng bướng bỉnh cuối cùng cũng tắt ngấm để lại một màn đen rừng núi dần lần với màu trời. Trong này bóng tối xuống thật nhanh trùm phủ ngôi trường kỷ niệm.
San Antonio, TX, 1982
Nguyễn văn Sâm
No comments:
Post a Comment