TẠ TỴ * NGUYỄN TUÂN
Nguyễn Tuân
Nội dung thủ bút:
Tôi đang bận chữa épreuve cho cuốn Chiếc lư đồng mắt cua. Cuối tháng mới xong. Sẽ dành cho anh một bản giấy tốt. (Nhưng đừng nói ồn lên, sợ anh em chỗ khác, không có, lại trách móc. Căn dặn anh như vậy.) Chữa xong, tôi vô Nam một chuyến nữa rồi trở về Bắc sống với cái tiểu gia đình sắp đưa hết từ Thanh ra Cầu Mới – làng mọc “bản quán”.
Những điều anh trách tôi trong thư vừa rồi, xin nhận lỗi hết. Và mong chuyến sau, không dám cẩu thả nữa.
Anh mạnh.
Nguyễn Tuân (Tài liệu của bạn Nguyễn Như Cảnh)
Nguyễn Tuân: Làm báo, viết văn, đóng phim. Sinh năm 1910 tại Thanh Hóa
Tác phẩm: Vang bóng một thời, Chiếc lư đồng mắt cua, Một chuyến đi, Tàn ngọn đèn dầu lạc, Tuỳ bút I, Tuỳ bút II, Tóc chị Hoài, Quê hương, Nguyễn, Chùa Đàn, Ngược dòng sông Đà
Tác phẩm chưa in: Cỏ độc lập (Kịch), Tuỳ bút III
Nguyễn Tuân
Và thái độ kẻ sĩ trước cách mạng qua tác phẩm Chùa Đàn
Nguyễn Tuân là một trong những khuôn mặt lớn của nền văn học nghệ thuật Việt Nam ở trước và trong cuộc chiến. Nói đến Nguyễn Tuân là nói một giá trị hồn nhiên, là khơi sáng lại dòng sông thời gian chìm khuất, là nhắc nhở đến một vùng trời xôn xao của thanh âm ngôn ngữ. Nguyễn Tuân đứng sững trước mặt chúng ta với vóc dáng kiêu kỳ, với từng ngón tài hoa, với đôi cánh chập chờn bay lượn trên đỉnh cao nghệ thuật. Hành trình vào tác phẩm Nguyễn Tuân như hành trình đi vào một cung điện tráng lệ đầy màu sắc diễm ảo. Từng nguồn ánh sáng lung linh chiếu rọi vào mỗi dòng, mỗi chữ, thứ ánh sáng lạ kỳ làm mê hoặc cả gỗ đá vô tri làm nhũn từng ý nghĩ bứt đi tự niềm cô đơn nhất. Nghệ thuật khi đã vươn tới đỉnh cao có thể toả ra xung quanh những tia lửa làm cháy cả rừng cây, làm khô dòng suối, nếu rừng cây dòng suối chỉ mang trong bản chất những ước lệ tầm thường, nhàm chán.
Toàn bộ tác phẩm của Nguyễn Tuân không nhiều, nhưng ở mỗi tác phẩm đều súc tích và chứa đựng sự bắt buông, vượt thoát của ngôn ngữ đi vào thế giới riêng biệt mà chỉ có Nguyễn mới đủ sức phung phí và sử dụng để hình thành một kiến trúc vĩ đại như thế. Mỗi chữ được Nguyễn dùng trở nên quý giá. Nguyễn Tuân viết mà giống như nhà điêu khắc cần cù chạm trổ vào mặt đá quý những hình nét trác tuyệt.
Từ Vang bóng một thời qua Chiếc lư đồng mắt cua, Một chuyến đi, Tàn ngọn đèn dầu lạc, Tuỳ bút I, Tuỳ bút II, Tóc chị Hoài, Quê hương đến Nguyễn rồi Chùa Đàn, tác phẩm sau chót của Nguyễn Tuân trước khói lửa, đã do Nhà xuất bản Quốc văn ấn hành ngày 5-8-1946 tại Nhà in Trung Bắc, 36 phố Phùng Hưng, Hà Nội. Tác phẩm Chùa Đàn ra đời được già 4 tháng thì cuộc chiến tranh Việt - Pháp bùng nổ trên toàn quốc (19-12-1946). Từ đó toàn quốc kháng chiến và cũng từ đó, mọi sinh hoạt của con người Việt Nam bắt buộc phải đổi thay, nhất là sinh hoạt văn học nghệ thuật.
Trong hơn một năm trời, từ ngày 19-8-1945 đoàn quân khởi nghĩa rời núi rừng Cao-Bắc-Lạng tràn về Hà Nội rồi lần lượt qua các tỉnh cho đến ngày 19-12-1946, Nguyễn Tuân mới chào mừng cách mạng được 2 tác phẩm: Nguyễn và Chùa Đàn. Nội dung tác phẩm Nguyễn được coi như tác phẩm tự thuật. Nguyễn Tuân đã nhân danh nhân vật Nguyễn để trình bày quan niệm sống của riêng mình đối với cách mạng bằng cách chối bỏ quá khứ và tình nguyện dấn thân vào ánh sáng chỉ đạo của lý tưởng mới. Nguyễn Tuân đã tự lột xác. Thái độ này làm bỡ ngỡ nhiều người, nhất là trong nhóm bạn bè thân thiết.
Nguyễn Tuân, một nghệ sĩ đã ném cuộc đời vào đam mê, đã mơ ước sau khi chết, như văn sĩ Pháp Paul Morand, người đời thuộc da mình làm “va-li” để được tiếp nối giấc mộng phiêu đãng nửa chừng dang dở. Nguyễn Tuân đã phung phí tuổi hoa niên với tiếng đàn, câu hát, đã dìm phương tiện vào những thích thú cầu kỳ trong đời sống, từ miếng ăn, ly rượu, tách trà, hơi thuốc, nhất nhất cái gì cũng trở thành kiểu cách, cũng được xưng tụng như một thiêng liêng. Những cái đó, Nguyễn Tuân đã treo lơ lửng từng thứ một chẳng phải chỉ trong văn chương mà còn ở phần sâu kín nhất của tâm tư và luôn luôn điều hợp cho cái thích của riêng mình thành một đạo giáo có tín đồ quỳ gối.
Khởi hành từ nhận định trên, sự lột xác của Nguyễn Tuân trong tác phẩm Nguyễn là một đột khởi, một ngỡ ngàng gần như thất vọng. Nhưng, tâm trạng Nguyễn Tuân, một tâm trạng phức tạp, không hẳn đã do thời cuộc tạo nên mà chính thực kết đọng trong máu, trong hồn Nguyễn Tuân từng năm, từng tháng.
Cái tâm trạng đó được bộc lộ rõ trong tác phẩm Chùa Đàn, một tác phẩm được dựng lên theo đúng cung cách của khúc hát ả đào về hình thức, còn nội dung nói lên sự quyết tâm phục tùng cách mạng và chính ở tác phẩm này, những “mảnh da thú” cuối cùng được gỡ bỏ để biến Nguyễn Tuân thành con người khác, vĩnh viễn thành con người khác.
Mở đầu cho tác phẩm Chùa Đàn Nguyễn Tuân đã trích một đoạn trong tập Nguyễn:
“Mày hãy diệt hết những con người cũ ở trong mày đi… Mày phải tự hoại nội tâm mày đi đã. Mày hãy lấy mày ra làm lửa mà đốt cháy hết những phong cảnh cũ của tâm tưởng mày.” (Nguyễn)
Để tới được những vụ án mạng rất cần ấy, lại chỉ có viết ra! (Nguyễn Tuân)
Đoạn trên cho người đọc nhìn rõ lập trường và chiều hướng của tác phẩm Chùa Đàn, Nguyễn Tuân muốn mọi người phải thừa nhận ý muốn cuối cùng và quyết liệt của tác giả, để tiến tới sự dứt khoát với quá khứ, với chính bản thân mình. Nguyễn Tuân muốn tạo một giá trị mới, một suy cảm mới, ở đó, con người nghệ sĩ phóng đãng phải chết, phải huỷ diệt cái con người vị kỷ lỗi thời dù con người đó là thiên tài văn học, hay là gì gì đi nữa.
Tác phẩm Chùa Đàn gồm 3 phần: Dựng, Tâm sự của Nước độc và Mưỡu cuối.
Ở phần Dựng, Nguyễn Tuân cho độc giả gặp người tù 2910 trong một trại an trí, tại Cao Nguyên. Người tù 2910 là Lịnh, nhà cách mạng luôn luôn có mặt ở khắp các nhà tù vì đã coi cách mạng như một tôn giáo. Lịnh – 2910 – đã trở thành đối tượng phức tạp để Nguyễn Tuân phải gửi vào đây một dấu hỏi, và một dấu chấm rất đậm. Người tù chính trị 2910 dưới ngòi bút Nguyễn Tuân trở thành một thần tượng chẳng những cho tác giả mà còn cho tất cả các tù nhân khác và ảnh hưởng đến những tên cai, đội khố xanh coi tù nữa. Lịnh – 2910 – biết nhiều thứ quá, ngoài việc làm cách mạng, ngồi tù. Lịnh – 2910 – dạy Ăng-lê, viết thơ, làm câu đối chữ Nho, sinh hoạt với anh em trong “căng” bằng cách “ngồi chót vót trên thang đu tập thể thao, đọc tin tức và tình hình chính trị ngoại giao các nước và những biến cố xã hội trên khắp thế giới, rồi mổ xẻ chương trình Đại Đông Á của Đại Nhật Bản”! Người tù 2910, không uống rượu, không nghe hát cô đầu dù, ông “đội” khố xanh vì lòng “cảm phục” có nhã ý tổ chức buổi hát lậu trong rừng cho vui, mà Lịnh – 2910 – không chịu.
Để giải thích thái độ đó, Lịnh – 2910 – đưa cho tác giả một vở viết. Vở mở đầu bằng một tựa đề “Tâm sự của nước độc” dưới chua một dòng nhỏ:
Ai hát hay mà ai hay nghe hát
Phần II, ghi “Tâm sự của nước độc”. Phần hay nhất của Chùa Đàn, mà Nguyễn Tuân đã cố gắng lần chót trước khi chia tay vĩnh viễn với cái thú phong lưu, trước khi lìa bỏ “mảnh da thú” cuối cùng.
Cậu Lãnh Út, một trang điền chủ hào hoa, phong nhã. Từ ngày người vợ trẻ đẹp chết vì tai nạn hoả xa, cậu trở thành kẻ thù của nền văn minh cơ khí. Cậu đâm mê cuồng, chỉ uống rượu suốt ngày đêm để giải buồn. Rượu, rượu nhiều vô kể, cả một “tửu phần” có ghi tên cùng ngày tháng từng lứa cất. Tửu phần do Bá Nhỡ – quản gia – một tử tội trốn tránh, được gia đình Lãnh Út che chở. Để tạ ơn cứu tử, Bá Nhỡ, một tay tổ chức, một tay nghệ sĩ siêu phàm, một đệ tử trung kiên, đã tự hy sinh để mang lại nguồn vui cho ân nhân và người thương nữ, cô Tơ, một ca kỹ nổi danh từ ngày ông Chánh Thú – chồng cô – chết, thề không hành trình cho ai đàn nữa. Lời thề đã làm một kẻ mê hát chết mất nửa người. Cô Tơ, vì nhân đạo, không nỡ để Bá Nhỡ – người đã khổ công vì mình – phải chết, khi hồn ông Chánh Thú đã nhất quyết để Bá Nhỡ chết cho mình được đầu thai kiếp khác. Nhưng định mệnh đã ràng buộc mỗi số phận vào nhau, và kết quả đưa tới: một kẻ chết trên vũng máu của chính huyết quản mình rỏ xuống, một kẻ đi tu, một kẻ phản tỉnh đi làm cách mạng, và Chùa Đàn được dựng lên trong Ấp Mê Thảo, do cô Tơ phụ trách nhang đèn.
Phần “Mưỡu cuối” gồm 2 đoạn: một, nói với Lịnh, người tù 2910 và lá thư gửi sư thầy Tuệ Không, tức cô Tơ để yêu cầu “nhà chùa” minh xác thái độ trước cuộc sống.
I. Nhân vật Lịnh – 2910 và Nguyễn Tuân
Nguyễn Tuân bản chất là con người thích hành lạc và thích một mình bay bổng trên những thú đam mê có tính cách phóng túng hình hài mà bỗng nhiên tự giam cầm mình vào một kích thước – kích thước của nhà tù – để say đắm, mải mê với một hình thức cứng rắn và gò bó, chẳng phải do kỹ thuật trại giam mà đích thực do sự bủa vây của cách mạng, Nguyễn Tuân bắt gặp cách mạng như kẻ sắp “về quê” vì bệnh hoạn gặp được danh y, như kẻ lưu vong tìm về được đất mẹ.
Nguyễn Tuân đã thần thánh hóa vai trò của Lịnh – 2910 – ở bất cứ đâu, bất cứ hoàn cảnh, trường hợp nào có thể nói được, viết được. Với những quấn quít, vội vã với sự bấn loạn của suy tưởng trước cách mạng, Nguyễn Tuân hành động như một người không trang bị khí giới phòng thân, đột nhiên bị quẳng vào đấu trường để tỉ thí với một lực sĩ khổng lồ có sức mạnh vô địch.
“Ngoài những lúc phải theo lính canh vào rừng ngả cây cổ thụ, phát quang rừng lau, phá đồi, đánh gianh lợp nhà, cắt cỏ cho trâu dê bên đồn, lấy nước suối ngọt cho bên trại anh em, những lúc được về ăn nghỉ trong trại, tôi ngắm Lịnh (người tù 2910). Những cử chỉ vụn vặt của Lịnh đã đi vào con người tôi không sót một nét. Tôi ngắm Lịnh lặng lẽ và kính cẩn.” (Chùa Đàn, trang 13)
Người đọc cần phải hiểu Nguyễn Tuân trong đoạn văn trên với ý nghĩa Lịnh – 2910 – tượng trưng cho cách mạng, tượng trưng cho uy quyền tối cao của Đảng. Lịnh nói với Nguyễn Tuân mà như ra lệnh, Tuân vâng lời như đứa nhỏ hiền ngoan.
“Càng ở vào hoàn cảnh tù tội, chúng ta chúng phải giữ mình làm trọng. Để lúc về trung châu, còn có mặt trong hàng ngũ của đoàn thể… Thiếu đi – dù là một người – công cuộc sẽ chậm ít ra là một bước trong thời gian.” Tôi yêu kính câu nói của Lịnh chứa đầy một niềm sốt sắng giống như lời nói của nhà lãnh đạo ký chú với những đồng chí chưa hoàn toàn nhập điệu…” (Chùa Đàn, trang 14)
Ấy đó, cái sự thực mà nhiều người còn e ấp không dám nói trắng ra, Nguyễn Tuân đã nói và nói rất thành khẩn với lòng mình và cả kẻ khác. Phía trước mặt Tuân lúc đó, thật quả không có gì lớn hơn, vĩ đại hơn hình ảnh Lịnh – 2910. Cái vóc dáng cách mạng đã trùm lấp mọi suy nghĩ và huỷ diệt đến tận cội rễ từng phân vuông hư hỏng bởi nếp sống phong kiến hưởng thụ trong con người nghệ sĩ có mặt. Lịnh – 2910 – là một nhà thông thái, một “siêu nhân” trước những bê bối, lạc lõng, bẩn thỉu, ích kỷ, đớn hèn của quá khứ. Lịnh – 2910 – là nhân vật quá hoàn hảo, quá lý tưởng đến nỗi không còn phê bình vào đâu được. Lịnh – 2910 – giỏi văn hóa, giỏi chính trị, có tài lãnh đạo, thông suốt một vấn đề, mọi liên quan giữa con người và sự vật. Nguyễn Tuân đinh ninh rằng một người như Lịnh – 2910 – làm gì Tây nó chả bắt “vì ai cho anh xây dựng Thị trấn Ngày mai trên phá hoại”, “Ai cho đi làm cách mạng để đạp đổ chế độ thống trị này?” vì thế Nguyễn Tuân yêu Lịnh – 2910 – như một người anh cả trong cõi học và cõi đức.
Ở tù rượu ngang là quý lắm, Lịnh – 2910 – không uống mà chỉ có 790 tức Nguyễn Tuân uống thôi. Nguyễn uống say khướt trong một buổi chiều cuối xuân đất trích nhớ nhà, Lịnh 2910 chỉ ngồi cạnh “lập là” xem Nguyễn say. Nhưng rồi Nguyễn bỗng sực tỉnh trong một đoạn văn tuyệt mỹ:
“Thời tiết cuối xuân sang hè, rừng lim trổ hoa xám bỗng nổi cơn giông. Gió ngàn bị quấn trong kẹt thung lũng đâm ra cuồng cứ vật mãi vào hàng rào nứa tép của đất tập trung. Gió xoay quanh ‘căng’ chúng tôi đủ bốn hướng tám mặt. Mỗi lần gió đổi chiều, lướt qua những đầu nứa vát chéo nhọn, cái hàng rào lại rung lên như một cây phong cầm đồ sộ bị hiếp bởi một tay nhạc công tàn bạo. Có những thanh âm gùn ghè gầm thét, có rất nhiều cung bậc của than thở. Tôi không tách được tiếng ri rền nào là riêng của hàng rào nứa và tiếng oán tiếc thở dài nào là riêng của gió rừng biến động. Tôi chỉ biết tai tôi đang nghe một thứ nhạc đàn đầy âm thanh tấm tức. Gió giông không tìm được lối thoát lại càng nghẹn ngào vật mình vật mấy với mấy tường nứa rừng nhọn hoắt. Bỗng Lịnh để nhẹ tay vào vai tôi, ‘Này, nghe nó như các khổ dựng của cây đàn đáy ấy 790 ạ.’ Tôi vội đặt chén xuống." (Chùa Đàn, trang 20)
Uống xong, Nguyễn cứ “ngồi bệt đấy với chén rượu tàn” với dĩ vãng trôi bồng bềnh trong tâm tưởng. Nguyễn Tuân vốn say mê đàn hát, từ hát bộ, hát chèo, hát gõ, ca Huế đến cải lương Nam Kỳ. Nguyễn luôn luôn đam mê mà lời lãi chỉ thu về rung động. Nhưng từ ngày tự trói buộc mình vào lý tưởng, vào sự giam cầm của khuôn thức cách mạng mà Lịnh – 2910 – là ngọn đuốc soi đường, đôi lúc tâm hồn Nguyễn vẫn bị day dứt, vò xé bởi tiếng đàn, câu hát trôi về từ cõi vô thức làm cho hoang dại bất ngờ, làm tê liệt cả công tác “cỏ-vê” chém tre, ngả gỗ trên ngàn!
Nguyễn Tuân đã sử dụng ngôn ngữ văn chương để thi vị hóa những tên cai, đội khố xanh làm cho những nhân vật “răng đen mã tấu” này trở thành cao sang, có “tấm lòng” đối với anh em cách mạng mà trên thực tế, sự kiện không thể xảy ra, không-bao-giờ-xảy-ra-được.
Ông đội khố xanh qua ngòi bút Nguyễn Tuân trở nên hào hoa, đã dám “qua mặt” Tây, tổ chức buổi hát ả đào trong rừng chỉ để riêng cho người tù 2910 thưởng thức. Nhưng người tù đó – Lịnh – vẫn từ chối như đã từ chối dĩ vãng và buổi hát giữa rừng cũng không bao giờ có nữa.
“Mùa nước độc đã đến – lá lim, quả ngái rụng xuống suối kể đã nhiều – ai cũng chỉ lo ốm thôi!”
II. "Tâm sự của nước độc" hay nỗi ám-ảnh-đến-chết-không-rời trong tâm sự Nguyễn Tuân
Trong “Tâm sự của nước độc”, Nguyễn Tuân đã gửi gắm rất nhiều hình ảnh mình, hình ảnh cuộc đời qua tác phong và ngôn ngữ của Lãnh Út.
Lãnh Út, một nghệ sĩ trên nghệ sĩ, căm thù thời đại cơ khí vì cô vợ đã chết dưới bánh xe hoả. Người vợ đây, là biểu tượng ngàn đời trong nghệ thuật. Sự căm thù này được cụ thể bằng hành động. Lãnh Út dằn dỗi cả với những vật dụng cần thiết hằng ngày như ô-tô, xe đạp, máy bơm nước, ống chì dẫn nước, kèn hát, máy chữ, bút máy, lò cồn, đèn măng-sông, ống hàn thử biểu, lịch in bằng máy và vứt luôn cả khẩu súng bắn chim hai nòng xuống sông Tâm.
Lãnh Út dìm thân phận mình, dìm những ngày, những tháng, những năm trống trải bơ vơ trong hũ rượu, trong vòng đai ấp Mê Thảo, trong nỗi nhớ thương dằng dặc không thời gian. Lãnh Út tự khép mình giữa cơn mê dĩ vãng để tìm về sự hưởng lạc cá nhân do mình quyết định và an bài. Cái con người kỳ lạ ấy, mỗi năm đến ngày giỗ vợ lại bắt nhân công đi chặt một cây gạo to đem trồng ở trước nhà để làm gì chẳng ai đoán biết. Một số phận nữa, Bá Nhỡ – tên tử tội, đeo cứng vào gã nô bộc trung thành nhất, hy sinh nhất, chịu đựng nhất để làm vui lòng một người, một người khó tính đến độ cuồng dại đã quay màn giữa ngã Sáu quán Chuột để giải quyết sinh lý với đàn bà đi chợ. Tất cả vì rượu. Rượu tràn ngập vây lút toàn diện khung trời Mê Thảo. Cậu Lãnh Út tối nào cũng uống suốt sáng còn Bá Nhỡ ngồi bồi rượu, bình cổ văn, ngâm thơ Đường và trình diễn nhiều đoạn Kim Cổ Kỳ Quan, Đông Hán và Đông Chu. Một mình Bá Nhỡ diễn vở Lưu Bình, Dương Lễ, lần lượt sắm đủ mọi vai. Bá Nhỡ là bậc kỳ tài dưới nét mực Nguyễn Tuân.
Nhưng Bá Nhỡ không phải tên bồi rượu tầm thường, mà trong con người đó, còn có một lý luận, một hướng đi lên.
“Sống, đâu có phải là ngồi ỳ ra đây để chuyên tâm nhớ một người vợ chết. Nhớ thương tiêu cực. Phải cho cậu Lãnh tục huyền với đời sống mới được.”
Từ ý nghĩ đi đến thực hành còn phải qua nhiều khoảng trống, do đó, Bá Nhỡ vẫn phải nghe tiếng mõ gọi rượu, vẫn phải săn sóc “mả rượu” vì ngoài Bá Nhỡ ra không ai được quyền lai vãng gần tửu phần. Tửu phần được phân ra từng khu Đông, Tây, Nam, Bắc như một nghĩa trang sơn thôn. Ở đó có chôn từng lứa rượu và đặt tên từng mẻ rượu mang những tựa đề rất thơ: “Vô cố nhân”, “Mê Thảo Hầu”, “Thuần Hoành Quận chúa”, “Ức Sấu Viên”. Tên rượu do Bá Nhỡ đặt và Sấu Viên là tên hiệu của mợ Lãnh – người đã chết. Đêm đêm cậu Lãnh nhớ con Vượn Gầy đã uống cả vò để khi say ngồi nhìn trăng mà khóc một mình đến nỗi bóng in đậm cả khoảng tường.
Cảnh đào rượu ban đêm, đã được Nguyễn Tuân mô tả với kỹ thuật trác tuyệt.
"Cỏ gò chôn rượu bừng dậy chất xanh bóng thạch bồ, bên cái sáng bốc khói của đuốc lớn. Người phụ việc cầm đuốc, Bá Nhỡ cầm mai, hì hục đào. Những tiếng chìm chìm sương rừng reo xuống, những tiếng đục đục loài kim thảo ruột loài thố.
… Một hũ Vô Cố Nhân đã lấy lên khỏi sườn gò… Bó đuốc của người phụ việc lấp lại huyệt rượu giờ đang lụn dần tàn đóm, sèo sèo trên cỏ dầm. Vài con rắn cạp nong trườn từ hang ra, nuốt những tàn lửa đã nguội…
Cú rừng giờ mới rủ nhau đổ một hồi tan canh."
Sau bữa rượu giỗ đoạn tan Mợ Lãnh, cậu Lãnh giở chứng không khóc, không nghe đàn hát mà cũng không thèm rượu. Cậu chỉ đốt pháo. Tiếng pháo lệnh nổ to làm lứa tầm đang chín mà chết cả vì hành động của người cuồng. Trong kh đó Bá Nhỡ ngồi chờ cái ngày tận thế của Mê Thảo.
Nhưng rồi sau một năm, cái “Nghiệp” nó buộc Lãnh Út phải uống lại, vì không uống, cậu không còn là người nữa. Một đêm mưa gió tiếng mõ lại hằn lên trong không gian lạnh lẽo và rượu bỏ quên dưới mộ lại được khai quật để làm vui nhân thế. Bá Nhỡ lại giữ vai bồi rượu như những đêm nào. Cái tâm trạng Lãnh Út, cái bản chất đích danh của nhân vật quay trở lại để giày vò một thân xác đã chết chìm trong tưởng nhớ.
Rượu vào, cậu Lãnh bỗng nhớ đàn hát và tiếng ca của người thương nữ – cô Tơ – năm nào, lướt về ám ảnh trong trí não, khuấy động lại khoảng thời gian đã tắt. Bá Nhỡ – con-người-phương-tiện – coi như cái lệnh thiêng liêng, một nhiệm vụ cao cả, đến nỗi quên hẳn mình là tên tử tội tại đào, có thể bị lộ tung tích mà mất đời sống trước bản án tử hình.
Nguyễn Tuân trong lúc mê mải làm văn chương đã quên mất lương tri, đã hành động với lòng tàn nhẫn trong lúc sử dụng nhân vật dưới quyền uy tuyệt đối của mình. Nguyễn khao khát và ước mơ những cái gì tuyệt đỉnh, chẳng cứ trong nghệ thuật mà cả trong đời sống thực. Do đó, người đọc đừng ngạc nhiên khi cậu Lãnh Út đòi hỏi ở Bá Nhỡ quá nhiều mà chẳng bao giờ Lãnh Út trả về cho Bá Nhỡ mảy may ân huệ trừ sự nguỵ trang lý lịch.
Người thương nữ – cô Tơ, tuy là một đào hát nhưng cũng thuỷ chung đối với vong hồn ông Chánh Thú – chồng cô. Đã tưởng rằng lời thề trước linh sàng kẻ khuất, cô mong giữ trọn để yên phận một đời cây cỏ, ai ngờ tiếng hát ấy, nhịp phách kia vẫn quấn riết lấy số kiếp để dựng nên oan nghiệt.
“Chẳng nói giấu gì ông, từ khi ông Chánh nhà chúng tôi mất đi, chúng tôi không cầm đến lá phách nữa. Bất nhẫn lắm ông ạ! Bởi vì hát lên lại động đến vong hồn người đàn ngày xưa.” (Chùa Đàn, trang 46)
Cô Tơ không nhận lời lên Ấp Mê Thảo để hát, biết rằng phụ tri âm, nhưng chẳng làm sao hơn vì tiếng đàn cũ của chồng giờ này không ai còn có thể lựa phím, so dây!
Bá Nhỡ một lòng vì chủ, không chịu thua, nhất định học nghề để đờn cho cô Tơ hát một lần, một lần thôi rồi sao cũng được. Bá Nhỡ đón người kép nghiện về Ấp để luyện và chỉ một tháng, Bá Nhỡ đã cướp nghề của ông thầy.
“Tập đàn đáy như Bá Nhỡ thì tức là cướp nghề của kép nghiện đấy. Bá Nhỡ không thèm buông một tiếng nào. Đã bấm đến tiếng đàn nào thì tiếng đàn ấy chín nục đi. Không một chỗ nào sượng. Tưởng có đi đàn thờ ở một cửa đình nào thì ông thân làng lấy giải cũng không bắt được Bá Nhỡ đàn lỗi bất cứ ở khổ nào… Những ngón đàn như vê, lấy, chụp, vuốt, nhằn, những tiếng thoảng, những chỗ xòe. Bá Nhỡ đều nhập tâm cả…” (Chùa Đàn, trang 47)
Bá Nhỡ học xong nghề, còn cô đi mua lại cây đàn đáy cũ, thành bằng gỗ trắc đã lên nước, tang bằng gỗ ngô đồng Chiêm Thành, rồi đi xuống làng cô Tơ để vặn trục, thử dây cho người thương nữ tin vào tài nghệ mà thuận theo mình lên Mê Thảo.
"Tùng tung dếnh, dênh dênh a dênh
Tùng tung tùng tung tùng tếnh tung tụng.
Tung tùng ếnh tùng ên tùng tung (xòe)…
…Nghe đàn Bá Nhỡ mà miệng cô Tơ mấp máy, cổ họng muốn đằng hắng, cô muốn hít hơi cho đầy hai lá phổi. Cánh mũi cô phập phồng nhẹ. Cô muốn hát vo theo những khổ đàn của Bá Nhỡ cứ như thấm mãi vào người. Cô muốn quỳ xuống mà lạy tổ muôn lạy và hối vì đã muốn giải nghệ.” (Chùa Đàn, trang 48-49)
Sau những lời năn nỉ của Bá Nhỡ, cô Tơ đành thú thực sự lo sợ của riêng mình và nói về bí mật cây đàn đáy của ông Chánh Thú dang dựng cạnh bàn thờ.
“Nguyên cây đàn đó hình như có phù chú yếm bùa biếc gì ấy. Tang đàn làm bằng nắp ván thôi cỗ quan tài một người con gái đồng trinh… Cứ vào những đêm tối giời không có gà gáy, chó kêu và thứ nhất là vào những đêm áp ngày giỗ nhà tôi, thường cây đàn vẫn giở giời, thành đàn đổ mồ hôi cứ vã ra như tắm và thùng đàn phát lên những tiếng thở dài và vật mình vật mẩy với bức vách, cứ lủng củng suốt đêm.” (Chùa Đàn, trang 51)
Tưởng nghe thấy thế, Bá Nhỡ sẽ bỏ ý định mời hát, nào ngờ Bá Nhỡ, con người kiên trì và cương quyết, chỉ cần tới đích chứ không sợ trở ngại. Nhân vật Bá Nhỡ được Nguyễn Tuân sử dụng như phương tiện để chuyên chở từng sự kiện đã được ấn định rõ ràng trong tâm thức nhà văn.
Cây đàn của ông Chánh Thú, một kẻ mê hát sờ vào mà bị hành, trở thành phế nhân, nay đến lượt Bá Nhỡ quyết tâm đem một đời, đem hơi thở của mình để đánh đổi lấy những phút rung động cho kẻ khác nên chỉ sau một ngày đêm tóc đã trắng như cước, giống như trường hợp Ngũ Tử Tư thời Chiến Quốc.
Cô Tơ không lên Ấp Thảo thì cậu Lãnh Út xuống vậy. Lãnh Út xuống núi vì mê tiếng đàn, câu hát để khoả lấp nỗi cô đơn dù rằng phải trả bằng sinh mệnh một con người, vì đã “trên dưới nghìn đêm rừng rồi, gà ở Ấp Thảo chỉ có gáy chõ vào một chén rượu của một con người này”.
Bá Nhỡ tay không, lần thứ ba, đến nhà cô Tơ. Người thương nữ gặp lại kẻ-mê-mình,“Nhớ quê chàng lại tìm đường thăm quê”. Lần này người nghệ sĩ, Bá Nhỡ quyết cầm vào cây đàn đựng trong buồng thờ. Hắn đã nghĩ kỹ và an tâm chịu mọi hậu quả. Cô Tơ không muốn, thành thực không muốn để người nghệ sĩ “có lòng” kia phải chết bi thảm, dù rằng cái chết đó rất nghệ thuật và để cho ông Chánh Thú được sớm đầu thai kiếp khác. Nói tình tứ cổ xưa vẫn vậy, đã không biết thì thôi, một khi biết, đố ai gỡ nổi, huống hồ “cuộc vui” này để “chi phí” cho vụ “ân oán giang hồ”. Cô Tơ đã xin với linh hồn ông Chánh Thú tha cho Bá Nhỡ, nhưng xin đã ba lần mà hồn ma vẫn chẳng chịu. “Cô Tơ hoa mắt, nghẹn nơi họng và trong người như có ai đặt hoả lò”.
Thế rồi cái gì phải đến, đã đến. Cậu Lãnh cầm chầu, cô Tơ hát và Bá Nhỡ cầm đàn. Định mệnh nào đó thật phũ phàng, nó dìm chết từng số phận dần dần như thuốc độc ngấm sâu vào cơ thể.
“Chiếc cáng điều ấp Mê Thảo đã dựng giữa sân nhà cô Tơ, hai đầu gác lên hai cái trấu gỗ ối già. Cậu Lãnh vẫn chưa tỉnh rượu…”
Thế là từ đây, từ giây phút này, nguồn đam mê bắt đầu rót xuống nhịp phách, tiếng đàn, câu hát, khổ trống những tiếng bi thảm như chiếc búa đóng vào cá “săng”. Ở đây, Nguyễn Tuân đã dùng những “ngón” mầu nhiệm của văn chương để diễn tả một kỹ thuật tuyệt luân của nghề đàn hát. Người đọc bị Nguyễn xô đẩy vào thế giới âm thanh, quyện vào màu tang tóc rồi vã xuống vũng máu tanh ngòm nhuộm hồng vóc dáng kẻ chơi đàn, cây đàn tử thần, với niềm say mê vô độ.
“Chưa bao giờ cô Tơ thấy rõ cái đau khổ ngậm ngùi của tiếng đàn đáy buối này. Tiếng đàn hậm hực hình như không thoát hết được vào không gian. Nó nghẹn ngào liễm kết cái u uất vào tận bên trong lòng người thẩm âm. Nó là một cái tâm sự không tiết được ra. Nó là một nỗi u kín bực dọc, bưng bít. Nó giống như cái trạng huống than thở của một cảnh ngộ vô tri âm. Nó là cái tấm tức sinh lý của một sự giao hoan lưng chừng. Nó là niềm vang dội quằn quại của những tiếng chung tình. Nó là cái dư ba của bể chiều dứt chân sóng. Nó là cơn gió lọt kẽ mành thưa. Nó là sự tái phát chứng tật phong thấp vào cữ cuối thu dầm dề mưa ầm và nhức nhối xương tuỷ. Nó là cái lả lay nhào lìa của lá bỏ cành. Nó là cái lê thê của nấm mộ vô danh hiu hiu ngọn gió vàng so le. Nó là cái oan uổng ngàn đời của cuộc sống thanh âm. Nó là sự khốn nạn, khốn đốn của chỉ tơ, con phím. Nó là một chuyện vương vít nửa vời.” (Chùa Đàn, trang 62)
Người đọc vừa nghe một khúc nhạc làm toàn bằng ngôn ngữ. Nó tha thiết, giày vò. Nó nghẹn ngào, uất ức. Nó rung lên từng thân phận bi thảm. Nó là máu, là lệ. Nó là con tim, khối óc. Nó là tài hoa phát xuất. Nó vang động trong tâm hồn. Nó luồn qua từng tế bào thoi thóp. Nó bay vút lên không gian cao thẳm. Nó là ánh sáng, là bóng tối. Nó là cõi sống và cõi chết giao thoa. Nó là Nguyễn Tuân. Nó là Nghệ thuật.
Trong khi đó, “cỗ phách của cô Tơ dồn như tiếng chim kêu thương trên dặm cát nổi bão lốc. Nhiều tiếng tay ba ngừng gục xuống bàn phách, nghe tàn rợn như tiếng con cắt lao mạnh xuống thềm đá sau một phát tên”.
Còn cậu Lãnh Út thì “mềm tay roi, càng mê tơi đi vì tơ trúc ríu ran”. “… Ai… Đàn ai… một tiếng...”
Chao ôi! Chỉ một tiếng thôi, tiếng đàn khốn khổ bao nhiêu và cay đắng bao nhiêu cho một thân phận, cho hai thân phận, cho ba thân phận và cho cả một thế hệ lạc loài.
Cuộc vui nào rồi cũng phải tàn, huống hồ cuộc vui lần chót. Tiếng phách đã lảo đảo, tiếng đàn lả về cõi chết, tiếng hát méo lần đi vào cơn mê thiếp như ăn phải bát cháo lú bên sông Hắc Thuỷ. Tiếng trống sắc sảo, sát phạt bỗng ngừng trên mặt da thú vì trong buồng thờ ông Chánh có tiếng cười sằng sặc ở sau bài vị. Cái bát hương bằng sứ chẻ dọc làm hai mảnh để báo tin cuộc vui đến giờ tắt lửa. Số phận mỗi người và sự vật được định đoạt minh bạch. Bá Nhỡ tự hành quyết trong vũng máu âm thanh. Tinh hồn đã xuất thoát với hình ảnh con châu chấu ma nổ ruột trên tim nến lả lay. Cây đàn biến thành những mảnh gỗ vụn. Cô Tơ hát chưa hết một phần ba điệu Hóa Mã mà nhịp phách đã lảo đảo, rã rời. Và Lãnh Út, nước mắt vận chuyển hết vào nội tâm thành một niềm tư lường im vắng ghê lạnh!...
“… Một năm sau, ấp Mê Thảo mọc lên một gò Chùa – Chùa Đàn.”
III. Thái độ kẻ sĩ và niềm-ăn-năn-trước-cuộc-sống
Phần “Mưỡu cuối”, phần chót của Chùa Đàn, Nguyễn Tuân đã sử dụng kỹ thuật hành văn theo thể viết thư để dễ dàng bày tỏ ý niệm và lập trường của mình. Bức thư đó coi như lời trăn trối cuối cùng của kẻ tự lột xác, vĩnh viễn đi vào một phương hướng khác, một môi trường khác – ở đó cái sự bận bịu, kiểu cách, lập dị không chỗ dung thân.
Nha Trang khẳng định thái độ trước cuộc sống mới bằng một đoạn với Lịnh – người tù 2910 – hiện thân của “Lãnh Út hôm qua” với một niềm tin tưởng và sự khuất phục của riêng mình đối với cách mạng.
Bức thư gửi cho sư thầy Tuệ Không, đích thực là niềm ăn-năn-vô-hạn của một kẻ phạm pháp được ân xá quay lại kết tội người đã ký giấy tha mình.
Nguyễn yêu cầu: Nhà chùa cứ thỉnh xong hồi chuông chiều một trăm linh tám tiếng ấy đi, thì “chúng tôi” (Nguyễn và cách mạng) sẽ trở lại với nhà chùa đấy.
Cái giọng nói sát phạt mới dễ làm sao!
Khi đọc hết “Tâm sự của nước độc”, người ta thấy Nguyễn càng lún sâu vào ảo giác do cách mạng hình thành. Lịnh – 2910 – cậu Lãnh Út – càng lúc càng trở nên vĩ đại để biến thành chiếc lưới khổng lồ chụp gọn cả thể xác lẫn linh hồn Nguyễn vào nguồn đam mê mới, sự thực, chưa hẳn như vậy. Nguyễn Tuân, tượng hình của sự hưởng lạc mà nay phải đối diện với một nhân vật làm cách mạng thường trực giữa cuộc đời chênh vênh lạc nền tảng này thì ai là người có thể đoan chắc “một câu chót?” Câu chót đó, lúc này đã ngoài 60, Nguyễn Tuân có thể nói được, nói thành khẩn với lòng mình, với cuộc sống có đó, cũng như năm 1946, Nguyễn đã đặt vấn đề với sư thầy Tuệ Không – cô Tơ – trong Mưỡu cuối.
Nguyễn Tuân, tự nhận mình là Kẻ Vô Đạo, đứng trước sự trào dâng trùng trùng lớp lớp của cách mạng, yêu cầu “nhà chùa” – cô Tơ – phải theo gương mình phục vụ cho đời sống mới, phục vụ cho uy quyền tối cao của cách mạng. Nguyễn quả tình đã nặng lời với người tu hành và cho rằng sự “đi tu” của cô Tơ chỉ là một hình thức ăn cướp của đời, “là đánh bạc gian, và thời khắc biểu của nhà chùa chỉ là những ngày tháng của bệnh nhân trầm trệ. Sự hô hấp của tăng già chỉ toàn có thán khí thôi, lúc hít vào cũng như khi thở ra”.
Thái độ Nguyễn Tuân lúc đó có thể rất thành thực, nhưng nó chỉ có thể đại diện cho riêng Nguyễn. Trên thực tế, lúc đó Nguyễn cũng là một kẻ bắt “nhân tình” với cách mạng, chứ chưa “già nhân ngãi”. Dù sao nữa, thái độ ấy cũng không thể chấp nhận đối với con người Nguyễn Tuân, vì bản chất của lời kêu gọi không nhân danh “kẻ trong cuộc” mà chỉ là lời nói hộ của “kẻ đứng bên lề”.
Thời gian chắc đã làm cho Nguyễn Tuân cảnh giác. Nhưng hòn đá đã ném rồi. Nó rơi vào tâm hồn những con người quý văn tài Nguyễn Tuân. Nó nằm gọn trong đó với nhức nhối vô vàn.
*
Đối với tôi, Nguyễn Tuân là một nhà văn có tầm vóc quá khổ. Tôi đã đọc nhiều lần và do đó ngôn ngữ Nguyễn Tuân đã vào sâu và nằm lì trong tiềm thức tôi từ mấy chục năm qua. Vì yêu và phục tài Nguyễn, nên tôi tìm hiểu Nguyễn ở cả đời sống. Nguyễn Tuân sinh ra đã có máu giang hồ. Lúc tuổi nhỏ có lần đã bị bắt ở biên giới Cao Miên – Thái Lan vì định vượt biên. Cơ quan an ninh Pháp giữ rồi bị quản thúc tại gia do lời xin của cụ Tú – thân phụ Nguyễn – lúc đó làm việc tại Thanh Hóa.
Chính tại địa điểm này Nguyễn Doãn Vượng chủ nhiệm báo Trung Bắc tân văn đã tìm ra Nguyễn Tuân, mời giữ nhiệm vụ thông tín viên đặc biệt của tờ Trung Bắc. Bước vào chân thứ hai của Nguyễn đi vào sự nghiệp văn chương. Bước chân thứ nhất là làm phóng viên cho báo Đông Tây từ năm 1931. Sau đó, Nguyễn đi Hồng Kông cùng Đàm Quang Thiện và Nguyễn Doãn Vượng đóng phim Cánh đồng ma là phim nói đầu tiên của Việt Nam (1937). Nguyễn đóng vai y tá. Lúc về Nguyễn viết Một chuyến đi đăng tải ít bài trong Tiểu thuyết thứ bảy sau in thành sách. Tác phẩm này đưa Nguyễn vào vị trí đúng của văn học.
Nguyễn Tuân là con người kiêu bạc, chẳng phải chỉ ở văn chương mà còn ở cuộc sống thường nhật. Tính ưa lập dị, danh từ lúc đó gọi là “chơi trội”. Ăn chim quay chỉ gặm hai cẳng chân. Tách cà-phê chỉ bỏ đúng một miếng rưỡi đường cục. Uống rượu say, ngồi lì một chỗ, chẳng nói chẳng rằng, độ tiếng đồng hồ sau mới bắt đầu phá phách. Uống trà phải tự tay đun nước bằng siêu đồng, than Tàu và pha trong ấm Mạnh Thần bằng trà quý hái từ núi Vũ Di Trung Quốc. Nguyễn cầu kỳ, kiểu cách từng cử chỉ nhỏ nhặt.
Trong thời gian kháng chiến, tôi có gặp Nguyễn một lần tại cánh rừng thuộc Thái Nguyên, Liên khu 1. Vẫn mái tóc bồng bềnh, vẫn cái mũi nổi gồ khoằm đặc biệt, vẫn cái môi chum chúm, vẫn nụ cười khó hiểu, chỉ có điều khác, đó là bộ bà ba nâu với đôi dép Bình Trị Thiên làm Nguyễn trở thành một “nông dân trí thức”. Cũng như Nguyễn Đình Thi, một cán bộ văn hóa cao cấp, mặc áo the đen chít khăn như ông xã, nhà văn Như Phong của Tiểu thuyết thứ bảy ngày xưa, vẫn nửa đùa nửa thật gọi tôi là “hoạ sĩ tiểu tư sản” vì tôi chưa hoà mình tích cực vào đời sống tập thể, ăn mặc giống hệt người lái buôn. Đồ Phồn nhà văn thơ trào phúng nghi trang như ông lão quê mùa, Xuân Diệu xúng xính trong bộ đồ nâu bạc phếch khoác blouson, cỡi xe đạp đi tung tăng đó đây nhưng mái tóc vẫn cuốn “bồng trên đài trán thơ ngây” và còn nhiều nữa, những khuôn mặt anh em trong tháng năm dài kháng chiến.
Qua hai tác phẩm Nguyễn và Chùa Đàn, Nguyễn Tuân cho rằng mình chưa đủ nhiệt thành đối với cách mạng nên trong một lớp chỉnh huấn vào năm 1950, một lần nữa, Nguyễn Tuân lại tự lột xác cùng với Thế Lữ, Xuân Diệu, Nguyễn Xuân Khoát, Tô Ngọc Vân, Tú Mỡ, Nguyễn Cao Luyện v.v… theo tài liệu của Nghiêm Kế Tổ trong Việt Nam máu lửa, xuất bản năm 1954.
Nguyễn Tuân thời chiến đã lên án Nguyễn Tuân của Vang bóng một thời:
“Trong Vang bóng một thời, tôi đã đứng về phía bọn phong kiến ăn bám, bóc lột, thống trị nông dân lao động mà đưa ra một cái nhân sinh quan phản tiến bộ của bọn quan lại, địa chủ tiêu dao hưởng lạc, bất lực trước nhiệm vụ lịch sử… Nhân vật Vang bóng một thời của tôi tiêu biểu đầy đủ cho tư tưởng phong kiến, địa chủ, quan liêu…
Sau cùng Nguyễn hứa hẹn:
“Tôi quan tâm từ nay sáng tác vì quyền lợi dân cày… Tôi phấn khởi đứng về phía bần cố nông mà thận trọng và cố gắng thể hiện cái tâm hồn sáng lên của dân cày có Đảng lãnh đạo.” (Việt Nam máu lửa, Nghiêm Kế Tổ)
Đó, đó. Nguyễn Tuân một văn tài lỗi lạc của nền văn học Việt Nam đã quyết liệt với chính mình bởi lý do rất đơn giản rằng, Nguyễn Tuân chỉ là một nghệ sĩ theo đúng nghĩa chữ, là cánh chim giang hồ, nơi nào đẹp, vừa ý vội hạ cánh hót chơi vì vậy, người đọc mới có dịp đọc lại văn phong của Nguyễn trong bài tuỳ bút "Phở" đăng ở tạp chí Văn nghệ xuất bản tại Hà Nội 13 năm trước. Và vì tình cờ, kẻ viết được đọc một bút ký của Nguyễn viết về Quốc lộ 1 trên đường thăm Bến Hải. Lẽ dĩ nhiên, “đoàn thể đã sửa chữa” cho Nguyễn nhiều, rất nhiều, nên đọc Nguyễn mà tôi tưởng như đọc văn của người khác. Nhận định về Nguyễn Tuân, một bạn văn cho rằng, Nguyễn quả có văn tài, văn phong, nhưng Nguyễn không phải là nhà văn tư tưởng. Điều này có lẽ đúng chăng?
Sau khi viết xong bài về Nguyễn Tuân, tôi được tin Nguyễn đã mất tại Hà Nội năm 1969 [1] . Cái chết của Nguyễn Tuân thực đẹp, nếu câu chuyện sau đây được coi là đúng sự thực: Nguyễn đang nằm điều trị tại Bệnh viện Phú Doãn về bệnh chai gan do rượu mà ra. Một buổi có người bạn lại thăm, Nguyễn kêu thèm rượu quá. Vì thương mến Nguyễn, người bạn tìm mua được một chai Whisky đem lại ngay chiều hôm đó. Chờ đến tối, Nguyễn ôm chai rượu trèo tường trốn ra khỏi Bệnh viện đi thẳng tới Hồ Gươm, vào giữa Trấn Ba Đình ngồi gật gù độc ẩm, cho đến cạn cả chai rồi nằm lăn ra đất. Sáng hôm sau có người tới mới hay Nguyễn đã chết, không biết từ lúc nào.
Trích văn Nguyễn Tuân
Tâm sự của nước độc
Gần tàn tiệc đêm, cậu Lãnh vụt nhớ đến cái thèm ước cũ: “À, hôm nào em cho tìm cô Tơ về ấp hát một buổi. Đàn của em nghe chín lắm. Sao mọi khi không thấy em chơi đàn đáy! Ừ, chưa có lần nào em đánh đàn đáy. Cô Tơ hát thêm vào nữa, thì cuộc đời không đến nỗi toàn là những chén ‘Vô Cố Nhân’ đó em ạ”.
Chủ ấp lại đòi vợi thêm nửa bì “Vô Cố Nhân” nữa để cho mặt giời rọi lệch ánh buổi mai rừng vào miệng chén trào sóng còn sủi tăm. Đã trên dưới nghìn đêm rừng rồi, gà ở ấp Thảo chỉ có gáy chõ vào một chén rượu của một con người này.
Bá Nhỡ lại xuống núi, tâm hồn không mà xuống núi chứ không có đem đàn theo như lần trước. Lần này là lần thứ ba mà một người đánh đàn tìm đến một nếp nhà gianh để cầu một tiếng hát.
Trông thấy Bá Nhỡ bước vào nhà, cô Tơ càng lo sợ nghĩ đến cái mộng đêm trước không khéo mà ứng vào ông khách trên ấp này đây. Đêm nọ gần về sáng, cô Tơ nửa thức nửa ngủ, chờn chợn nghe thấy tiếng người rón rén đi từ buồng thờ ra. Cô quay mặt lại phía cửa màn thì đã thấy ông Chánh Thú đứng sững ở đấy, áo xô gai rộng tay và hoen ố. Cô định vùng chạy đi thì hồn chồng ra hiệu là không việc gì mà sợ. Ngồi men vào thành giường, cái hồn mặc đồ vải trắng bệch ấy phào với vợ: “Một ngày rất gần đây sẽ có một người tìm đến để nghe mình hát. Cứ để cho người ấy đàn vào cái đàn dựng ở bàn thờ tôi. Mình đừng có ngăn giữ người ta. Mình phải hát cho người ấy đàn. Đàn xong thì người ấy lăn ra chết. Thế nghĩa là người ấy sẽ thế mạng cho tôi ở dưới cung Thuỷ Tinh này, thì tôi mới được trở lên làm người dương gian. Đàn dưới này cho Diêm Vương trong mười Vương Phủ, tối tăm khổ sở lắm. Những thanh âm của ngục tối, mình ôi! Mình nhớ kỹ lấy để tôi được đầu thai về cái thế giới tơ trúc trên dương gian. Lần trước đã hụt mất một dịp đầu thai rồi vì mạng cái người bên Kinh Bắc ấy còn vững lắm, tôi bắt chưa được. Thôi, tôi về đây”. Một luồng gió lạnh lay động lá màn. Cô Tơ ngồi hẳn dậy thì không thấy gì nữa. Và một điều lạ là trong buồng thờ lại có ánh đèn. Ai thắp? Bao giờ cô cũng tắt đèn thờ trước khi đi nằm. Cô vào đến nơi thì có ba tiếng nứt tách rất dứt khoát. Ấy là ba sợi dây tiểu, dây trung, dây đại ở đàn đáy kế tiếp nhau mà cùng đứt. Một con đom đóm vờn bay trên cây đàn nhễ nhại mồ hôi. Trên nền tang đàn gỗ ngô đồng, có những đóm lân tinh lập lòe. Cô Tơ lại gần nhìn thì mới biết đấy là máu của dây đàn đứt. Đầu các dây còn rung lên, ruột sợi tơ rỉ tuôn ra một thứ nước đặc sệt như máu con giời leo và xanh đục như ruột bọ nẹt. Chất ấy đọng thành giọt ở các đầu dây và lóe tia xanh lạnh lên dưới cái sáng chờn vờn của lửa đom đóm. Cô Tơ thắp một tuần nhang bất thường và, đồ cỗ phách ra khỏi túi vóc, cô gõ mấy câu hát thờ.
Công việc đồng áng của cô Tơ vào sau giấc chiêm bao ấy có điều trễ nải hơn mọi khi. Rồi là thấy Bá Nhỡ vào nhà cô.
Sực nhớ lại mấy lời trong mộng, cô Tơ chỉ vội mời Bá Nhỡ uống nước, và bỏ mặc khách đấy, cô lùi ngay vào buồng thờ châm đèn hương, thỉnh chuông và cầm hai đồng tiền gieo xuống đĩa xin âm dương, khấn “Nếu mộng triệu ứng vào người khách chơi đàn trên ấp Mê Thảo đang ngồi ngoài kia, thì tôi muốn xin mình tha cho người ấy. Mình chờ đến người sau rồi hãy đầu thai lên lại với cuộc đời bằng thịt bằng xương thật này. Cũng không lâu gì đâu. Mình muốn lúc nào thì cứ báo mộng cho tôi là tôi tìm ngay được một người cầm vào đàn của mình mà đánh để rồi chết. Thiên hạ nào thiếu gì những cầm đàn chạy theo vợ mình. Có trôi sông cũng không hết. Nhưng đến cái người ngồi ngoài kia thì tôi thấy không đang tâm. Tôi xin mình, mình chứng giám cho lòng ngay thẳng và thương người của vợ mình. Tôi gieo tiền, mình bằng lòng thì một đồng sấp một đồng ngửa.”
Tiền khất đài một mặt bôi vôi, ba lần gieo xuống đĩa thì ba lần chỉ quay tít mà cười rồi lăn ngửa ra cả đĩa, chứ không keo nào được cả. Cô Tơ hoa mắt, nghẹn nơi họng và trong người như có ai đặt hoả lò. Rồi cô lặng cúi trở ra phòng khách, không dám nhìn thẳng vào Bá Nhỡ.
"Thưa cô, tôi về ấp đã nghĩ kỹ rồi. Tôi sẽ đánh đúng vào cây đàn thờ dựng trong buồng. Sự gì sẽ phải xảy ra cho tôi, tôi vui lòng chịu lấy. Cô không nên lo sợ ái ngại gì cho tôi cả."
"Thưa ông… Thưa ông…"
"Thưa cô, tôi đã nhất định. Nếu tôi có tránh được cái việc đánh vào cây đàn ông Chánh, tôi thấy đời tôi nó cũng chẳng thêm hơn lên lấy được một điều gì. Có lẽ lại còn nhạt là khác nữa."
"Thưa ông…"
"Thưa cô… mà lần này chắc không còn cách gì để cô từ chối nữa. Vì cô không phải lên hát tận trên ấp. Cô ngồi hát hay ở bục kia. Tiện lắm."
"Thưa, không có trống?"
"Điều đó, tôi đã tính rồi. Chừng vàng mặt trời thì võng cậu Lãnh tôi sẽ có người cáng tới đây. Cậu Lãnh sẽ cầm chầu. Cô sẽ hát, tôi sẽ đàn – đàn ngay vào cái đàn ông Chánh. Thôi, cô bảo dọn qua loa cái gì cho tôi uống mấy chén cho nó ấm bụng."
Trông người quản gia ấy nâng chén độc ẩm, người ta phải liên tưởng tới cốc rượu mạnh của tội nhân sắp lên đoạn đầu đài. Bởi vì, chốc nữa – chỉ vì một chốc nữa thôi – khi mà Bá Nhỡ cầm đúng cây đàn thờ ấy lên, hễ bắt đầu sòng lên ba tiếng tức là ký vào một bản án tử hình đấy.
Cả người cô Tơ là một cõi bồn chồn không có biên giới. Cô ở nhà ngang chạy lên nhà trên, nhìn vào mâm rượu rồi lại nhìn trộm Bá Nhỡ rồi lại chạy xuống. Cứ thế mãi. Cô muốn được trốn tránh đi đâu chứ không muốn là một niềm xúc cảm gì ở cái nhà này nữa. Cái sinh mệnh người ngồi tự tống tửu cho mình kia chỉ đang treo vào một sợi… tơ! Và cô sắp hát cho người ấy nghe để cho sợi tơ kia đứt phựt.
Chiếc cáng điều ấp Mê Thảo đã dựng giữa sân nhà cô Tơ, hai đầu gác lên hai cái trấu gỗ ổi già. Cậu Lãnh vẫn chưa tỉnh rượu. Hai lực điền dân ấp vực cậu Lãnh vào, đặt cậu ngả lưng bên gối xếp. Bá Nhỡ ra hiệu cho chủ nhân triệt soạn và mời cô Tơ đổ phách ra mà gõ ngay đi thôi. Sau khi châm mấy nén hương vĩnh quyết vào bát hương thờ Chánh Thú, Bá Nhỡ đã khệ nệ ôm cây đàn thờ từ trong buồng ra. Cô Tơ cầm phách gõ.
Bá Nhỡ thử dây, vặn trục đàn. Trục nghiền gắt và nấc dân mãi lên. Cần đàn ôm sát vào mặt, Bá Nhỡ ngửi thấy một mùi tanh tanh và gỗ đàn đã truyền sang lòng tay một chất nhờn sánh. Buông đầu gảy xuống dây đàn vẳng ngân một tiếng cuồng loạn. Và những đầu ngón tay phải – Bá Nhỡ đàn tay trái cũng như cầm đũa, cầm bút – nhấn xuống dây đã run lên những cảm giác buốc nhức. Bá Nhỡ chững chạc buông ba tiếng sòng.
Cậu Lãnh còn đang li bì vội choàng dậy, cầm roi chầu đánh luôn mấy tiếng. Người cậu Lãnh chỉ còn hai cánh tay và hai cái tai, chứ cật và chân cứng đờ và mắt thì nhắm nghiền, cằm vểnh lên trời. Cô Tơ như mất hẳn hồn, cái tâm chỉ còn lên xuống theo với bực đàn. Gỗ bục dưới thân tan loãng đi đâu để cả người cô Tơ phiêu phiêu lững lờ trôi mãi giữa không.
Chưa bao giờ cô Tơ thấy rõ cái đau khổ ngậm ngùi của tiếng đàn đáy buổi này. Tiếng đàn đáy hậm hực, chừng như không thoát hết được vào không gian. Nó nghẹn ngào liễm kết cái u uất vào tận bên trong lòng người thẩm âm. Nó là một cái tâm sự không tiết được ra. Nó là nỗi u kín bực dọc bưng bít. Nó giống như cái trạng huống than thở của một cảnh ngộ vô tri âm. Nó là cái tấm tức sinh lý của một sự giao hoan lưng chừng. Nó là niềm vang dội quằn quại của những tiếng chung tình. Nó là cái dư ba của bể chiều đứt chân sóng. Nó là cơn gió chẳng lọt kẽ mành thưa. Nó là sự tái phát chứng tật phong thấp vào cữ cuối thu dầm dề mưa ẩm và nhức nhối xương tuỷ. Nó là cái lả lay nhào lìa của lá bỏ cành. Nó là cái lê thê của nấm mộ vô danh hưu hưu ngọn vàng so le. Nó là cái oan uổng nghìn đời của cuộc sống thanh âm. Nó là sự khốn nạn khốn đốn của chỉ tơ con phím. Nó là một chuyện vướng vít nửa vời.
Tiếng đôi lá con cỗ phách cô Tơ dồn như tiếng chim kêu thương trên dậm cát nổi bão lốc. Nhiều tiếng tay ba ngừng gục xuống bàn phách, nghe tàn rợn như tiếng con cắt lao mạnh xuống thềm đá sau một phát tên. Tay phách không một tiếng nào là nhụt. Mỗi tiếng phách sắc như một nét dao thuận chiều. Và gõ đến như thế thì thật là đem cái vinh quang đến cho tre cho trúc và tạo cho thảo mộc một tấm linh hồn. Dưới mười ngón tay hoa múa dẻo quanh, tre trúc bật nảy lên vì thoả thích. Đàn và hát dắt nhau mà lướt bổng. Cậu Lãnh Út mềm tay roi, càng mê tơi đi vì tơ trúc ríu ran. Chưa hồi tỉnh cuộc rượu của ấp, cậu lại tự bồi thêm trận rượu của đêm nhạc. “Đàn ai đàn...”.
Nắn những đường gân ngang, gò cong mình xuống đàn, day thịt da tê cóng trên dây sắc buốt như cật nứa, mấy đầu ngón tay Bá Nhỡ sưng vù và bật máu. Bá Nhỡ đang chịu một nhục hình bá đao tùng xẻo. Nghe phách cô Tơ, ở những khổ rung thưa rồi mau Bá Nhỡ say sưa trong cái nhận thức là mình đang chết dần giữa đàn hát và mỗi một tiếng trúc tiếng tơ đánh thêm lên là mình lại càng lả dần về cõi chết. Có người tự tử bằng mùi hoa ngát, có người tự tử bằng hơi nhạc. Người đang luyện phím khảo dây bỗng nở một nụ cười héo sửng trên hai môi tái.
Máu chảy ra nhiều quá. Toàn thân Bá Nhỡ đỏ ngòm. Áo quần màu trắng của Bá Nhỡ vụt trở nên vóc đại hồng, trông hệt một người phục sức để ăn thượng thọ. Người Bá Nhỡ đã là một cái vại đựng chất lỏng có nhiều chỗ rò rỉ. Máu trong cơ thể Bá Nhỡ cứ đều một dòng tuôn mà thẩm lậu ra ngoài. Bá Nhỡ đã thấy khát nước. Và khắp mình mẩy xót nhức không biết đến đâu là chừng hạn nữa. Mỗi tiếng đàn là một miếng thịt lấy ra. Tí một, tiếng đàn đưa nhau về nơi vĩnh quyết. Tùng. Tang. Tùng tùng! Tụng. Bá Nhỡ vấp vào một chỗ nhấn, đầu ngón tay ngừng đổi dây lát trên mõ phím cao quyện huyết. “Đàn ai… đàn… một tiếng…”.
Vừa có một mũi kim nào châm vào cái đốt cuối xương sống Bá Nhỡ, làm cho cây đàn đột ngột bật hẳn cân dọc lên. Rồi không rõ từ đâu vào, vẫn ở đoạn xương sống, có rất nhiều hạt muối lạo xao đánh loãng chất tuỷ người đang gò đàn. Ruột nhũn hẳn ra, óc se thắt lại, chỉ còn có cái tâm Bá Nhỡ là điều động với lớp lớp tơ trúc dật dờ.
Gân tay cô Tơ xuống phách đã có chiều lảo đảo vì chuột rút. Hạt châu lẩy bẩy đọng trên môi người hát, sáng đục như mắt chuồn chuồn. Phải nuốt nước mắt mặn chát tuôn đều với máu người đàn đối diện, tiếng hát cô Tơ có nhiều chữ buông bắt đã hết vuông hết tròn. Tiếng hát đã sa làn rồi khê và mực hát đã có chỗ bửng. Cả hát cả đàn đang dắt tay nhau sa lầy trên cái mênh mông bùn sũng ngào vỏ ốc, mờ rộng xanh lơ ngút chân trời. Cô Tơ rùng mình. Hình như đây là pháp trường đang có những tiếng mớm chiêng đồng. Như ăn phải bát cháo lú bên sông Hắc Thuỷ, cô mê thiếp đi. Tiếng hát méo dần.
Thoáng một tiếng dây đàn đứt. Cô choàng tỉnh để nhận cúi đầu tơ ấy bắn vào mặt. Thái dương cô tê dại trong khoảnh khắc. Rồi vững lại tay phách, chỉnh lại hơi cổ hơi mũi, cô Tơ hát bây giờ mới vượt qua những đỉnh nhọn của thế giới âm thanh. Tiếng hát mọc cánh, thăm thẳm trong trắng tinh khiết quá pha lê gọt. Cô đang gọi nước suối đá ngọt trào dâng lên. Tiếng phách trục ríu ran như cô đọng lại được muôn điệu của muôn giống chim. Có những tiếng tre đanh thép, sắc bén đến cái mực cắt đứt được sợi tóc nào vô tình bay qua khoảng nơi phách đang bốc cao vươn mình đứng dậy như vách thành. Đôi tai cậu Lãnh Út chỉ là hai cái phễu để cô Tơ rót vào đấy cả một rừng chim và cả một suối thuỷ tinh.
Cô Tơ giờ mới để ý đến những tiếng trống điểm. Trống người chủ ấp trẻ ấy sát phạt thật. Thật là một thứ trống lợi hại. Trong tiếng trống, có tiếng đổ nhào của ngói gạch vụn rời. Hình như tất cả những lâu đài cung điện của cuộc đời nhãn tiền đều tan rã theo một cái roi quật xuống mặt da loài thú. Hình như phải có được vô vàn vàng lụa luỹ thế mà phí đi thì mới đổi được ra thành cái tiếng âm âm đục đục ấy. Châu, điểm đến như thế thì khỏi nào mà tránh được chuyện oan trái cùng người gõ trục.
Lúc này, cậu Lãnh chỉ biết có sự thẩm âm. Âm trúc, âm tơ. Còn ngoài ra, cậu không biết gì hết. Chén tống rượu cứ liên tiếp mà vơi mà đầy, gia nhân đi theo rót đưa đến đâu thì cậu uống đến đấy. Tưởng lúc bấy giờ, cả quê Nhộn này có phát hỏi, cả chính quyền cậu đất có sụt nứt hết, cậu cũng mặc. Cậu đang ngủ cái giấc ngủ thôi miên của âm nhạc. Không một tiếng nào lép, roi cứ như ôm lấy tang mít, rồi cứ như dán vào mặt da.
“… nguyệt dãi tàn nhang… ư… Con sông hồ nước biếc…”. Nhưng thật ra, cô Tơ chuyển hướng tiếng hát vào lòng người chơi đàn chứ không bận gì mấy đến người điềm châu. Bá Nhỡ ngồi trước mặt kia, sinh mệnh chỉ còn dính vào cuộc đời bằng một vài khổ đàn nữa thôi. Tắt bản đàn, là cuộc đời người đang cúi xuống cái đầu bầy bằng sừng bò tót kia cũng hết luôn. Hơi tơ thiểu não như lời gửi gấm giối giăng. Nó buồn rộng xa nhòe quá một tiếng lên đường. Thôi thì đây cũng là những tiếng cuối cùng của đời. Cô Tơ cố bắt buông từng chữ cho thật chín nục để cho kẻ sắp hết làm người kia đem đi cho thật đầy đủ cái dư âm của cõi sống. Làn hát chênh đi như lời giã từ ngượng nghịu.
Trong buồng thờ Chánh Thú, có tiếng cười sằng sặc ở sau cái bài vị. Bát hương thờ sứ chẻ dọc làm hai mảnh, tiếng nẻ toác to gọn như mắt tre nổ trong lửa. Hai mảnh sứ nhào lăn xuống nền đất, kêu đánh xoảng. Riêng cô Tơ nhận thấy tiếng đổ vỡ này và hiểu nó là điềm báo hiệu của một điều linh thiêng gì. Qua cái màn mỏng nước mắt, người hát nhìn trừng trừng vào người đàn. Bá Nhỡ vốn đã còm, giờ lại càng khô sút hẳn đi. Máu tuôn ra nhiều quá, đánh đồng quanh chỗ Bá Nhỡ như một khối hồng hoa. Bắt tay đàn để xuống mạnh một cái đầu gầy thứ nhất ấy là máu trong người Bá Nhỡ vợi đi từ đấy. Và thân hình ngót dần đi và teo tóp mãi lại chẳng khác gì cái xác khô người tăng già khổ hạnh. Hình như tới một chừng mực siêu thanh nào đó, âm nhạc có cái vật tính là làm quắt lại da thịt và chuốt dài thân người ra.
Bá Nhỡ chỉ còn là một cái bóng. Bóng loãng dần và không động. Bóng cứ nhạt mờ thêm mãi qua cái hôn mê của nỗi thảm tình thương và cô Tơ chỉ còn nhận thấy có mỗi một cái chấm sáng trên thân người ôm đàn là còn linh động. Ấy là mặt ngọc chiếc nhẫn ở ngón tay nắn dây. Tất cả sinh khí một kiếp người chỉ còn gởi vào có một cái mặt nhẫn linh động theo ôm đàn. Rồi bẵng hẳn đi, trong phòng không có một tiếng đàn nào nữa. Như một thứ kẹo, máu cũ khô quánh gắn chặt mười đầu ngón tay Bá Nhỡ vào mấy sợi tơ đỏ sẫm và mặt tang ngô đồng hoen ố. Mười ngón như một đã bị đóng đinh liền vào phím cây đàn.
Máu tuôn đã hết chất nồng và chỉ còn toả ra một mùi tanh nhạt.
Bá Nhỡ gục vào đàn, nách cắp lấy thành đàn mà nhoài ra giường. Gỗ bục đêm và thân người nhoài ra kia lạnh bằng nhau.
Phía sau cây Bá Nhỡ, vụt bay lên một con bướm đen loang lổ những chấm tròn hồng hoàng.
Linh hồn Bá Nhỡ đã xuất thoát ra kia đang díu đôi cánh ốm rồi biến dần vào bóng khuya. Một con châu chấu nổ ruột trên tim nến lả lay.
Thế là hết hẳn ngân rung của chỉ đàn.
Điệu hát Hóa Mã, chưa quá một phần ba.
Như một hành khách hoả xa tỉnh giấc lúc tàu đổ vào ga, Lãnh Út choàng dậy, hất hàm hỏi: “Kìa, sao lại nghỉ lâu thế! Nối lại dây chóng vào.”
Cô Tơ bỗng oà lên. Tiếng khóc nức nở thê thảm. Cô chạy lại đỡ xác Bá Nhỡ, đấy chiếc gối mây vào gáy một tấm thi hài co quắp. Cúi mình xuống cái xác dâm dê đỏ, cô Tơ đang vuốt mắt cho Bá Nhỡ, bỗng lại giật bắn mình lên vì một tiếng tách nữa nổ ngay cạnh đó. Cây đàn vừa bị tay người lạnh thả dần xuống mặt bục, đang tự tan vụn ra từng miếng con. Phím long rồi, cần, thành, tang đều tung bật hết mộng chốt, và cùng một lúc nhả hết những đường sơn gắn. Đàn chỉ còn là một đống gỗ vụn gỗ linh tinh những bừa bộn bên một cuộc đời đánh đàn đang khô dần lớp máu cuối cùng.
Lãnh Út – nước mắt vận chuyển hết vào nội tâm thành một niềm tư tưởng im vắng ghê lạnh – chống tay vào cằm, ngây sững như đất tượng nung, ngủ ngồi ngay dưới chân xác chết mất một nửa phần đêm và lân sang nửa ngày sau, mắt mở to, mí không chớp lấy một lần.
Tỉnh giấc ngủ ngồi, Lãnh Út nhẹ đặt thi thể Bá Nhỡ vào cáng đưa về Mê Thảo. Chiếc cáng đi theo cái đà của gió mưa thuận mùa. Lãnh Út bám vào đòn cáng mà lần về ấp. Lẽo đẽo chạy theo sau xa là cô Tơ, mặt chùm kín vuông khăn lượt trắng mỏng.
Bá Nhỡ được hạ thổ vào lúc xế chiều. Và ngay buổi tối ấy, tửu phần cũng bị khai quật luôn lên. Mặt đất gò rượu ngổn ngang đất đào và vô vàn là chum là hũ bị tháo nút ngả nghiêng ở miệng huyệt rượu. Nhiều vò rượu, nước sánh đặc chảy ra lênh láng. Nhiều hũ cơm ủ đang kết men, - lắm cái hình bó và sắc cốt hiện lên đẹp như phát khanh tướng đến nơi.
Sẵn bó đuốc cháy, Lãnh Út vứt luôn vào tửu phần khai quật. Gò rượu phát hoả. Lửa men khê nồng bốc lên liên tiếp. Cho đến hết canh ba mà ngọn lửa men rượu xanh lè cũng chưa dịu ngọn. Đêm phóng hoả tửu phần, thảo mộc chim muông vùng Mê Thảo bị một trận say lây. Cây cành cỏ lá đều miên man rũ rượi rầu nhũn. Thú ngàn rống to lên như cảnh động rừng. Chim bị say, cánh cụp cứng lại mà lìa khỏi tổ, rụng xuống đất như quả chín rời cành mẹ.
Lảo đảo, Lãnh Út lắp bắp ấm ớ nói mê giữa một giấc chiêm bao không ngày tháng: “Sau một cái tử biệt, giờ ta phải tính đến nỗi sinh ly khác. Đối với đàn, hát, từ bây giờ ta nguyện làm một người điếc, một người cô đơn, một người phản bội. Và trên vong linh Bá Nhỡ, ta thề độc là không bao giờ cầm đến một cái chén nào của cuộc đời này”.
(Chùa Đàn)
Chú thích[1]Tác giả nghe tin nhầm. Nguyễn Tuân mất ngày 28.7.1987 tại Hà Nội. (talawas)
| Phần trước | Phần sau | Xem nhanh: |
| Nguồn: http://vnthuquan.org/ |
LÊ ĐẠT * BỨC TRANH
Bức Tranh Có Ma
Lê Đạt
Những quệt màu bừng bừng chạy trên mặt toan như những tia nham thạch miệng một hỏa diệm sơn phun lửa.
Liệu mầu sắc có dẫn ông tới thế giới mong đợi, nơi không còn Gauguin, người bạn tri kỷ đã phản bội ông.
"Ngày mai tôi sẽ trở về Paris..?" Gauguin hạ những chữ tàn nhẫn như lưỡi dao một đao phủ.
"Sao cậu hứa ở với mình đến hết mùa xuân. Mình van cậu, đừng đi. Cậu đi, mình ở đây với ai? Đừng đi, Gauguin... ở lại. Ở lại. Dù một tháng, dù một tuần... cậu không biết mình cô đơn thế nào? Mình cần cậu thế nào?"
Gauguin gạt tay bạn dứt khoát bước ra cửa.
"Thằng phản bội, tao sẽ giết mày."
Ánh nắng Provence lấp lóa trên lưỡi dao cạo dài. Van Gogh vừa chạy vừa thét. Gauguin từ từ quay lại, lừng lững dọa nạt như một pho tượng ăn thịt người trong những tà giáo phương Đông. Hai mắt hắn cháy đỏ như lửa địa ngục... Lạy Chúa! Nó trở thành ma quỷ rồi. Van Gogh đứng sững. Bóng Gauguin xa dần trên con đường chói nắng...
Gauguin! Quay trở lại? Đừng đi, đừng đi... Trong một cơn tuyệt vọng, Van Gogh lấy dao cạo cắt luôn tai mình... Vẽ, vẽ đi chỉ ngừng lại một giây là những hình ảnh ma quái lại ùa về dồn dập dọa nạt. Van Gogh bóp mạnh những tuýp mầu chẩy tràn cả xuống đất... Vẽ... vẽ... Không thì điên, không thì chết. Chỉ mầu sắc may ra có thể cứu được Van Gogh giây phút hoạn nạn này.
Quệt màu da cam hơn hớn chạy trên toan vẽ, thách thức ánh nắng đang chứa chan vào xuân... Những bông hoa mào gà chói đỏ. Đâu như có lần một người bạn nào đó cho Van Gogh biết các nhà thơ Đường bên Trung Quốc từng gọi loại hoa này là mỹ nhân thảo... Óc tưởng tượng các nhà thơ Tầu thật tuyệt vời!
Những thân cây mào gà mảnh mai mới quyến rũ mới đàn bà làm sao? Ước gì Van Gogh được ngụp lặn trong đó, vĩnh viễn ở đó, không bao giờ trở về nữa.
Ông cầu xin mầu sắc dẫn đường. Liệu chúng có dẫn ông như một người bạn đồng hành trung thành tới một ga hẻo lánh của rực rỡ, của thơ nhỏ, nơi có một người yêu ông thật lòng. (Ôi, người đó cũng chẳng cần đẹp lắm). Người đó đừng phản bội ông như Gauguin, đừng xua đuổi ông như cô gái nước Anh kiêu kỳ...
Nhưng mầu sắc vẫn chưa đến... Van Gogh hành hạ những tuýp vẽ. Mầu ộc trên palét đỏ như vũng máu tươi. Ông đằm bút trong vũng mầu, quệt máu lên mặt toan. Ông hối hả, cuống quít, tưởng như không còn chủ động được nữa. Mầu sắc kéo tay ông vào cuộc mầu hoang dại cuồng nhiệt. Van Gogh chạy theo hổn hển muốn đứt hơi.
Cánh đồng hoa mỹ nhân hiện dần trên mặt toan day dứt kỳ lạ, tưởng chừng như Van Gogh không vẽ phong cảnh bên ngoài mà mải mê phong cảnh tâm hồn mình, những mầu sắc tự sự cả một tuổi hoa niên đã qua, chồng chất những vệt đời, những khao khát, những ấp ủ chết yểu. Những tầng mầu bồi lên nhau những tầng kỷ niệm.
Van Gogh bỗng nghe có tiếng hát. Cánh đồng vắng tuyệt không bóng người.
Thì ra những hòa sắc màu da cam, các manh, xanh cô ban ( cobalt) đang hát. Một bài hát xa vời và an lành như một bài thánh ca.
Van Gogh mỉm cười. Một cơn gió nhẹ thổi. Mặt ông bỗng thư dãn, bình yên lạ lùng. Cơn điên đã đi qua. Ave
Maria!
Van Gogh thanh thản bước vào tiệm cà phê quen. Một người cao lớn bỗng xô ra giang tay chặn cửa. Sao Gauguin lại ở đây? Sao đi đâu ông cũng không thoát nổi hắn?
- Ông đi ra ngay, không tôi gọi đội xếp.
Một giọng phụ nữ từ phía sau:
- Ô hay Jean! Sao con lại làm thế?
Một bà đứng tuổi trong quầy hàng chạy ra đon đả:
- Mời ông vào.
Thì ra đó không phải Gauguin là là Jean, con bà chủ tiệm cà phê, Célestine. Bà đẩy người con trai lực lưỡng và càu nhàu sang một bên lấy lối cho Van Gogh.
Đã hơn một năm nay từ ngày tới thị trấn Ariles hầu như ngày nào Van Gogh cũng có mặt ở tiệm cà phê này.
Ông chọn một bàn vắng trong góc tối, nơi ông có thể buồn một mình, không sợ ai quấy rối. Chao ôi ! Buồn chỗ đông người dẫu sao cũng vui hơn buồn gác trọ hiu quạnh. Ông ngồi hàng giờ trước ly rượu ngải... Nghĩ đến cuộc đời bị hắt hủi. Ngay từ khi lọt lòng... Tên Vincent Van Gogh bố mẹ đặt cho là tên người anh bất hạnh vừa mở mắt nhìn ánh sáng đã vĩnh viễn nhắm lại vào cõi đêm bất tận... Nhiều buổi trưa Vincent quanh quẩn bên mộ anh, cúi đầu trên tấm bia chữ khắc đậm nét. "Ở đây yên nghỉ Vincent Van Gogh." Và bỗng tự hỏi "Vincent dưới mồ và Vincent bên mồ, ai là Vincent thật?"
Cỏ xanh lay động dưới cây trắc bá lá khẽ reo hát. Vìncent sống bỗng thèm Vincent chết. "Ở dưới đó chắc bình yên."
Người ta thường chê Van Gogh hay lui tới đám gái chơi rẻ tiền, và buộc tội ông có những thích thú bệnh tật. Ngay Théo, người em ruột thương anh hết lòng cũng hơn một lần thắc mắc "Thiếu gì người mà anh cứ phải lui tới những nơi đó?"
Vincent cười một mình chua chát. Đúng, thiếu gì người... Nhưng vấn đề là người ta có thương mình không? Những Ursula, những Kett những cô gái dịu dàng con nhà tử tế đều khước từ một cách quyết hệt tình yêu chân thật của chàng trai rụt rè.
"Không... Không đời nào tôi thèm yêu anh!"
Chỉ có những cô gái chơi bất hạnh, xấu xí (Vincent cũng không dám mon men những cô gái chơi ít nhiều có nhan sắc) là không xua đuổi ông. Không ai hiểu rằng Vincent thèm yêu và thấp thỏm bị hắt hủi đến mức nào!
Người thiếu phụ đầu tiên chấp nhận tình yêu của ông là Clasina, một cô gái điếm mặt rỗ, cao lớn, tàn tạ. Nhưng vào lúc tàn canh chợt tỉnh trong bóng tranh tối tranh sáng thấy một thân thể đàn bà, dù người đó có đui què, nằm bên còn hơn là thức giấc cô đơn giữa cái trống lạnh mênh mông của chiếc nệm giường trắng như tấm vải liệm.
Ông bỗng nhớ cảng La Haye, một thành phố ẩm ướt, một vòm trời ám khói thấp tè trên những quán bia ồn ào. Đường phố ngổn ngang những thủy thủ say rượu vừa chệnh choạng đi vừa hát. Ôi! Cái tiếng hát người say nghe buồn đến đứt ruột. Và những bóng người dạng chân đứng đái gốc cột đèn vắng để giải thoát những vại bia nốc vô tội vạ và những khối sầu mãn tính. Xa xa là biển
và những hồi còi ú ớ thảm thiết với tiếng xích tàu sóng vỗ loảng xoảng một đoàn năm tháng khổ sai.
Nhưng đây cũng là nơi đầu tiên Van Gogh được yêu. Clasina là một gái điếm nghèo. Căn nhà nhỏ bé, trống trơn. Nàng có hai đứa con nhỏ. Lúc mẹ tiếp khách, đứa chị dắt đứa em ra bãi rác nhặt những chai bia, những đồ hộp, những con búp bê cụt đầu hay què chân xây dựng những thiên đường tưởng tượng dỗ em. Những hôm trời mưa, hai chị em tha thẩn chơi dưới bức tranh Đức Mẹ
Đồng Trinh ố bụi, bức tranh độc nhất trong ngôi nhà. Cạnh những tiếng chửi thề ầm ĩ. những âm thanh tục tĩu từ phía sau tấm rèm.
Clasina là một thiếu phụ kỳ lạ. Hình như người nào dám sống thành thật đều kỳ lạ. Cô uống rượu như một chiếc thùng không đáy... Hay nói theo kiểu cô: Uống rượu như một chiếc váy. Cô đã từng đọ cốc với những tay nhậu lì lợm nhất. Và hát những bài có thể đỏ tai các bà xơ. Đã có lần Van Gogh chứng kiến tận mắt cảnh Clasina trừng phạt một thủy thủ quịt tiền. Tên thủy thủ cao lớn đã bị Clasina đấm ngã và lột trần, chỉ còn thiếu chiếc xi líp, lảo đảo chạy trên đường tuyết.
- Cái đồ đàn ông đ... quịt lẽ ra phải thiến cho tiệt giống!
Cũng chính cái người thiếu phụ ghê gớm ấy...
Van Gogh vẫn còn nhớ... ông đang lang thang trên bờ biển bẩn thỉu, bơ vơ như một cái vỏ ốc luân lạc. Không biết nghĩ thế nào ông bước xuống biển lẳng lặng lội về phía ngọn hải đăng chói sáng như một vùng đất hẹn, một quyến rũ... Bỗng nghe có tiếng chân lội bì bõm phía sau và tiếng gọi thất thanh:
- Anh Vincent... Anh Vincent...
Van Gogh chưa kịp quay đầu lại thì đã thấy Clasina nắm chặt lấy tay:
- Anh điên à, đi đâu ra đây?... Khổ... em tìm anh suốt, sao đến một tuần rồi anh không tới.
Van Gogh lắp bắp:
- Tôi không có tiền.
Ông bỗng thấy Clasina lùi lại, hai mắt trợn đỏ, tay nắm chặt như muốn đấm cho ông một quả. Van Gogh bất giác lấy tay che mặt. Chỉ thấy Clasina thở dài rồi lầm lì nắm tay ông xềnh xệch lôi đi như người mẹ lôi đứa con hư về nhà đánh đòn.
- Khổ, chân anh lạnh thế này thì đến ốm mất. Clasina quỳ xuống, hai tay ôm lấy chân ông ủ ấm, áp má vào đó, giọng bé bỏng như muốn khóc:
- Anh có biết em cần anh đến thế nào không?
Rồi nàng bế Van Gogh lên lòng. Người thanh niên rét lạnh như một hài đồng bị cai sữa quá sớm rúc đầu vào bộ ngực đồ sộ, nhàu nát của người gái chơi, ngủ lúc nào không biết...
Ru hời hỡi ru... Trong giấc ngủ đung đưa, hình như ông nghe thấy tiếng ru của mẹ.
Sau buổi đó Van Gogh vẽ chân dung Clasina trong bức ký họa được đời sau biết tới dưới tiêu đề "Sầu." Clasina đã ôm lấy bức tranh nức nở. Lần đầu tiên Van Gogh thấy nàng khóc xối xả như vậy. Và cứ để nước mất ràn rụa. Clasina nghẹn ngào úp mặt vào tay Van Gogh.
"Sao anh lại biết em thời con gái?"
Nước mắt Van Gogh ứa ra lúc nào không biết, lặng lẽ rơi vào ly rượu ngải đắng. Van Gogh lén lút lau nước mắt, như một kẻ gian. Nhìn dòng nước mắt lăn trên gò má gầy người trẻ tuổi, bà chủ quán khẽ chép miệng. "Hẳn là con người này phải đau khổ lắm mới đến tiệm cà phê khóc một mình."
Từ ngày Van Gogh giết hụt Gauguin, cả cái thị trấn bé nhỏ này không còn dung được ông nữa. Một thằng điên như vậy không nhốt nó lại còn đợi đến bao giờ?" Và hai vợ chồng Jean, con trai bà cà phê đã hơn một lần định cấm cửa "thằng điên."
- Nó chỉ đem xúi quẩy vào nhà mình chứ béo bở gì? Lại còn uống chịu nữa!
Nhưng bà Célestine đã có một thái độ kiên quyết không ngờ:
- Ngày nào tôi còn làm chủ tiệm cà phê này thì không một người khách nào bước chân vào đây bị xua đuổi.
Nhìn mặt tường lâu ngày bẩn bụi, ám khói, bà lẩm bẩm:
- Nghe nói anh ta làm thợ vẽ, không biết có quét vôi được không?
Thị trấn ngày càng khó sống đối với Van Gogh. Ông nhận được nhiều thư đe dọa và đã mấy lần bị đám trẻ con ném đá. Nhà hội họa quyết định rời bỏ Arles.
Không một sợi dây tình cảm nào níu chân Van Gogh lại đây. Cô gái điếm Rachel, khi Van Gogh trân trọng đem đến tặng vành tai bê bết máu phong bao trong một mảnh giấy điều đã thét lên ù té chạy và từ ngày đó đã vĩnh viễn xa lánh ông.
À còn bà Célestine. Bà đã cư xử nhân đạo với ông, hơn nữa ông còn nợ tiền rượu của quán. Van Gogh không muốn bỏ đi như một thằng ăn quịt. Nhưng trả nợ thì phải có tiền mà Van Gogh lần cả túi trong túi ngoài chỉ còn đúng có năm mươi xu. Ông đành đem bức tranh Cánh đồng hoa mào gà đến gán nợ.
Nhìn bức tranh sù sì gớm ghiếc. bà Célestine không muốn nhận nhưng bà không đành phật lòng người bất hạnh. Người đàn bà tốt bụng đưa cho Van Gogh mười quan và chúc ông lên đường may mắn.
Bức tranh của Van Gogh được treo ở một chỗ khuất che một khoảng tường lở vôi. Và bức tranh sẽ yên sống cuộc đời bụi bậm của nó nếu một bữa kia, một cơn gió chướng không bất thình lình thổi rơi chiếc đèn dìm cả tiệm cà phê trong bóng tối.
Bỗng một tiếng kêu thất thanh "Ma!..." khiến mọi người dựng đứng tóc gáy. Cũng may đều là cánh đàn ông cả. Khi chủ quán thay đèn và không khí đã trở lại yên ổn cùng với ánh sáng, mọi người xúm quanh ông chủ hàng xén, người đã kêu thấy ma. Mặt ông vẫn còn tái xanh. ông trỏ về phía bức tranh:
- Tôi thấy nó bay lập loè ở đây... Một con, hai con rồi hàng chục con nhẩy múa.
Ông rùng mình tợp một hơi rượu mạnh và yêu cầu thêm một ly nữa. Một khách đùa dai. "Hay bố mày say rượu, thần hồn nát thần tính." Một ngọn gió chướng lại nổi lên làm chiếc đèn chao đảo, chao đảo rồi phụt tắt. Lần này đến lượt ông khách đùa dai hét lên:
- Cứu tôi với, cứu tôi với! Ma! Ma!
Đèn lại được thắp sáng. Mọi người đến gần bức tranh. Trên mặt toan bám bụi, những chấm mầu sù sì lung linh đỏ dưới ngọn đèn bị gió thổi lắc lư nom càng ma quái.
Hôm sau người ta được tin Van Gogh nằm tại một nhà thương điên gần đó đã bắn vào ngực tự sát và qua đời đúng lúc trận gió chướng ùa vào quán cà phê.
Jean lúc này đã là chủ tiệm cà phê, bàn với vợ cho bức tranh ma quỷ kia vào lò đốt. Nhưng vợ Jean không nghe:
- Vải còn tốt lạ i được phủ một lớp sơn dày không thấm nước, để che chuồng gà cũng được, tội gì lại đem đốt.
Sau một hồi bàn bạc, hai vợ chồng thấy tiện nhất là đem cất tạm bức tranh vào phòng bà Célestine.
Vợ Jean nhún vai:
- Bà cụ cũng sắp ra ma rồi, nó có về rước đi cũng chẳng sao!
Sau khi Van Gogh bỏ thị trấn đi được mấy ngày thì bà Célestine bị một cơn tai biến não và nằm liệt giường đã hơn nửa năm.
Tuổi già là một gánh nặng. Lại còn nằm đấy thì đúng là một tội nợ cho con cháu, thử thách lòng kiên nhẫn và hiếu thảo của chúng. Giá như sau khi liệt độ một tháng mà bà vui lòng qua đời thì có thể là vợ chồng Jean cũng rỏ những giọt nước mắt thương mẹ một cách thành thật. Nhưng bà Célestine không biết điều. Bà sống quá hạn cho phép của lòng biết ơn. Liệt nhưng bà "có liệt ăn liệt đái ỉa đâu, ai mà dọn mãi được?"
Bà Célestine vô tình đã trở thành một đứa trẻ sơ sinh trong tay một mụ dì ghẻ ác nghiệt.
"Người ta còn bận tâm hàng trăm thứ ai có thì giờ đâu mà chăm sóc bà mãi được."
Không có gì ái ngại bằng cảnh một đứa con trai râu ria tắm cho một bà mẹ già. Nó lóng ngóng, nó vụng về, nó làm sao ấy. Có lẽ chính vì thế mà sau một hai lần cố gắng làm việc báo hiếu đó, Jean đã "quên" nó đi. Bà Célestine muốn chết. Nhưng chết nhiều khi cũng khó lắm, khó lắm.
Lấy lý do bà "ăn nhiều lại ỉa nhiều," vợ chồng Jean rút khẩu phần ăn của bà xuống một bữa. Mà một bữa cũng hạn chế. Bà tuy liệt và không nói được nhưng óc bà chưa liệt hẳn. Bà vẫn hiểu và chứng kiến một cách bất lực sự tàn tạ của mình. Mắt bà suốt ngày cầu khẩn van xin. Nhưng trong cuộc sống ồn ào này, quát tháo, nguyền rủa ầm ĩ hay vật nài đến mỏi miệng còn chẳng ăn ai, huống hồ là nói một cách thầm lặng bằng mắt.
Đêm lạnh và cô đơn. Gió xì xồ một ngoại ngữ quái dị. Chúa thì ở xa và có lẽ cũng cô đơn như bà. Hai người gần bà nhất là vợ chồng Jean thì sau khi hoàn thành bổn phận duy trì nòi giống đã ôm nhau ngủ say. Bà kêu ú ớ không thành tiếng.
Bà bỗng thấy những đốm lửa lập lòe từ bức tranh phía tường đối diện.
Có phải người họa sĩ điên đã nghe tiếng kêu cứu câm của bà. Cả một cánh đồng hoa mào gà rực lên dưới ánh nắng... không phải, có lẽ đó là ánh trăng thì đúng hơn. Bà mặc một chiếc váy mới chấm đỏ, tóc bà tết một con bướm đỏ. Bà vừa tung tăng vừa hát. Bà đang tràn trề dậy thì và biết mình đẹp. Tiếng sáo, tiếng trống rộn ràng. Đám con gái làng váy đỏ trong hoa đỏ. Điệu Pharăngđon
nhộn nhịp quá. Bà nhúc nhắc chân, cả người rạo rực, bà phải đi nhanh đến đồng hoa đỏ cho kịp. Người ấy đã hẹn bà.
Ôi! Cái chập môi đầu tiên. Hai người ôm lấy nhau, quấn lấy nhau giữa một đồng hoa lửa. Bà bỗng kêu thét lên. Cả trời hoa, cả đồng sao chao đảo bồng bềnh như sắp bước vào một ngày sáng thế. Bà rướn người, nhắm mắt lại trong một hạnh phúc tuyệt vời.
Hôm sau, khi nghe tiếng chồng gọi thất thanh trong phòng bà Célestine, vợ Jean te tái chạy tới. Hai ngườ trố mắt nhìn bà cụ gục đầu vào bức tranh lìa đời, miệng còn chưa tắt một nụ cười.
Vợ chồng Jean run run:
- Làm thế nào bà cụ liệt còn bò được đến chỗ bức tranh.
Jean làm dấu chữ thập
- Đúng là bức tranh có ma.
HỒ TRƯỜNG AN * BẢ NĂM
Bà Năm Tơ Hồng
.
Tôi
còn nhớ trong xóm tôi có bà Năm Tơ Hồng. Tên thật là bà Năm Lương nhưng
vì bà thích làm mai làm mối nên chòm xóm kêu bà là bà Năm Tơ Hồng. Thuở
đó, bà Năm Tơ Hồng đã năm mươi tuổi, nhưng bà trẻ dai, coi như khoảng
ba mươi ngoài. Bà ăn mặc tươm tất, áo lụa quần lãnh hoặc áo xuyến trắng
quần xá xị, quần sa-teng, quần lục soạn, coi khác hẳn mấy bà lam lũ
trong xóm. Bà Năm Tơ Hồng ưa đi chùa và có mặt thường xuyên ở các đám
tiệc, đám giổ, cúng thôi nôi...trong xóm hoặc các làng lân cận. Bà Năm sống bằng nghề cho vay ăn lời rẻ và làm đầu thảo mấy chơn hụi. Bà có biệt tài lựa kẻ chơi hụi nên không bị úp hụi bao giờ. Nhờ lui tới giao thiệp chỗ nầy chỗ nọ, từ nơi giàu sang tới chốn hạ tiện trong tỉnh nên bà buôn bán cẩm thạch, hột xoàn chút chút, gọi là để cầu vui. Qua câu chuyện, người mới đến xóm tưởng đâu bà chỉ thuộc hạng trung lưu, đủ ăn đủ tiêu vậy thôi. Ai dè có đến nhà bà mới thấy cảnh bài trí xuê xoang hực hỡ: tủ cẩn, đi-văng chân qùy, choé độc bình bằng sứ lâu đời, lư hương, chân đèn bằng đồng, liễn son, liễn mun nổi chữ thếp vàng...Bà Năm cười khiêm nhượng:
- Tui có cái vỏ bề ngoài chớ cái ruột trống lốc hè. Bà con coi thấy bàn ghế tủ thờ toàn bằng gổ nu, cẩm lai là bởi của ông bà để lại, "hù" láng giềng lối xóm vậy mà!
Lâu lâu bà đeo nữ trang. Gặp kẻ chắc lưỡi hít hà, bà làm bộ nhũn nhặn:
- Ối, có gì đâu, của thiên hạ nhờ tui bán giùm kiếm chút huê hồng đó đa! Nè, thím coi cái hột xoàn nầy đi. Năm ly hai, nước trắng tím, lại tra chiếc vỏ bạch kim nên nó chiếu còn hơn sao Nam Tào Bắc Ðẩu nữa. Thím mua chiếc cà rá nầy đeo vô là chú sắp nhỏ có mấy con vợ bé cũng bỏ tuốt để ở nhà hủ hỉ với thím. Ừa, hay là thím để dành cưới vợ cho thằng con trai đầu lòng của thím, có bảnh hơn không?
Thiệt tình, chẳng ai biết việc làm của bà có xuôi chèo mát mái hay không, nhưng về chuyện làm mai thì hễ bà nhúng tay vào chỗ nào là chém chết ít lâu có chuyện gả cưới ở chỗ đó.
Bà Năm Tơ Hồng thường tuyên bố:
- Tui mát tay làm mai lắm. Tui mà xe duyên cho đám nào thì họ ăn đời ở kiếp với nhau, phu xướng phụ tùy. Gặp mấy thằng con trai thuộc hạng "đâm cha chém chú, lắc vú chị dâu, cạo đầu bà thím" tui cũng ghép được với mấy con "cắn cơm không bể, cắn tiền bể hai". Tuy hai đàng thuộc hạng trời ơi đất hỡi vậy mà khi họ ăn ở với nhau rồi thì sắt cầm hảo hiệp, chí thú làm ăn, nên cửa nên nhà.
Bà Năm quả có biệt tài làm mai lắm. Làng xóm ai cũng tin miệng lưỡi của bà. Bà có óc quan sát, có cặp mắt nhắm tướng người. Một hôm bà gặp cô Sáu Ngọc Huệ cặp rổ đi vào rẫy mua rau. Cô gái hơi mảnh khảnh nhưng da trắng mịn như cánh hoa ngọc lan, đôi mắt đen láy nổi bật trên khuôn mặt trái soan.
- Nè Sáu, con được mấy tuổi?
Cô Sáu Ngọc Huệ nghiêng cây dù màu đỏ, sắc đỏ dưới nắng trải lên gò má mịn màng của cô một màu hồng tươi đẹp. Cô nhỏ nhẹ:
- Thưa má Năm, năm nay con được mười bảy tuổi.
- Chèng ơi! Con nhỏ nầy trổ mã coi được đến! Sáu à, con chịu lấy chồng không con? Ðể má Năm làm mai cho con nghen con?
Cô Sáu Ngọc Huệ mắc cỡ kiếu từ, đi một nước vô rẫy. Hôm sau, bà Năm Tơ Hồng tìm cách lân la tới nhà ông bà giáo Hạt, song thân cô Sáu Ngọc Huệ. Nhà ông giáo Hạt ở gần khúc quanh Long Hồ, giữa khu vườn trồng ổi xá-lỵ sum sê. Ông bà có cậu trưởng nam tên Hai Hiếu, ăn học thành tài, hiện làm giáo sư toán. Nhưng năm cô con gái kế trước kia làm ông bà lo lắm. May nhờ có bà Năm Tơ Hồng mà ông bà gả trôi cô Ba Ngọc Lan cho một thương gia Minh hương, gả cô Tư Ngọc mai cho một thầy giáo dạy lớp tiếp liên, gả phăng cô Năm Ngọc Cúc cho thầy giám thị trường công lập tỉnh. Vừa khi cô Năm đi lấy chồng thì cô Sáu Ngọc Huệ cũng bắt đầu trổ mã.
Hôm đó cô Sáu Ngọc Huệ đi vào xóm thâu tiền hụi và mua bún, bánh hỏi để dọn bữa trưa cho khách. Mỗi khi có bà Năm Tơ Hồng tới chơi, ông bà giáo Hạt mừng lắm, nhứt là từ khi cô Sáu Ngọc Huệ và cô Bảy Ngọc Lựu ra vẻ thiếu nữ trong chiếc áo dài màu xanh da trời. Hai cô mà luộc đầu heo, lỗ tai heo để ăn với bún, bánh hỏi, rau sống, mắm nêm thì khỏi chê. Miếng thịt luộc vừa mềm vừa giòn, lại trắng phau phau. Dĩ nhiên cái bí quyết luộc thịt đó do bà giáo Hạt truyền cho con gái được giữ kín. Mỗi khi chị em cô luộc thịt thì cả hai lo đóng cửa trước, ngõ sau cẩn thận, sợ có kẻ ăn cắp nghệ thuật luộc thịt gia truyền.
Bà Năm Tơ Hồng súc miệng bằng chén nước trà huế pha lợt, rồi cất giọng:
- Thầy giáo Cảnh năm nay được hai mươi bốn tuổi, người thiệt thà. Thẩy có được rảnh rang là chúi đầu vô sách luyện thi tú tài toán chớ không sanh sứa cờ bạc, rượu chè. Nếu chị với anh giáo bằng lòng thì tui dắt má thẩy lại. Má thẩy có một sở vườn bốn mẫu trồng cây trái, huê lợi mỗi năm cũng khá, lại thêm mười mẫu ruộng tốt ở miệt Lộc Hoà, cách chợ Vãng mười bảy cây số.
Bà giáo Hạt têm một miếng trầu đưa cho bà Năm Tơ Hồng:
- Ờ, con Huệ tui cũng như con của chị. Chị liệu coi chỗ nào tử tế gả nó dùm. Nhưng mà....- Bà giáo Hạt thấp giọng- thầy giáo Cảnh vóc vạc cao lớn, cười có lúm đồng tiền coi cũng có duyên. Có điều thiên hạ đồn rằng tía thẩy vốn lai Chà Và Châu Giang. Bà nội củ thẩy trước kia xinh tốt như tiên nga, kén chồng dữ lắm. Có thằng Chà Và Châu Giang giàu có muốn cưới bả, chẳng những bả không ưng mà còn nhiếc mắng người ta. Thằng Chà Và bèn dùng bùa ngải mê hoặc, rù quến bả tới nước bả có chửa, rồi đẻ ra ông già tía của thầy Cảnh. Chị Năm không thấy sao, nước da thầy Cảnh đen hù, giống như da ông nội thẩy vậy.
Bà Năm Tơ Hồng nói:
- Ối, hơi nào nhắc gốc tích người nầy người nọ, chị giáo! Tía của thầy Cảnh tuy lai Chà Và nhưng là người đàng hoàng, làm công chức ở Kho Bạc, chớ có thua sút ai đâu!
Bà giáo Hạt nói xuôi:
- Ờ, chị nói cũng phải. Song tui cũng cần hỏi lại con Sáu coi nó có ưng không. Thời buổi nầy tụi trẻ khó tánh lắm chị ơi. Lai nữa ông nhà tui thường nói "ép dầu ép mỡ, ai nỡ ép duyên" đó chị Năm.
Bà Năm cười chúm chím:
- Ai mà thèm ép! Cứ nói phải quấy cho tụi nó nghe cũng đủ rồi. Chị để đó tui. Lưỡi của tui đây nè, ngọt như mật, trơn như mỡ. Tui chỉ nói vài tiếng là đá cũng phải mềm nữa là.
Mâm cơm dọn lên. Ông giáo Hạt cũng vừa ở ngoài vườn bước vào. Vừa thấy bà Năm, ông vui vẻ:
- Ðêm qua có đom đóm vô nhà, tui biết thế nào cũng có điềm lành. Té ra bữa nay chị Năm tới chơi.
Bà Năm Tơ Hồng cười hắc hắc:
- Chớ sao, tui tới đâu là đem chuyện vui tới đó. "Thứ nhứt đom đóm vô nhà, thứ nhì chuột rúc, thứ ba hoa đèn" tức là ba điềm hên đó đa anh.
Hai vợ chồng ân cần mời bà Năm ngồi vào mâm. Bà giáo Hạt hỏi cô Sáu Ngọc Huệ:
- Con Bảy làm giống gì mà cứ lúc thúc trong buồng hoài vậy? Biểu nó ra đây chào hỏi má Năm đi chớ.
Cô Sáu Ngọc Huệ trở vào buồng. Một lát, hai chị em cô bước ra. Cô Bảy Ngọc Lựu tròn trịa, xinh xắn. Môi cô tươi, răng cô trắng, cườm tay cô no nưỡng, trắng phau phau, đeo đôi vòng cẩm thạch màu xanh hoa lý.
Bà Năm Tơ Hồng hỏi:
- Con Bảy đây hả chị giáo? Năm nay nó được bao nhiêu tuổi vậy chị?
- Ờ, con Bảy Ngọc Lựu đó đa! Nó mười sáu tuổi rồi đó. Tui sanh năm một mà chị.
Bà Năm Tơ Hồng ngắm nghía cô gái, tấm tắc:
- Da trắng, tóc mịn, tay chân suông đuột, môi đỏ au...Chèng đéc ơi, con nhỏ nầy có thua sút chị nó chỗ nào đâu! Mắt lại lá răm nữa. "Con mắt lá răm, chơn mày lá liễu đáng trăm quan tiền". Ðể tui làm mai giùm chị, chị chịu không chị giáo?
Bà giáo Hạt nói:
- Thì mình lo cho con Sáu xong rồi sẽ tính việc chung thân cho con Bảy.
Bà Năm Tơ Hồng ngon lành:
- Tui có thể làm mai một lượt một trăm đám. Nè, có thầy y tá tên Quỳnh, làm việc ở nhà thương chợ tỉnh, mới có hai mươi lăm tuổi, mặt mày sáng sủa, tánh tình dễ chịu, lại bặt thiệp nữa...Chị biết thẩy không? Thẩy ở dãy phố bà Thông Vịnh đó...
Bà giáo Hạt cười nửa miệng, môi chỉ hé một nửa hàm răng hô:
- Tui cứ lúc thúc trong nhà lo việc bếp núc, đâu có đi ta bà mà biết hết dân tứ xứ mới tới.
Cô Bảy Ngọc Lựu ngứa miệng:
- Con biết thẩy mà. Thẩy mập mạp, trắng như bạch chảng, coi ghê quá!
Bà Năm Tơ Hồng quở:
- Ê, đừng nói tầm bậy nà. Thời buổi nầy khó kiếm ông chồng trắng trẻo, bảnh trai lắm nghe con. Mà từ da trắng muốn làm cho da đen dễ ợt hè. Con cứ bắt thẩy trồng bông kiểng, trồng rau, phơi mình ngoài nắng chừng vài cữ là da thẩy sậm sòi chớ gì.
Mặt cô Bảy vẫn phụng phịu:
- Trắng gì mà trắng như heo cạo. Dẫu thẩy có phơi một trăm cữ nắng thì da thẩy bất quá đỏ thén như mồng gà lôi chớ làm sao mà sậm được!
Bà Năm Tơ Hồng:
- Má Năm cam đoan với con đó. Kỳ hè vừa rồi thẩy đi Vũng Tàu nghỉ mát, da thẩy bắt nắng, coi cũng mặn mòi như ai....
Cô Bảy Ngọc Lựu chỉ cười tủm tỉm không cải nữa. Bà Năm Tơ Hồng hỏi cô Sáu Ngọc Huệ:
- Nè Sáu, má Năm định làm mai con cho thầy giáo Cảnh. Con nghĩ sao đây?
Cô Sáu ngập ngừng:
- Thưa má Năm, thầy giáo Cảnh nào?
- Thầy Cảnh con ông Hát, trưởng kho bạc đó con.
- Có phải cái thầy đen như cột nhà cháy đó không?
- Thẩy đó đa. Thẩy tuy đen đúa nhưng tướng tá mạnh dạn, mặt mày khôi ngô.
Cô Sáu Ngọc Huệ vặn vẹo cái khăn mù-soa trong tay:
- Ý cha, lấy thẩy làm chồng, đố con khỏi bị tụi bạn nó chế nhạo là lấy nhằm ông thần lọ nghẹ hoặc Uất Trì Cung, Hà Ô Lôi...
Bà Năm Tơ Hồng dễ gì chịu thụt lùi trước sụ vùng vằng của cô gái. Bà dỗ ngọt:
- Con nhỏ nầy sao mà dại! Trai đen đúa mới có duyên chớ bộ. Mầy khéo kén cá chọn canh hoài đi, rủi hụt con cá lớn, sẩy con tôm bự thì chừng đó đừng có chắc lưỡi mà tiếc nghe con! Chưa chi mà con chê người ta thiếu điều....muốn ngộp hơi tắt thở vậy đó.
Dù có chê bai kẻ bà Năm Tơ Hồng định làm mai, nhưng đêm đó cả hai cô gái cứ rạo rực, khó ngủ. Cô Sáu Ngọc Huệ từ chiều đã tắm rửa bằng xà-bông cô Ba thơm ngát. Cô bận quần áo trắng lên trung đường đốt đèn, thắp nhang, thay nước trong mấy bình bông sen, bông huệ. Cô lầm thầm khấn vái rất lâu trước bức tranh đức Quán Thế Âm bồ tát. Vừa khi cô vào buồng thay quần áo ngủ thì cô Bảy Ngọc Lựu bận áo tràng màu khói nhang đến bàn thờ Phật Bà. Cô triệt hạ dĩa quít, xuống bếp lấy mận và ổi đơm vô dĩa khác để cúng Phật. Dù cây nhang bạch đàn mà chị cô vừa thắp chưa lụn, cô vẫn đốt thêm cây nhang trầm hương. Cô khấn vái lâu hơn cô Sáu Ngọc Huệ và lạy như tế sao.
Vừa về tới buồng, cô Bảy bắt gặp cô Sáu đang rọi kiếng. Cô Sáu Ngọc Huệ hết nặn mụn tới xỉa răng, rồi chải đầu. Chải đầu xong, không biết làm gì hơn, cô Sáu kéo hộc tủ lấy củ nghệ chấm lên mấy vết mụn vừa mới nặn.
Cô Bảy Ngọc Lựu đương thèm săn sóc tóc da. Da của cô thuộc loại mịn màng. Tóc cô nhỏ sợi, thuộc loại tóc mật, bỏ xoã ngang lưng coi thiệt là thơ mộng.
Dù sao hai chị em cũng phải tính chuyện đi ngủ, vì khóm dạ lý bên hè bắt đầu toả hương thơm ngát tức là gần nửa đêm rồi.
Cô Bảy Ngọc Lựu cứ than dài thở vắn. Cô Sáu Ngọc Huệ cứ ngó mông ngọn đèn. Rốt cuộc cô chị lên tiếng trước:
- Con hà bá, bộ mầy ăn không tiêu hay sao mà cứ thở nghe bắt mệt vậy?
Cô em cười:
- Còn chị, bộ đau bụng máu hay sao mà cứ xăng văng hoài, không chịu đi ngủ cho khoẻ?
Cô Sáu thu dọn gương lược vô cái hộp tròn:
- Nè Bảy, mầy thấy ...thầy Cảnh ra sao?
Cô Bảy Ngọc Lựu lúc nào cũng muốn chị mình lấy ai thì lấy phứt cho rồi, để ba má cô tính tới phần cô. Cô nói:
- Ðờn ông đâu cần đẹp trai. Thầy Cảnh có sống mũi cao, lưng dài, vai rộng, vóc vạc cân đối.. Thẩy có tương lai trước mặt, có quá khứ tốt lành sau lưng, ở đó mà chê bai thẩy rồi đèo bòng nọ kia. Chị sao ưa thói thả mồi bắt bóng!
Sáu Ngọc Huệ vốn thích lấy chồng trắng trẻo, nho nhã. Nhưng mà cái thầy Quỳnh trắng gì mà trắng lạnh trắng lùng, coi nhột mắt làm sao! Nghe giọng chua lè của em, cô hăm he:
- Coi bộ ba má chíp cái thầy Quỳnh đó rồi đa! Thây kệ, Bảy à! Mặt mày thẩy dù không có mặn mòi nhưng cũng hiền hậu. Duyên phận đã định rồi, mầy có chạy đàng trời cũng không tránh khỏi. Chạy trời không khỏi nắng, Bảy ôi!
Cô Bảy Ngọc Lựu bứt rứt:
- Thầy Quỳnh đâu có tóc đen như người Việt mình. Tóc thẩy hoe hoe đỏ, chắc là giống bạch chảng chứ gì!
Cô Sáu mở hộp thuốc tể, lấy một viên cỡ viên bi đen óng và bát ngát mùi mật ong, nhai nhỏ rồi chiêu một ngụm nước trà. Thấy cô gầy gầy nên cô Ba Ngọc Lan bổ cho cô một tể thuốc có tác dụng làm kinh nguyệt điều hoà. Kinh nguyệt của cô Sáu khi trồi khi sụt như nước thủy triều nên thỉnh thoảng bà giáo Hạt làm món gà ác tiềm sanh địa hay trái tim heo chưng với châu sa, thần sa cho cô ăn. Vậy mà cô chẳng lên được kí-lô nào. Còn cô Bảy dẫu chỉ ăn một hột cơm vẫn không ốm bớt một gờ-ram.
Cô Bảy Ngọc Lựu nhìn bóng trăng lồng ngoài khung cửa sổ, thở dài một cái sượt. Cô Sáu Ngọc Huệ háy:
- Con nầy kỳ cục chưa? Lấy chồng mà nó làm như bị....xử bắn vậy!
Cô Bảy tức mình:
- Chồng con nỗi gì nà. Em chưa kịp lớn để lấy chồng, nay có má Năm a thần phù tới bày chuyện mai mối! Bộ chị tưởng lấy chồng rồi mình nhắm mắt về nhà chồng hay sao? Còn phải chuẩn bị tinh thần nữa chớ. Bô chị hổng lo hay sao, chị Sáu?
Cô Sáu trề môi:
- Ối, lo làm gì cho hao hơi tổn sức, Bảy! Tới đâu hay đó. Có khi mầy tính một đàng, kết quả một nẻo.
Cô Bảy nhìn ngọn đèn lom lom:
- Cha chả, còn cái đêm tân hôn nữa! Chừng đó mình sẽ....tính cách nào đây?
Cô Sáu mắng:
- Ðồ khùng nà! Mầy khỏi cần tính, lúc đó thầy Quỳnh sẽ....tính cho mầy.
Cô Bảy "hứ" một tiếng ghét bỏ:
- Rủi thẩy...không chịu tính thì sao?
Cô Sáu cười ngất:
- Thì ...tới phiên mầy tính.
Cô Bảy cùn quằn:
- Thôi, em không thèm lấy chồng đâu. Hổng có tính toán gì ráo trọi á.
Cô Bảy thay một đồ mát bằng sa-teng xanh dịu rồi chui vô mùng. Cô xoay mặt về khung cửa sổ, hỏi chị:
- Còn chị, trong đêm tân hôn, chị tính sao?
Cô Sáu cười:
- Tao hả? Tao sẽ....nhắm mắt.
- Nhắm mắt hả họng phải không?
- Ừa, tao sẽ nhắm mắt đưa chân, thử xem con Tạo xoay vần đến đâu.
- Rủi con Tạo không chịu xoay vần thì mới làm sao?
- Chừng đó sẽ hay. Mầy quên một điều là ở đời nầy đâu phải ai cũng nhút nhát như mầy.
Cô Bảy hỏi gặng:
- Nếu...con Tạo không xoay vần thì chị phải tính chớ?
Cô Sáu Ngọc Huệ mắng:
- Cái con ôn dịch nầy sao mà ăn nói trặc trẹo quá! Ừa, chừng đó tao sẽ tính một cái rụp.
Vốn có óc tò mò thiệt bự, nghe tới đây cô Bảy Ngọc Lựu lồm cồm ngồi dậy, hỏi dồn:
- Ðâu? Chị tính cách nào, nói em nghe chơi.
Cô Sáu Ngọc Huệ ngon lành:
- Chừng đó tao sẽ xách va-ly về nhà nầy.
Cô Bảy rít lên hai tiếng "Tưởng gì!" rồi nằm xuống. Chưa giập bả trầu mà cô Bảy đã ngáy pho pho. Cô Sáu ngớ đăm đăm về phía em, lắc đầu nghĩ thầm: "May mà nó lo mà nó còn ham ăn ham ngủ như vậy đó! Hèn chi ông bà mình nói tụi nhỏ ăn chưa no lo chưa tới..."
° ° °
Ðời làm mai hễ càng gặp khó khăn là càng thích chí, vì có dịp đem miệng lưỡi ra thuyết phục đôi bên trai gái. Bà Năm Tơ Hồng thường tuyên bố như vậy. Bởi đó, bà cứ trau giồi miệng lưỡi của mình cho càng ngày càng tinh vi, điêu luyện hơn.
Về phía thầy giáo Cảnh, thầy cho rằng cô Sáu Ngọc Huệ hơi gầy, hơi khô. Nhận xét của thầy vừa thoát ra cửa miệng bị bà Năm Tơ Hồng chận liền:
- Con gái lúc chưa chồng thì nó ốm gầy. Chừng đẻ xong vài lượt, máu huyết thay đổi, mình mẩy nó sẽ phốp pháp chớ gì. Cháu có thấy vợ thằng Tám Kéo không? Hồi chưa chồng, nó ốm như cây tre miểu, mình mẩy chỉ có da bọc xương. Vậy mà khi đẻ xong đứa con so, nó mập mạp tròn trịa, da trắng tóc dài, ai thấy cũng lấy làm lạ, cũng khen om sòm.
Ba má thầy y tá Quỳnh sẵn sàng làm suôi với ông bà giáo Hạt vì hai bên đều môn đăng hộ đối. Thầy Quỳnh thì chê cô Bảy Ngọc Lựu hơi mập. Bà Năm Tơ Hồng thuyết phục:
- Ối, con gái mập mạp là tướng vượng phu ích tử đó đa cháu. Như con Bảy Ngọc Lựu, vì là con út được tía má nó cưng chiều, chỉ ăn rồi lo việc thêu đan, sung sướng lắm. Chừng nào nó về với cháu, nó phải lo bếp núc cùng trăm thứ việc nhà, có cực khổ lo lắng là nó ốm bớt đi liền, cháu khéo lo!
Dầu đôi bên chê khen lẫn nhau, dẫu đàng trai và đàng gái không mấy hài lòng về phương diện sắc vóc, bà Năm Tơ Hồng vẫn trổ tài thuyết phục để hai cái đám cưới được cử hành vào tháng giêng năm sau. Thầy giáo Cảnh muôn đời giữ màu da đen, cô Sáu Ngọc Huệ thì không mập thêm chút nào. Vậy mà họ yêu nhau rất mực. Cô Sáu Ngọc Huệ thường nhìn chồng nói giỡn:
- Chắc hồi có chửa anh trong bụng, má anh uống thuốc bắc, ăn chè đậu đen hơi nhiều nên da anh đen quá là đen.
Thầy giáo Cảnh vuốt ve vợ:
- Chắc lúc má em mang em trong bụng, bà ăn cá lòng tong nên em ốm nhom ốm nhách. Phải chi bả ăn cá rô mề, ăn thịt gà thiến thì em sẽ mập mạp dễ thương hơn.
Màu da thầy Cảnh đối với cô Sáu Ngọc Huệ không thành vấn đề từ sau tuần trăng mật. Nó như đứng ngoài bờ rào nhân dạng đầy nam tính của chồng cô. Khi thầy bị sốt rét, thiếu máu, nó trở thành màu mắm. Khi thầy phục sức, hồng hào nó trở nên màu tương tàu. Cô không cần nhìn nó nữa. Cô chỉ thấy ở chồng mình một thân thể dẻo dai, ngập tràn sức sống, óc khôi hài tế nhị, nụ cười cởi mở, bao dung.
Về phía thầy Cảnh, thầy chỉ thấy vợ mình tuy mảnh mai nhưng thân thể mềm mại. Cái yếu ớt của cô đã gợi nơi thầy một sư che chở đầy âu yếm của đấng trượng phu.
Bà Năm Tơ Hồng hài lòng lắm khi thấy cặp vợ chồng nầy yêu thương, hoà thuận. Hễ mua được món quà nào đặc biệt, họ cũng kính biếu bà. Mùa xoài, mùa mận, mùa quít, mùa vú sữa, mùa ốc gạo, mùa chim...Mùa nào thức đó, họ tặng bà đủ các món quà quê hương.
Còn thầy Quỳnh và cô Bảy Ngọc Lựu thì sao? Mỗi xế chiều, thầy Quỳnh thích ra sân vận động để dợt đá banh. Thầy chỉ mặc cái quần cụt nên nước da thầy tiếp xúc với nắng nhiều, trở nên nâu hồng. Ðường banh của thầy khá điêu luyện, nhờ đó hội banh của thầy đã từng thắng hội banh tỉnh Sa Ðéc một cách vẻ vang trong kỳ so tài năm ngoái. Còn cô Bảy Ngọc Lựu vì sợ chồng chê nên không dám ăn uống xô bồ xô bộn. Thân thể cô bớt mập, trở nên tròn lẵn.
Vợ chồng Quỳnh dọn về xóm Cầu Ðào, gần miểu Quan Thánh Ðế Quân. Cô Bảy Ngọc Lựu tỏ ra một người nội trợ xuất sắc. Thầy Quỳnh có nhiều dịp thưởng thức món đầu heo, lỗ tai heo luộc ăn với bánh hỏi rau sống mắm nêm do vợ làm. Nhiều lúc trong cơn chăn gối mặn nồng, cô Bảy Ngọc Lựu nhìn màu da nâu hồng nắng táp của chồng, thỏ thẻ:
- Hồi xưa, khi má Năm tính làm mai anh cho em, em lỡ dại chê anh trắng như con heo cạo.
Thầy Quỳnh ve vuốt đôi vai tròn của vợ, nhìn tấm lưng thon của vợ, thú thiệt:
- Anh cũng vậy. Hồi đó anh chê em mập tròn như con cá bống mú.
Bà Năm Tơ Hồng vui lắm. Gặp chòm xóm láng giềng bà khoe inh ỏi:
- Bà con thấy chưa? Tui nói đâu là trúng đó. Cứ coi thầy Quỳnh và con Bảy Ngọc Lựu... Thiệt xứng đôi vừa lứa. Hồi chưa lấy con Bảy, thẩy trắng ngó mà phát ớn, còn con Bảy thì mập như trái xoài tượng. Bây giờ chồng thì mặn mòi, coi bảnh trai hết sức. Còn vợ thì liễu yếu đào tơ, thiệt đúng là một cặp tiên đồng ngọc nữ. Họ nồng nàn với nhau quá xá cỡ. Tui làm mai mát tay thiệt mà. Chắc kiếp trước tui là đồ đệ của ông Tơ bà Nguyệt đó đa.
Và để chấm dứt sự khoe khoang rất chi là dễ thương của mình, bà chìa tấm ảnh cô Hai Kim Tuyến con của ông bà Bang biện Thuận ra khoe:
- Cô nầy đang kén chồng đây. Cổ học trường Sư phạm ở Thầy gòn. Tui nhứt định làm mai cổ cho thầy đốc công sở Trường tiền tên là Trương Anh Tuấn. Bà con coi họ có xứng cặp với nhau hay không?
Trong ảnh, cô Hai Kim Tuyến đứng bên chậu thược dược, mặt nghiêng nghiêng, miệng cười, mắt liếc có vẻ hớn hở lắm.. Bà Năm Tơ Hồng chắc lưỡi hít hà:
- Thiệt là dễ thương! Hèn chi hồi xưa có một ông thi sĩ nào đó vịnh một mỹ nhơn khi cổ đi dạo vườn huê, xem bông kiểng: "Người ngọc bên hoa, hoa ửng sáng. Hoa cười bên ngọc, ngọc thêm trong". Hai câu thơ nầy vịnh cô Hai Kim Tuyến thiệt là không uổng cái hay, cái đẹp của thơ và nhứt là không phụ cái nhan sắc mặn mòi của cổ.
° ° °
Thưa bà con độc giả xa gần. Trải qua bao lớp sóng phế hưng của lịch sử, trải qua bao cuộc thăng trầm của tổ quốc, không ngờ mùa xuân năm ngoái tôi có dịp gặp lại bà Năm Tơ Hồng tại chùa Khánh Anh trên đất Pháp. Năm nay bà trên bảy chục tuổi, răng cỏ sệu sạo, tóc bạc như phết vôi, ấy vậy mà sắc mặt bà sáng hồng, mắt đưa đẩy theo câu chuyện dù da mặt bà đã nhăn, vai bà co rút. Tôi hỏi:
- Sao bà qua bên đây được? Ði chánh thức theo quốc tịch Pháp hay đi vượt biên?
Bà Năm Tơ Hồng cười hắc hắc:
- Tui đâu có phải là dân Tây. Tốn mười hai lượng vàng mới được ông chủ tàu đánh cá ở Rạch Giá cho đi hùn đó. Tui đi với vợ chồng thằng Hứa. Cậu còn nhớ nó chớ?
Hứa là con trai độc nhứt của bà. Anh ta làm thợ bạc nổi tiếng về việc tra kim cương vô vỏ bạch kim, mãi tới bốn mươi ngoài mới lấy vợ. Chòm xóm đồn rằng Hứa đi hỏi đám nào là đàng gái chạy tét vì Hứa ăn nói vô duyên. Mẹ làm mai nên con trai mất duyên! Sau cùng Hứa đi cưới cô Sâm vốn gái lỡ thời, ốm tong teo như cây sậy, trái với thân hình mập núc của Hứa. Khi ăn ở với nhau, cô Sâm béo đẹp ra, còn Hứa thì rắn chắc lại.. Cả hai cùng yêu đương, thuận thảo lắm. Bà Năm Tơ Hồng làm mai đám nào cũng suôn sẻ, trơn tru, nhưng tới khi đi hỏi vợ cho con lại phải trầy vi tróc vảy mới cưới được cô gái ế chồng, lạt nhách như cơm nguội cho con.
Bà Năm Tơ Hồng khoe:
- Bây giờ tui mộ đạo lắm cậu à. Chúa nhựt nào tui cũng lên mấy chùa làm công quả. Tui cũng làm áp phe chút chút. Cậu coi ai muốn mua cẩm thạch thì nhớ liên lạc với tui nghe không?
Bà cho tôi số điện thoại rồi dặn:
- Thằng Hứa làm thợ bạc chắc cậu chưa quên. Ai có san hô, mã não, hổ phách, ngọc lựu, ngọc miêu nhỡn, ngọc huyền...muốn tra vỏ bạc, vỏ vàng thì cũng cứ phone theo số điện thoại đó.
Tôi hỏi bà còn tiếp tục làm mai nữa không, bà vỗ vai tôi, cười tít mắt, nói ngon lành:
- Vẫn tiếp tục chớ cậu. Tui thương cho mấy cậu thanh niên, mấy cô gái bơ vơ xứ người mà chưa có đôi bạn. Phải tìm cách "xe duyên chỉ thắm" cho họ để họ đẻ con cho đông, một khi kéo về nước là tấn công tụi cộng sãn một cái rụp để kéo tụi nó xuống địa ngục chầu thằng cha Bác Hồ của tụi nó.
Tràng cười dòn khấm khướu của bà chấm dứt câu nói. Trước khi chia tay bà còn dặn tôi:
- Có rảnh lại tui chơi nghen cậu. Con cháu vợ của thằng Hứa đẹp như đào Thanh Nga hiện cũng đang kén chồng. Cậu lại đàng tui chơi đi. Nó mà nấu canh chua cá "đô-rát" cho cậu ăn là cậu mê liền...
BÌNH NGUYÊN LỘC * GỐC MAI GIÀ
post by bongtram @ 10 February, 2012 04:47
Ông
Tư Nứa nghe mình khổ quá. Ông làm việc đầu tắt mặt tối từ bốn mươi năm
nay, giờ dành-dụm được chút ít, ông mua một miếng vườn nhỏ để hưởng
huê-lợi dưỡng già, những ngỡ đã toại chí bình-sanh rồi, nào dè …
Vườn
xoài, mít, mãng-cầu của ông đã cho trái vài mùa rồi, công săn-sóc không
nặng như là nếu ông tạo-lập ra. Thành-thử mỗi ngày ông Tư có dư thì-giờ
nhiều quá. Ông buồn, mà tuổi của ông đâu còn món giải-trí nữa,
thành-thử ngồi nhơi nỗi buồn của mình, một hôm ông bỗng chợt nhớ ra là
các ông già chỉ còn một thú tiêu-khiển thôi, là chơi non bộ, và chơi
kiểng.
Nhưng
mà đã quá muộn. Ông không dư tiền để mua kiểng đã thành hình, còn sửa
cây tơ cho thành kiểng, phải mất ít lắm là mươi năm. Ông không biết ông sẽ sống tới bảy mươi hay không để thưởng-thức những cây kiểng mà ông bắt đầu uốn-nắn từ bây giờ ?
Tháng Chạp năm ấy, ông vào rừng để chặt vài nhánh mai về thui hầu cặm độc-bình ngày Tết.
Ông
Tư đi tìm mai vào đầu tháng cuối năm, vì lối chơi nầy đòi hỏi nhiều
thì-giờ. Nhành mai chặt rồi, lặt lá, thui nơi dấu chặt xong, để nó đó
tới ba mươi Tết nó mới chịu trổ hoa. Công việc thì lâu-lắt, nhưng thật
đáng công chờ đợi, vì bông mai của các nhánh mai thui, sống mạnh-mẽ,
tươi bền y như bông của cây mai sống trồng dưới đất, chớ không phải mới
trưa mùng hai là rụng hết như bông của nhánh mai tươi chặt về, vào ngày
hăm lăm Tết đâu.
Loại
cây mai thật là huyền-diệu. Nó có khả-năng tích-trữ sanh-lực trong một
cái nhánh, đủ sanh-lực để mà trổ bông, trong vài điều-kiện nào đó, chẳng
hạn như sự thui dấu chặt nói trên.
Ông
Tư chặt được hai nhánh mai thật tốt, tốt theo quan-niệm chơi kiểng của
ông, nghĩa là nhánh mai không ngay chò, mà cong-cong ở dưới chơn, với
những nhánh phụ mang hình chữ chi, hai nhánh mai đó, cặm vào độc-bình
thì trông như là mai vẽ trong tranh Tàu.
*
* *
Thình-lình trên đường về, ông bắt chợt một gốc mai già mà bận vô rừng, không thấy.
Ông
Tư tần-ngần đứng trước cội mai đồng-niên với ông rất lâu, cố đoán
tuổi-tác thật đúng của nó. Chắc-chắn là nó cùng thế-hệ với ông bằng vào
sức lớn của nó, nhưng khó lòng mà biết được nó có phải tuổi Sửu như ông
chăng ?
Gốc mai lớn bằng hai bắp vế người lớn, bắp vế của những người khá mập ấy, mốc-meo và rêu khô đóng đầy lớp vỏ xù-xì của nó.
Hình-thù gốc mai rất là cổ-quái, càng nhìn càng thấy nó giống hai trái núi, một lớn một nhỏ, nằm cạnh nhau.
Trong
đời ông Tư, chưa bao giờ ông vui sướng bằng hôm ấy. Ông khổ-sở từ hai
năm nay vì không toại-nguyện được trong mơ-ước khiêm-tốn là chơi kiểng
và non bộ, mà bỗng dưng, ông được cả hai thứ một lượt.
Gốc
mai già nầy bứng về nhà, trồng trong chậu lớn, thì ông sẽ có một cây
kiểng đẹp nhứt nước, dân sành-điệu mà có tiền, dám bỏ ra bạc muôn để
nài-nỉ ông mà mua. Ông có đi Sàigòn vài lần vào dịp Tết, thấy ở đó nhà
giàu họ mua những cây mai lớn bảy tám trăm bạc - những nhánh mai mà ở
đây bán hai đồng không ai thèm - họ mua những cây mai sống trong chậu,
xấu-xa quá chừng mà tới ba bốn ngàn một cây, thì nhánh mai của ông, một
muôn bạc vẫn còn rẻ.
Nhưng ông đâu có bán. Ông để ông ngắm mà thôi.
Ông
sẽ có một cây kiểng quí báu vô-song và đồng-thời, ông cũng sẽ có một bộ
núi giả một cách cấp-tốc. Ừ, chơi non-bộ cũng tốn thì-giờ y như là chơi
kiểng, nếu mình quyết chơi cho đúng điệu, bởi đá xây non-bộ phải dạn
gió dày sương ít lắm là mươi năm, nó mới được rêu bám vào, và trông mới
giống núi thật. Mốc meo và rêu khô phủ gốc mai già nầy, chỉ khô vì chết
tạm trong mùa nắng thôi. Mưa xuống vài đám là nó xanh tươi lại, nõn-nà,
ông mặc sức mà ảo-tưởng rằng ông dạo non tiên, nếu ông gắn lên đó vài
ngôi chùa tráng men nhiều màu, vài chiếc cầu đá, một lão tiều-phu, một
ngư-ông, hai vị tiên ngồi trên bàn-thạch đánh cờ.
Ông
Tư sung-sướng như ngày ông cưới vợ, cách đây bốn mươi năm, và ông xoa
tay, ngồi xuống để thưởng-thức trước gốc mai chung của mọi người song
may mắn bắt gặp nó mà sẽ là của riêng ông.
Nhưng
giây lát sau, ông bối-rối quá. Làm thế nào đễ bứng một cái cây già sáu
mươi năm? Nó đã thâm-căn cố-đế ở đây rồi, rễ mẹ của nó có lẽ ăn sâu
xuống hằng mươi thước, còn rễ con thì bò ra khắp một vùng đất rộng bằng
hai ba cái nền nhà.
Đào lên, thì không nhọc công bao nhiêu, nhưng mang nó về nhà, nửa tháng sau, ông chỉ còn trong chậu một gốc mai chết khô.
Cũng
không sao vì nó sẽ là một bộ giả-sơn thì chết hay sống không
quan-trọng. Nhưng gốc cây khô ấy sẽ bị mọt ăn, mục nát sau ba, bốn năm
làm cảnh tại sân nhà ông, thì ông còn gì mà chơi nữa?
Ông Tư ngồi đó tư-lự, ao-ước có một phép mầu của tiên, giúp ông di sơn đảo hải, dời cây cổ-thụ nầy về nhà ông.
Bỗng
đôi mắt già, gần hết sinh-lực của ông sáng lên. Ông vừa nhớ ra rằng
thuở ông còn trai trẻ, ông đã thấy các cụ già dời những gốc mai long-tuế
như thế nầy về nhà.
Và
ông bắt đầu làm việc liền. Công việc chánh của ông hôm nay không đòi
hỏi nhiều thì-giờ, nên ông không có dở cơm mo theo, vì ông tính-toán sẽ
về tới nhà đúng bữa ăn trưa, vào giờ ngọ.
Tuy
nhiên, ông không bận-tâm lắm về chỗ ấy. Bỏ một bữa ăn cũng chẳng sao.
Ông Tư, ngoài chiếc rựa bén, còn được võ-trang thêm một cái mác nhọn.
Ông đào đất trên một diện-tích hình bán-nguyệt mà trung-tâm-điểm là ruột
của cội mai. Diện-tích đất nầy chỉ rộng bằng một cái thúng giạ mà thôi,
tức chỉ quanh phân nữa gốc mai già nầy trong một đường bán-kính lối bốn
tấc.
Ông
đào sâu xuống, gặp bao nhiêu rễ mai, ông dùng rựa mà chặt đứt hết. Nếu
có kẻ không sành-điệu thấy ông làm việc, họ sẽ cho là ông điên. Ông
không cần giữ rễ mai cho cây mai sống, thì cứ vác cuốc lên mà đào cận
gốc, lưỡi cuốc tự-nhiên xắn đứt rễ chớ tội gì phải đào rộng ra, rồi còn
phải nhọc sức chặt rễ?
Ông
Tư đào, đào, và đào. Chặt, chặt, và chặt. Ông đào sâu xuống gần hai
thước và vì miệng lỗ quá hẹp, nên tuy có hai thước mà trông nó sâu hóm
như là cái giếng. Mà nếu tính là giếng thì giếng lại quá hẹp. Giếng
trực-kính một thước đã quá hẹp rồi, mà trong trường-hợp nầy, nó có non
nửa thước mà thôi, vì thật ra thì ông già điên nầy chỉ đào có phân nửa
cái giếng thôi.
Vì
vậy mà người đào giếng, xuống tận đáy giếng để đào đất, để mang đất,
mang rễ mai ra thật là khó-khăn không thể tưởng-tượng được.
Ai
thấy đầu ông nhô lên khỏi miệng giếng không thế nào họ không nghĩ đến
một con dế cơm ở hang, cái hang nhỏ vừa khít thân mình nó.
Ông
Tư nổ-lực, đổ mồ-hôi như vậy cho tới lúc mặt trời gần lặn mới gần xong
công việc. Ông ngồi trên miệng giếng, nghỉ xả hơi, rút khăn bịt đầu
xuống lau mồ-hôi, lấy thuốc ra hút. Ông khát đến môi nứt ra vì từ hồi
tám giờ sáng đến giờ, ông chưa được uống nước lần nào hết ngoài tô trà
Huế uống sau bữa cơm lót dạ.
Hút
xong điếu thuốc, ông nổi cơn điên trở lại và bắt đầu làm một công-việc
còn vô-lý và buồn cười hơn nữa: ông cào đất xuống để lấp cái giếng mà
ông đã khổ-công đào từ sáng đến giờ.
Rễ
đuôi chuột to tướng với lại rễ con tương-đối nhỏ hơn của cây mai, lẫn
lộn trong đống đất đào lên ấy, ông Tư cũng trối-kệ, lại còn lẩm-bẩm: „Có
rễ trong đó thì nó xốp đất“.
Đào thì lâu, chớ lấp không mấy hồi. Đất đào không giẻ nữa, nên nó dư, ông Tư vun lên thành đống cao trên miệng giếng.
Cội mai già bấy giờ thành một người bán-thân bất-toại vì tất cả rễ của một bên thân cây đều lìa khỏi mình mẹ rồi.
Vậy
mà ông Tư còn chưa vừa lòng đã hành-hạ nó. Ông dùng rựa mà chặt bỏ gần
hết các nhánh lớn của nó đi. Ông lẩm-bẩm: „Làm như vậy, có thằng nào tới
đây, sẽ biết gốc mai nầy có chủ. Nhưng chắc cũng không mấy thằng biết
cái đẹp của gốc mai nầy đâu“.
Ông
Tư rất hài-lòng vác rựa và mác để về làng. Ông biết rằng từ đây cho tới
giữa mùa mưa tới, cây mai lão ấy sẽ nỗ-lực đâm rễ mới ở chỗ bị đào.
Bản-năng tự-tồn của thực-vật là như vậy.
Giữa
mùa mưa tới, ông sẽ làm y như hôm nay, nhưng ở phía bên kia. Và Tết năm
sau, ông sẽ bứng được gốc mai nầy dễ-dàng lắm. Bấy giờ, quanh gốc mai
chỉ có toàn rễ con, rất ngắn, không có vấn-đề đứt rễ mà phải lo nữa.
Đám
đất mà ông phải khiêng về nhà, chỉ sẽ lớn bằng cái thúng giạ thôi, thân
cây mai cũng chẳng còn gì, ngoài mấy nhánh non nhẹ hểu, như vậy hai
người khiêng là vừa sức.
*
* *
Kể
từ chiều hôm ấy, ông Tư sống với hy-vọng về tương-lai. Thì ra hy-vọng
và tương-lai không phải là độc-quyền sở-hữu của thanh-niên đâu. Bảy
mươi, con người vẫn bám víu được vào một viễn-ảnh rực-rỡ nào, miễn họ có
cái gì để chờ mong.
Ông
Tư chờ mong mùa mưa. Và giữa mùa mưa tới đó, ông lên rừng để thiến một
gốc mai già, ở cái diện-tích bán-nguyệt mà ông chưa rớ tới.
Cây
mai đã đâm nhành tơ, trổ lá non mỡn. Nó đã được một liều thuốc cải-lão
hoàn-đồng, thật sung-sướng hơn con người không biết bao nhiêu. Con
người, hễ già như ông thì chỉ còn biết mong ngày đi chầu trời, và để tạm
quên ngày buồn ấy, họ quyết lẩn trốn trong một say-mê nào, chẳng hạn
như say-mê cây cảnh và non-bộ.
Ông
Tư nhìn mãi đất đã bằng-phẳng vì mùa mưa đã làm giẻ ngọn đất vun, nhìn
sâu, qua lớp đất không trong suốt ấy, mà cũng hình-dung ra được mớ rễ
non chằn-chịt như mạng-nhện quanh gốc mai, ngắn chẳng đầy gang mà tràn ứ
sinh-lực, y như câu chuyện người ta tháp thận khỉ đột cho một ông lão,
mà ông Tư nghe thầy giáo hưu-trí cạnh nhà ông kể lại, sau khi thầy ấy
đọc nhựt-trình.
Công-việc
lần nầy chỉ nhọc bằng phân nửa hôm trước thôi, vì đang giữa mùa mưa,
đất mềm lắm. Ông Tư lại có dở cơm mo, có mang theo bầu nước, nên chỉ tới
đứng bóng là đâu đó xong-xuôi cả.
Và ông Tư về nhà để đợi Tết.
Ông đợi Tết như trẻ con đợi ngày ấy để được mặc áo mới, ăn bánh ngon, đốt pháo và khỏi làm gì hết lại có tiền lì-xì đầy túi.
Ông
sung-sướng lắm khi săm-soi những ngôi chùa bát-giác tám từng, những cầu
đá có nóc, những lão tiều-phu còng lưng dưới bó cũi, bao nhiêu vật ấy,
cái nào cũng nhỏ li-ti bằng đầu chiếc đũa, đầu ngón tay út, nhưng sẽ gợi
hình-ảnh rất mạnh một khi được gắn phải chỗ trên gốc mai già.
Ông
Tư đã ngắm-nghía gốc mai ấy không biết bao nhiêu lâu rồi, để chọn những
man-khe mà bắc cầu, chọn những cái bệ cheo-leo sườn núi mà cất chùa,
chọn những thạch-bàn cho các đại-tiên đánh cờ.
Ông
đã chuẩn-bị một cây bình-linh, loại cây giống hệt cây tùng mà lá là lá
me, trồng mười năm trong một chung đất nhỏ, giấu trong hóc nào đó của
gốc mai, cây bình-linh của ông cũng chỉ cao có một gang tay thôi, giống
hệt cội tùng già trong rừng sâu.
Sướng
nhé! Niềm vui của ông già nầy rất trẻ, và hẳn ông phải trẻ ra, ít lắm
cũng vài tháng, trong suốt thời-gian ông mơn-trớn, vuốt-ve trong trí
tưởng món đồ chơi sắp có.
Các
ông già, mà cả những người trẻ tuổi có tâm-hồn ở vùng nầy sẽ tề-tựu tại
nhà ông để trầm-trồ gốc kiểng lạ, và nhứt là bộ giả-sơn có một không
hai trong vùng.
Ông
không tiền để sắm chậu sứ lớn thì ông sẽ mua một cái ảng, vài chục bạc.
Dùng ảng lại được cái lơi nầy là mươi năm sau, khi cây mai ăn hết đất
trong ảng và sắp chết, cần dời nó sang một món đồ đựng to hơn, với nhiều
đất hơn, thì đập bể ảng mà khỏi tiếc tiền.
Sướng ôi! Cha-chả là sướng!
Gió
Bấc về, rồi mùa gặt qua, rồi mùa cưới, rồi kỳ-yên, chạy miễu, xong đâu
đó thiên-hạ chuẩn-bị ăn Tết. Tết năm nay, ông Tư chỉ ăn bằng gốc mai nầy
là đủ rồi, không cần thịt kho, dưa giá, bánh mứt gì hết ráo!
Ông
phải cậy thằng Trợ mới được. Ngày hăm ba, sau khi đưa ông Táo rồi, ông
dẫn nó lên rừng với một cây đòn, một chiếc gióng mây lớn, có đáy, với
lại một cái xuỗng.
Ông đào gốc mai lên, nó với ông khiêng cái vật lạ ấy về xóm.
Công-việc xảy ra đúng từng li, từng tí, cho đến cái phút mà ông Tư với thằng Trợ lên tới ngọn gò quê-hương của gốc mai già.
Nhưng
vừa đến nơi là ông Tư suýt ngã ra bất-tỉnh. Gốc mai đã vắng bóng, chỉ
còn trơ lại một miệng lỗ rộng bằng cái thúng giạ và sâu độ ba gang tay.
Có kẻ đã qua đây rồi!
Mà kẻ ấy hẳn là thằng Lợi.
Thấy
là không thể giữ mãi được, nhứt là không thể giành độc-quyền được về
một vật ở ngoài trời, do trời sanh ra, ông Tư đã làm quảng-cáo dữ cho
gốc cây mai của ông. Đó là một lối trước-bạ trong vùng vậy, bởi thằng
nào ăn cắp, ông sẽ tranh-giành và dư-luận sẽ binh-vực ông vì ai cũng
biết ông có công với gốc mai.
Như
vậy, không thể có kẻ dám ăn cắp đồ cấm. Kẻ cắp chỉ có thể bán đi Sàigòn
thôi. Mà ở đây, thằng Lợi là người độc-nhứt chuyên bán thổ-sản đi
Sàigòn
B.N.L
(Minh họa: Bình Nguyên Lộc qua nét vẽ Vũ Nguyên Giang)
VŨ KHẮC KHOAN * THẦN THÁP RÙA
Vũ Khắc Khoan
THẦN THÁP RÙA
truyện ngắn
Năm loạn đầu hậu bán thế
kỷ thứ hai mươi dương lịch, có người
trẻ tuổi họ Đỗ bán ruộng bỏ vùng quê lên
Kẻ Chợ trọ học.
Đỗ vốn thuộc lớp trung nông,
thường sống bằng lợi tức ít mẫu hương
hỏa cha mẹ mất sớm để lại.
Vì quen nếp sống thanh đạm, gia dĩ
lại sống một mình nên ít lo sinh kế, hằng ngày thường
hay đọc sách, da dẻ trắng trẻo xanh xao, mình gầy
vóc hạc. Lại luôn luôn mục kích sự tàn bạo của
đám phú nông mà tâm sự ù ê lộ ra ở đôi mày hay nhíu,
miệng có cười, cũng héo hắt không vui. Tính vốn
ít nói, trong chốn giao du lại cố tình giữ trọn cái
nghĩa nước nhạt của người nước
Lỗ, cho nên lắm khi cả ngày không lên tiếng một câu,
hàng tháng biếng bước chân ra khỏi cổng. Họa
hoằn thao thao bất tuyệt, là lúc đối diện một
người hiểu biết. Những lúc đó, Đỗ
thường ngửa mặt lên trời mà than thời thế
hoặc tác sắc đập bàn luận đàm quốc sự
đến bỏ cả cơm. Tuổi đã lớn nhưng
Đỗ vẫn sống một mình, không nghĩ tới việc
vợ con. Con gái trong vùng có trêu ghẹo ngỏ tình thì đỏ
mặt ngoảnh đi. Người trong họ đôi khi gợi
việc trăm năm mối lái mà không tiếp chuyện.
Lên đến Kẻ Chợ, Đỗ ngồi
dạy học ở phường hang Bạc, tạm yên
sinh kế để có thể tiếp tục học hành. Đất
Kẻ Chợ, nhà cửa như bát úp, người đi lại
ngoài đường đông hơn mắc cửi, mà Đỗ
vẫn giữ nguyên tính cũ, ngày một buổi đến
trường nghe giảng văn rồi về thẳng nhà,
đóng cửa đọc sách lạ. Bạn cùng trường
thấy lẻ loi, thỉnh thoảng rủ đi đánh cầu
nhẩy múa, Đỗ đều một mực từ chối.
Nhưng trong câu chuyện, nếu có ai đả động
đến thời cuộc, so sánh lý thuyết nọ với
lý thuyết kia, là lập tức sắm sắm bước
vào vòng thảo luận, nói hằng giờ không biết mỏi.
Hoặc nêu thuyết nhà Phật mà bác bỏ định đề
Cơ Đốc. Hoặc đề cao tư tưởng của
Văn sĩ Pascal mà đánh đổ lý luận vô thần.
Hoặc chủ trương giai cấp đấu tranh những
mưu mô tư bản, Hoặc lập luận tự do cá
nhân để chống với độc tài đoàn thể.
Có ai rụt rè nói đến giá trị nội tại của
nghệ thuật ắt Đỗ phải lớn tiếng
thích nghĩa nhân sinh. Nhưng nếu có người muốn
hạ văn chương xuống ngang hàng một “đồ
thực dụng” thời Đỗ lại chép miệng thở
dài nhắc đến quan niệm nghệ thuật của
Kant.
Giọng Đỗ trầm bổng như
tiếng trúc tiếng tơ, khi mau khi chậm, khi thoảng
nhẹ tựa cơn gió mùa hạ, khi thiết tha như tiếng
đục trạm của người rũa ngọc. Bạn
bè ai nghe cũng thấy thích tai, cho là lạ, phục Đỗ
học rộng, biết nhiều.
Tựu trung cũng chẳng hiểu Đỗ
ra sao.
Một hôm, có người hiếu kỳ gần
nửa đêm, đập cửa nhà Đỗ, đòi chất
vấn.
-
Hiện nay thiên hạ chia đôi,
không trắng thời đen, mà nghe ông nói thì thật không biết
là đen hay trắng .
Đỗ ngẫm nghĩ hồi lâu, thủng
thằng trả lời :
-
Tại sao anh cứ bắt
buộc là đen hay trắng ? Mặt trăng vòm trời
khi khuyết, khi tròn. Áng sáng mùa thu trong như ngọc mà thật
ra lại hợp bảy màu. Lá cây phong bên bãi lúc xanh, lúc đỏ.
Chân lý ở đời không đơn giản như bụng
dạ trẻ con. Tai sao lại cứ bắt buộc là đen
hay trắng ?
-
Mùa xuân, mùa hạ thì lá xanh, mùa
thu, mùa đông thì lá úa đỏ. Áng sáng tuy hợp bảy màu
nhưng chính mắt chỉ nhìn thấy một. Trăng có
tuần trăng khuyết, trăng tròn. Chân lý tuy phức tạp
nhưng không hẳn là nhờ nhờ, không màu sắc. Nay đang
đêm đến đập cửa nhà ông, là có ý thành. Xin
cho nghe những lời tâm sự.
Đỗ lặng thinh không trả lời.
Người kia bèn xích lại gần Đỗ
:
-
Mã Khắc Tư cầm bút mà
thiên hạ phân đôi. Một đàng tư bản đè xuống.
Một đàng vô sản vùng lên. Tấn tuồng Hán Sở
tranh hùng thuở xưa lại diễn. Chúng ta thật đã
sa vào cái thế trên đe dưới búa, ý ông thế nào ?
Đỗ bỗng hỏi :
-
Biết để làm gì?
-
Khôn cũng chết, dại cũng
chết. Vậy biết để sống.
-
Cầu an ư?
-
Ai mà không thích sống? Quan Công
chịu đau đưa tay cho Hoa-Đà cắt thịt cũng
là thích sống. Tần Thủy Hoàng dựng Vạn lý Trường
thành mà lúc gần chết cũng còn tìm thuốc trường
sinh. Tìm mà bỏ chết, đó là thường tình của
con người.
-
Vậy đầu hàng đi.
-
Hán hay Sở ?
-
Tư bản đè xuống
mà hùa theo là tư cách tiểu nhân. Vô sản vùng lên, nếu
nhập vào, ắt mất tự do.
-
Vậy cứ khoanh tay hay sao
?
Đỗ chưa kịp trả lời, người
kia đã nói tiếp :
-
Tôi thường nghe mỗi
khi thời thế chuyển xoay là có thuết lạ ra đời.
Xưa thì Tô Tần bàn kế Hợp tung, Mạnh Tử luận
“Dân vi quý”. Gần đây có người Đăng Thục
mưu việc duy nhất tư tưởng Đông Tây, Hồ
Hữu Tường băn khoăn muốn vượt Mác xít.
Ông vẫn được tiếng là người nói giỏi,
tất phải có ý định. Xin cho nghe.
Đỗ cúi đầu, người kia không
chịu mà rằng :
-
Hay định học lối
vô vi của Lão Tử, không làm để khỏi thất bại,
không tụ, để khỏi phân ly?
Đỗ bèn thở dài mà rằng:
-
Vô vi làm sao được? Ở
cái bình diện nhân sinh tương đối này thì làm sao mà
thể hiện được cái nghĩa tuyệt đối
của một chữ Vô? Vô đấy mà cũng là Hữu đấy.
Hữu đấy mà lại là Vô. Khó lắm thay!
-
Không vô vi tất phải làm,
vậy làm gì?
Đỗ bỗng đổi giọng :
-
Ông đã đọc sách Luận
ngữ chưa?
-
Đọc rồi.
-
Tất biết chuyện Tăng-
Điểm!
-
Xin nghe!
-
Nhân Tử Lộ, Tăng Điểm,
Nhiễm Cầu, Công Tôn Hoa ngồi hầu, Phu Tử hỏi
rằng Khi các ngươi bình cư thường nói : “Chẳng
ai biết đến ta mà dùng ta”. Nếu như có người
biết mà dùng thì các ngươi định làm sao? Tử Lộ
ước có nghìn cỗ xe lớn, ở vào thế yếu
mà chống thyết mạnh, Nhiễm Cầu bàn đấn
một chương trình kinh tế ba năm cho dân no đủ.
Công Tôn Hoa thì nghĩ đến việc “mặc áo huyền đoan,
đội mũ chương phủ” vào nhà Tôn Miếu mà giúp
việc Lễ.
-
Còn Điểm thì sao?
-
Tăng Điểm lúc ấy
đang gảy cái đàn sắt, tiếng đàn thong thả
và hòa nhã, bỏ đàn xuống, đứng dậy mà thưa
rằng: Chí tôi khác hẳn ba anh kia. Đến cuối mùa xuân,
áo mùa xuân đã may xong, năm sáu người trạc độ
hai mươi tuổi, sáu bảy đứa trẻ con rủ
nhau đi tắm sông Nghi, hóng gió nền Vũ vu, rồi hát
mà về. Phu Tử thở dài mà than rằng :”Ta cũng thích
như Điểm vậy !”
Người kia tròn mắt nhìn Đỗ:
-
Tôi vẫn chưa hiểu.
-
Có gì mà không hiểu?
-
Vậy ý ông có thế thôi ư?
-
Hãy tạm hiểu là như vậy.
Rồi Đỗ lẳng lặng sắp đồ
pha trà, căn vặn thế nào cũng không nói. Một lúc
sau nhớ tới lệnh giới nghiêm, người kia bỏ
ra về. Hôm sau kể lại chuyện, cũng chẳng ai
hiểu Đỗ dụng ý nói gì.
Cuộc sống nơi Kẻ Chợ vốn
đắt đỏ, số người tị - loạn càng
ngày càng đông, việc mưu sinh trở nên chật vật.
Thiên hạ mải kiếm gạo, dần dà không còn ai bàn tán
tới Đỗ. Thản - hoặc, có nhắc đến,
cũng cho là viển vông, vu khoát.
Nhưng từ cái đêm nhắc tới lời
Phu Tử, Đỗ lại thêm phần thắc mắc. Đỗ
nghĩ rằng cả bốn môn đồ Phu Tử đều
có lý. Vì sở thích Tăng Điểm chính là cái đích chung
của thiên hạ. Nhưng muôn tới được đó,
tất phải hoàn thành cái cách Nhiễm Cầu, mưu việc
Tử Lộ và tề chỉnh cho thiên hạ một thứ
lễ nghi như ý Công Tôn Hoa. Bốn ước vọng tựu
trung là cả một quốc sách có trình tự rõ ràng. Đỗ
thán phục cổ nhân nhưng cũng thầm trách cổ nhân
chỉ bày cái đích mà chẳng vẽ ra phương tiện.
Thật tình ai mà thích mặc áo mùa xuân và tắm
mát sông Nghi ? Nhưng trong cơn đại loạn này, tìm đâu
ra được một Tử Lộ, một Nhiễm Cầu
và nhất là một Công Tôn Hoa?...
Tiếng guốc ngoại ô lần tới họp
chợ sáng Bắc Qua, đã nhiều lần làm Đỗ
giật mình thấy mình bó gối thâu đêm bên ấm trà tàn
bã.
Càng suy nghĩ, càng thấy tối. Đỗ
ngày một héo mòn. Người chủ trọ ái ngại, muốn
lựa lời khuyên giải mà cũng chẳng biết nói gì.
Ngày nguyên tiêu năm mão, có mở chợ hoa.
Thiên hạ tạm quên lo nghĩ, mặc áo mới, đổ
ra đường, nam, phụ, lão, ấu, lũ lượt
kéo tới ven hồ Hoàn Kiếm.
Muốn thêm vui, viên thị trưởng họ
Thẩm ra lệnh kéo lưới bắt Rùa ở hồ lên
để người Kẻ Chợ có dịp nhìn tận mặt
con vật tương truyền giật kiếm cứu quốc
của vua Lê. Người hiếu kỳ xem Rùa có tới hàng
vạn. Không khí tưng bừng, đây đó đèn treo hoa kết.
Người chủ trọ thấy Đỗ
vẫn âm thầm một mình trên gác trọ, bèn thúc dục
ra phố. Bắt đầu còn từ chối, sau nể lời,
Đỗ miễn cưỡng vuốt tóc, khoác áo ra đường.
Khi tới nơi, ttrời đã ngả chiều,
người chơi hội chỉ còn lác đác. Vì lâu không
ra chỗ thoáng, Đỗ tinh thần sảng khoái, bèn bước
vào một tửu quán, chọn chỗ khuất gọi rượu
ngắm hồ.
Lúc bấy giờ, gió đông thổi lộng,
sóng hồ bệp bềnh, trăng rằm lên ngôi, sương
mỏng buông xuống ướt cả cỏ non. Đối
cảnh mà cảm khái, mềm môi, uống mãi, lúc đứng
lên mới biết đã say. Đỗ chập chững ven
hồ mà bước. Một lát sau thấy mình dừng lại
trước Rùa, bèn dương mắt mà ngắm. Rùa to bằng
cái nia, đầu cổ sần sùi, bốn chân bị trói.
Đỗ đứng lặng nhìn Rùa. Rùa cũng
vương cổ nhìn Đỗ. Dưới ánh trăng
nguyên tiêu, Đỗ chợt thấy mắt Rùa như mờ
lệ.
Nhân còn say, Đỗ hỏi :
-
Cũng biết thùy lệ ư
?
Rùa gật đầu, vươn cổ ra
nhìn hồ. Nước hồ trong xanh dưới ánh trăng
xanh. Đáy hồ rêu cũng xanh. Đỗ nhìn quanh không thấy
có ai, bèn sắn tay áo cởi trói cho Rùa. Rùa dụi đầu
vào tay Đỗ, Đỗ thấy mát dợi lòng tay. Bèn vỗ
vào mai Rùa mà rằng :
-
Thôi đi đi, từ nay nên
cẩn thận.
Rùa choài mình xuống nước. Mai Rùa
lấp loáng phút chốc biến mất.
Đỗ nhìn theo hồi lâu rồi cũng
trở về.
Đêm hôm đó, Đỗ chằn chọc,
không nhắm mắt. Định đọc sách, thì tâm thần
phiêu diêu bất định, chữ múa trước mắt,
nghĩa sách thoảng xuôi như cơn gió mùa xuân.
Đỗ bèn vùng dậy, mở toang cửa
sổ. Trăng tỏa đầy gác học. Trăng soi sáng
bốn bề ngập sách. Sách ở bàn, ở tủ, từng
chồng, từng tập, ở cả đầu giường.
Quyển mở xem vội vài trang, quyển khép kín im lìm một
xó tường. Mã Khắc Tư ôm ấp Lão Tử. Sartre nằm
cạnh tập kinh Tân Ước. Bao nhiêu suy nghĩ, bao nhiêu
cố gắng, bấy nhiêu cây mốc cắm dọc con đường
tư tưởng tự nẻo xa xôi, rắn vườn
Eden chưa từng bò sát cho đến bây giờ... Tựu
trung, Chân Lý vẫn chập chờn như đom đóm lập
lòe giữ bãi tha ma. Sách lặng lẽ lên bụi. Bụi sách
lung lay ánh trăng nguyên tiêu. Đỗ bỗng thấy ngộp
thở mà quay đi. Và dụt dè hỏi rằng :
-
Thế ra mỗi
người là một thế sống tùy thời mà biến
hóa khôn lường.m Thế Chiến Quốc, Thế Xuân
Thu... Thế sống mạnh Tử và thế sống Khổng
Khưu. Mà nào ai đã khuyên nhủ được ai ? Hỡi
ơi ! Ta vỡ lòng trong mốc bụi dĩ vãng, nhớn lên
cùng tập giấy mủn, nhìn thế cục xoay vần bằng
con mắt cố nhân. Nay lại định giải quyết
hiện tại bằng phương quá khứ ! Còn vỗ
ngực trách ai nữa ?
Đỗ thở dài nhìn xuống đường.
“ Đường xanh bóng trăng. . . .”
Đường rộng rãi, thênh thang mà vắng
ngắt.
Đỗ cảm thấy hoang mang như người
lên đường mất bạn đồng hành. Tự cởi,
tự do nhưng lại thầm nghĩ :
-
Thế ra ta chỉ
một mình ?
-
Tại sao ta lại một
mình, còn em ?
Đỗ bàng hoàng quay lại, nheo mắt không
tin. Vì đúng là có một người đứng trước
mặt Đỗ: một người thiếu phụ, thướt
tha, mặt trắng, mắt trong, da mịn, tóc mun chảy
như suối xuống vai, áo màu rêu mát lạnh.
-
Nàng là ai ?
Câu hỏi tắt ngấm trong hơi
thở ấm dan. Hai vòng tay thơm ngát đã vòng quanh cổ
Đỗ. Trăng sáng, môi ướt mọng chín mùi, gió xuân
lọt căn gác. Đỗ dợn ngùi mà mê đi.
Cuối canh tư, Đỗ bừng tỉnh.
Hàng xóm gọi nhau ơi ới thổi cơm. Gà gáy cuối
phố. Cửa sổ vẫn rộng mở. Trăng sế
vàng khè. Nhìn quanh vắng ngắt, duy hương vương
lại, giường chiếu xô lệch, sách vở đạp
xuống đất, Đỗ mới tin là chuyện thực.
Bèn đóng kín cửa để ủ hương thừa,
ngẩn ngơ, ủ rũ suốt cả ngày, không biết
làm gì.
Đêm nàng lại đến. Hỏi tung tích,
chỉ mỉm cười mà không nói. Gạn dò thì nhẹ đáp :
-
Đêm xuân ngắn ngủi,
hỏi làm gì ? Đến với chàng thế này chưa đủ
sao ?
Đỗ không chịu, định căn vặn
đến điều thì hai vòng tay mát dịu đã quàng nơi
cổ. Đỗ không cưỡng được mà mê đi.
Lại cũng như đêm trước, gà
hàng xóm bắt đầu gáy, Đỗ lại sực tỉnh
một mình.
Từ đó, đêm nào cũng tới. Đỗ
bỏ cả sách, ăn uống thất thường, suốt
ngày phờ phạc, sắm nắm đợi náng từ lúc
lên đèn. Có lúc nhớ tới cái không khí « giàn dưa lất
phất » của Bồ Tùng Linh, Đỗ rùng mình nghi là
ma quái, nhưng lần đầu gần đàn bà, gia dĩ
môi nàng ấm quá, da nàng mịn màng, cho nên định hỏi
lại thôi, có ngờ cũng không cự tuyệt. Trăm
nghìn câu hỏi, áp má người ngọc, Đỗ lại
mê đi mà quên bẵng.
Người chủ trọ quen tính, cũng
không lấy làm lạ, cho Đỗ bơ phờ bởi, quá
chăm học, chỉ biết ái ngại lắc đầu.
Cứ như thế, thoắt đã nở
mùa hoa phượng. Cuộc tình duyên lặng lẻ giữa
hai người kéo dài cả một vụ xuân. Một đêm,
nàng đến mà ngồi yên, nét buồn in trên vẻ mặt.
Đỗ có nắm tay, cũng gượng gạo mỉm
cười nhưng không dấu nỗi ưu tư. Định
hỏi, nàng đã thỏ thẻ bên tai :
-
Đã đến lúc xa
nhau rồi đấy !
Đỗ không tin mà cãi :
-
Xa làm sao được ?
Mà ai bắt xa nhau ?
Nàng ngồi yên một lát rồi mới nói,
giọng như đượm lệ :
-
Chàng với em vốn có
tiền duyên, chàng còn nhớ ngày hội nguyên tiêu ?
Đỗ gật, Nàng nói tiếp :
-
Em vì mải vui hôm đó
nên sa cơ mắc lưới. Chàng vì lòng hào hiệp mà cởi
trói cho em. Thụ ơn nặng cùng chàng nên mới có ngày
nay.
Đỗ thốt nhiên nhớ lại, giật
mình :
-
Vậy ra nàng là. . . .
-
Em vốn là loài Rùa, tu đã
trọn kiếp, nhất là có công với Đất Nước
này nên được Thiên đình giao cho cai quản ngôi tháp
giữa hồ Hoàn Kiếm.
-
Nàng nói sao ? Nàng có công
với Đất Nước này ?
-
Chàng đọc sách nhiều,
quên việc xây thành Cổ Loa rồi sao ?
-
Trời ơi Thần
Kim Quy !
-
Là em đó . . .
-
Còn chuyện thanh gươm
Lê Lợi ?
-
Cũng là tại
em !
Đỗ cúi đầu suy nghĩ, giây lâu mới
nói lên lời :
-
Nhưng tại sao lại
phải xa nhau ?
Nàng thổn thức trả lời :
-
Em đi lại với
chàng, không dấu nổi tai mắt Thiên Đình mà mang tội
phải đầy sang Động Đình Hồ. Em lén đi
giây lát để chàng biết chuyện, mai sớm đã phải
lên đường.
Đỗ ôm lấy vai nàng :
-
Chậm lại ít bữa
được chăng ?
-
Lệnh Thiên Đình không
thể trì hoãn. Vả công sai áp giải đã chực sẵn
từ sáng. . . . Mới lại đằng nào chẳng phải
xa nhau ?
Đỗ ngùi ngùi gặng hỏi :
-
Xa nhau mãi ư ?
-
Sớm lắm cũng
khoảng hai năm. Còn chậm, thật chưa biết đến
bao giờ.
Nói rồi, hai người nhìn nhau thổn
thức. Ve kêu ran ngoài đường khắp các cành cây. Sao
từng ngôi lấp lánh vòm trời. Nàng chợt đứng
dậy, nhưng Đỗ bàng hoàng nắm áo, nhất định
không chịu chia tay. Nàng đành nuốt lệ nói sẵng :
-
Xa nhau ít lâu rồi lại
gặp, Chàng sao nặng tình quá thế !
Đỗ rằng :
-
Bây giờ mới biết
thế sao ?
Biết Đỗ giận, nàng vội nhích
lại gần :
-
Nói đùa chàng đấy
. . . Thật tình biết chàng từ lâu, ngay từ khi chưa
gặp . . .
-
Thật hay đùa nữa ?
-
Thật đấy !
Ngày ngày ven hồ mà đi nghe giảng văn, ai mà không thấy ?
Lại những trắng đêm đọc sách, vẻ ưu
tư của chàng, gợn cả sóng hồ. Em vốn cũng
nặng tình với số phận Đất Nước, làm
gì mà không để ý ?
Đỗ vội hỏi :
-
Ở đây rồi sẽ
ra sao, có thể biết trước được không ?
Nàng cười mà không trả lời.
Đỗ lại gặng hỏi, thì nàng đáp :
-
Biết làm sao được ?
-
Cạnh nàng chắc cũng
có vbàn luận nhiều đến thời cuộc, nỡ nào
lại còn giấu nhau ?
-
Thân còn không tiếc, giấu
chàng làm gì việc ấy ?
Đỗ tần ngần mà rằng :
-
Tôi tưởng đã có
định trước . . .
-
Định hẳn làm
sao được ?
-
Thế sao lại có việc
Lê Lợi đào được kiếm thần ?
-
Đào được
kiếm thần thì ai đào mà chả được ?
Thiên Đình thật ra có biệt nhỡn riêng ai ? Chỉ
sợ không sử dụng nổi kiếm thần mà thôi !
. . .
Đỗ không tin :
-
Nếu có kiếm thần
trong tay thì còn sợ gì nữa ?
Nàng liền nói tiếp :
-
Trước kia em cũng
lầm tưởng như chàng cho nên mới hủy công tu
luyện mà ra công giúp đỡ Thục Vương. Ấy
thế mà rồi cũng hỏng cả . . . Nỏ thần
dù màu nhiệm, nếp xoáy Loa thành có hiểm trở nhưng
người đứng đầu không vững tay sử dụng
thì đại sự vẫn không thành . . . Nhân sự thật
thật là phức tạp. Tính trước làm sao được
mối oan tình Trọng Thủy, Mỵ Châu ? Cho nên Thiên Đình
dù có biết trước thời cơ cũng không lý nổi
nhân sự. Lê Lợi, Quang Trung chẳng qua chỉ là những
người ý thành, tâm chính, hiểu thời, nổi dậy
mà thiên hạ phải bình, có thế thôi !
Nàng bặt lời, cúi đầu ngẫm
nghĩ. Đỗ cũng cảm thấy xáo trộn trong tâm
mà yên lặng không lời . . . Trên trời, sao từng ngôi tắt
ngấm. Rì rào ngọn gió bắt đầu kể lể riêng
tây đây đó, từng lá từng cành. . .
Giọng người thần nữ Kim Quy
lại thổn thức cất lên :
-
Trước kia vì đại
sự mà giận Mỵ Châu, bây giờ thật mới hiểu
nàng.
-
Sao ?
-
Lại còn phải hỏi
ư ?
-
Có bằng Mỵ Châu,
Trọng Thủy không ?
-
So sánh làm sao được ?
-
Nếu muốn thử
thách, liệu có dám làm như Mỵ Châu không ?
-
Có lẽ cũng không giữ
nổi lòng đâu !
Đỗ dụt dè :
-
Ngộ . . . muốn xin
chiếc kiếm Lam Sơn thì sao ?
-
Em được lệnh
trên mà lấy lại kiếm thần nhưng lại không giữ
. . .
-
Ai giữ ?
-
Chính Lê Lợi ! . .
. Nhưng chàng muốn được kiếm để làm
gì ?
Đỗ chợt dằn giọng :
-
Nhận trách nhiệm.
Mưu đại sự.
Dứt lời, gió đột nhiên tự bốn
phương ào ào đưa lại. Vòm trời đen kịt
nhằng nhịt ánh chớp. Căn gác rung lên cùng tiếng sấm
vang dậy.
Thần Kim Quy tái mặt vùng dậy :
-
Trời ơi !
Đỗ cũng hoảng hốt xô lại
định giơ tay đỡ, nhưng nàng đã rú lên :
-
Đừng, đừng
chạm vào em ! Em không còn là em nữa đâu !
Trước mắt Đỗ, thần Kim
Quy . . . lần lần lộ nguyên hình.
Đỗ thổn thức cố nói :
-
Đừng quên nhau . .
.
Ánh chớp sáng loáng mai rùa, long lanh ngấn lệ.
Thần Kim Quy gật đầu rồi từ từ bò
khuất vào giữa cơn bão gió đen kịt đêm tàn
xuân. Đỗ gục vào thành giường mà khóc cho
đến sáng.
Gần sáng, bão gió chưa tắt, mưa
đã dội xuống. Rồi vừ mưa vừa gió
suốt ba ngày ba đêm không lúc nào ngớt. Cây cổ thụ
Kẻ Chợ bật gốc có đến mấy trăm
thân, nhà Kẻ Chợ bay nóc có trên hàng nghìn chiếc.
Trời hửng nắng, thì cá hồ Hoàn
Kiếm chết nổi lềnh bềnh như bèo Nhật
bản. Thiên hạ hiếu kỳ rủ nhau đi xem
đông nghịt ven hồ, ai cũng lấy làm lạ. Duy có
Đỗ từ buổi đó thì thôi hẳn ra
đường, suốt ngày thơ thẩn trong phòng,
lắm lúc vật mình mà khóc, có đêm ôm gối tương
tư, như điên như dại. Lúc đầu còn có
bạn đến thăm, nhưng vì lãnh đạm không
tiếp, lâu dần chẳng còn ai lui tới.
Năm Mão qua đi mà trọn bốn mùa,
Đỗ không thôi thương nhớ. Một ngày trọng
Đông năm Thìn, Đỗ không đâu mà cảm thấy
bồn chồn, tâm linh xao động, dường như
có gì thúc bách. Bèn tung chăn đứng dậy, bách bộ
quanh phòng. Một lát, dừng bước trước
đống sách. Quen lệ cũ, đã định giơ
tay với một cuốn : gió bấc chợt lọt
kẽ song, phả vào mặt Đỗ một mùi tử khí
tự đống sách dâng lên. Nhìn kỹ, mốc xanh lốm
đốm khâm liệm đống sách đã tự bao
giờ. Nhằng nhịt, nhện đả giăng tơ,
tơ nhện hứng bụi tường tỏa trắng
một góc buồng. Tự đêm nguyên tiêu kỳ ngộ, có
lần nào Đỗ nén lòng đọc được
một trang ? Vả lại, cũng tự đêm ấy,
Đỗ bắt đầu thấy ngấy chữ
nghĩa cổ nhân . . .
Đỗ nhìn xuống bàn tay. Bàn tay vốn
xanh xao bỗng trở nên gân guốc. Như muốn
đập phá. Như muốn cấu xé. Thế rồi,
giữ lại cũng không kịp, hai bàn tay, mười
ngón chồm lên. Khi định thần, đống sách
đã nằm gọn trong lò sưởi góc phòng.
Cuộc phần thư bắt đầu.
Năm xưa, ngọc lửa phần
thư nhóm lên do một bàn tay ưa chuyện “khanh nho”.
Kẻ sĩ đời Tần nghẹn ngào, hằn
học, lời nguyền rủa vượt khỏi
Trường thành, sang sảng cập đến tai hậu
thế.
Giờ đây, lửa phần thư
lại do chính một kẻ sĩ tự ý gây lên. Lửa
không lan rộng mà âm ỷ xoáy hẳn vào bề sâu một
cơn khủng hoảng.
Đỗ nhập thiền, vừa
chừng kiến, vừa chịu cực hình một lễ
hỏa thiêu lạ lùng. Từng tờ một, quằn
quại để rồi siêu thoát, từng nguồn tư
tưởng, Christ từ từ ngược lại quãng
đường dẫn tới đỉnh Golgotha. Thích Ca
Mâu Ni lại gặp một gốc Bồ đề. Mã
Khắc Tư thủ thế trước Freud. Sartre
giật mình, ngơ ngẩn trong một thế ngõ cụt.
Rồi lần lượt He’gel, Lão Tử, Khổng
Khưu. . . Từng tờ một, thiêu dần từng
nỗi băn khoăn. Đỗ qua từng cơn cảm
giác tân kỳ. Có lúc xót xa như bị lột xác, có lúc
rợn người như thoáng bóng ma, nhiềukhi ê chề
như bị lăng trì. Dần dà thì tâm trí lâng lâng, ngũ
giác gấp phần minh mẫn. TƯởng như mang
nổi nghìn cân, mọc cánh mà bay ngang con hồng, con hộc,
vươn mình đuổi kịp ngực Ký, ngực
Kỳ.
Ngọn lửa trong lò cũng qua cơn ngùn
ngụt, tới độ điều hòa. Đỗ
đắm mình trong hơi ấm của lửa. Giữa
tiết trọng đông mà không khí gian phòng gợi
đến nước sông Nghi và tấm áo mát của
thầy Tăng Điểm. Không
khí gợi đến hơi thở của . . .
-
Em đã về đây ...chàng
!
Lửa phần thư đã tắt. Trên đống
tro tàn của đống sách hỏa thiêu, người thần
nữ Kim Quy xuất hiện.
Đỗ bàng hoàng giơ tay chới với.
Nàng từ lò sưởi bước ra, hương thơm
ngây ngất quanh phòng.
-
Trời ! Ta mê hay
thật là nàng ?
Đỗ nắm chặt tay người thần
nữ. Yên lặng ngùi ngùi trong gian
phòng ấm áp.
Một lát sau, nàng nhẹ nhàng rút tay ra rồi
mỉm cười :
-
Đã quyết định rồi
sao ?
-
Sao lại hỏi thế ?
-
Thế sao lại đốt
sách ?
-
Đốt sách là quyết định
ư ?
-
Chàng chỉ còn một chút sản
nghiệp tinh thần, Hỏa thiêu đi là đã có ý định
rồi đó !
-
Không biết có ý định
gì, nhưng vì đốt sách mà gặp lại nhau, không quý
sao ?
-
Tại sao chàng biết đốt
sách thì gặp lại em ?
-
Căn vặn nhau mãi !
Nàng ngồi yên không nói. Đỗ gạn hỏi
thì nhìn Đỗ mà tủm tỉm cười. Bèn nắm lấy
tay, đùa mà dọa :
-
Không nói thì lại bắt chước
họ Thẩm, còn nhớ không ?
Nàng nghiêm nét mặt :
-
Cái dây của một viên thị
trưởng bằng sao được một mối tình
? Không cần trói cũng khó mà rời nhau . . .
Thấy Đỗ ngậm ngùi, nàng lại nói
tiếp :
-
Lần trước gặp
chàng vì tiền duyên. Cũng vì tiền duyên mà mang lụy tại
Động Đình Hồ. Nhưng vì mối tình của chàng
có nặng, sóng tình cập tới Thiên đình, nên em sớm được
trở lại với chàng . . .
Đỗ lộ vẻ mừng:
-
Có thể ở luôn với
nhau được không ?
Nàng rằng :
-
Sao lại không ? Nhưng còn
phải đợi . . . Số là, lại với chàng, em còn
một nhiệm vụ.
-
Sao ?
-
Chàng cứ yên, em xin nói. Trước
khi gặp em, chàng thường băn khoăn về thế
cuộc. Điều đó chân thành xuất tự tâm can, hiện
lên vẻ mặt, tất không giấu nổi Thiên đình.
Nhưng muốn mưu đại sự, một nỗi băn
khoăn tất nhiên chưa đủ. Cần phải có thời
. . . Mà xét kỹ thì thời đến rồi đó . . .
-
Xin nói rõ cho nghe . . .
-
Chàng còn nhớ khi chia tay bận
trước, chàng có gợi đến việc kiếm thần
. . .
-
Quên làm sao được ?
-
Chuyện có thể thành đấy.
. . Nhưng . . .chàng có hiểu tại sao em lại về đây,
giữa khi chàng đốt sách ?
-
Hiểu làm sao được
. . .
-
Thật tình nếu không có việc
đốt sách thì chẳng bao giờ lại được
gặp nhau.
-
Ồ ! . .
-
Vì . . . Thiên đình tuy để
ý tới chàng nhưng còn đợi chàng tự ý quyết định.
-
Vậy ra đốt sách là
quyết định hay sao ?
-
Chưa hẳn là thế, nhưng
ít ra cũng lộ một phần ý chí . . .
Đỗ vùng dậy, đi lại quanh phòng.
Người thần nữ yên lặng nhìn theo, đầu mày
cuối mắt lộ tình quyến luyến. Đêm lặng
lẽ xuống dần. Lòng người trẻ tuổi tơ
vò trăm mối.
Có cơn gió bấc lọt kẽ song. Đỗ
rùng mình tiến lại phía người thần nữ, người
nàng ấm như áo khinh cừu. Hai bàn tay run rẽ như
hai con sẻ, Đỗ hơi nhích ra xa, giọng cất lên
biểu lộ nỗi đắn đo đến cực độ.
-
Giờ đây xin ngồi yên để
nghe lời vàng ngọc. Nàng hãy giảng giải rõ ràng. Sau cùng
sẽ xin quyết định.
-
Xin hỏi lại chàng, tại
sao lại đốt sách ?
-
Cũng không hiểu tại
sao. Lúc biết thì lửa đã bén vào sách.
-
Thật ra thì cái việc phần
thư của chàng âm ỷ đã từ lâu. Từ lâu, từ
đêm đầu tiên gặp gỡ,chàng đã thấy bực
dọc với chữ nghĩa của người xưa .
. .
-
Xin nghe . . .
-
Chàng khổ tâm vì trong cái thế
tranh hùng Hán Sở, không biết đâu là nơi dụng võ. Một
đằng là mặt đe nẩy lửa. Một đằng
là kẻ có tiền, một đằng hoàn toàn tay trắng.
Nhập vào đâu cũng chỉ là kế nhất thời. Đứng
ở đâu cũng là mượn tạm đất đứng
. . .
Người thần nữ im lặng giây lâu,
rồi lại tiếp :
-
Lý ưng ra, chàng phải nhập
vào bọn người áo vải vì thật tình sản nghiệp
của chàng không một tấc đất cắm dùi. Nhưng
cái khổ của chàng lại là những uẩn khúc tâm tư,
nhằng nhịt, dọc ngang như thế bàn cờ . . .
-
Vậy đốt sách đi
. . .
-
Đốt được nhà
. . . nhưng đốt sao được sách ? Chàng còn nhớ
cuộc phần thư thuở ban đầu xây dãy Trường
thành ? Càng đốt sách, nghĩa của chữ lại càng
trong trẻo, dễ vút lên cao, dễ lan ra rộng . . . Họ
Tần đốt sách Khổng Khưu vậy mà cái lý Tam cương
của người nước Lỗ có bị hỏa thiêu
cùng sách ?
-
Thế là đốt sách . .
.
-
Là một chuyện
cần. Vì đối với chàng, đó là một hành vi quyết
định. Hành vi đó lại là một lời cầu
nguyện động đến Thiên đình. Và em đã được
phép trở lại với chàng, khi lửa phần thư đã
bắt đầu dịu ngọn. Chàng muốn thiêu hủy
đến không còn một tấc đất tư duy. Nhưng
kết cục, chàng lại thấy em, giữa đống
tro tàn. Em là của chàng. Cũng như đã từ lâu chàng là
của riêng em.
-
Nói vậy, hóa ra lại
là Vương Khải, Thạch Sùng ? Cái lẽ quyết
định là ở chỗ đó sao ?
-
Sao lại mơ hồ
đến thế, hở chàng ? Mặt trời sắp
mọc và mặt trời đang lặn, ánh sáng tuy bàng bạc
như nhau, nhưng sao lại vì cái thế bình minh khởi sắc
với ánh tà thoi thóp của lửa hoàng hôn ?
Đỗ cúi đầu suy nghĩ. Trong
tịch mịch của đêm đông, người con trai bắt
đầu giác ngộ. Giữa bãi chiến trường nhọn
hoắt đao gươm, Đỗ dần dần nhận
ra chỗ đứng của mình. Người thần nữ
đọc được ý nghĩ của chàng. Nàng bèn lên
tiếng :
-
Trong binh pháp,
thường nhắc đến thế bối thủy. Chàng
nhận thấy chưa ? Không tiến cũng chết. Mà
đứng yên lại càng chóng chết.
Đỗ ngước mắt nhìn nàng :
-
Không biết một mình
có làm nổi . . .
-
Sao lại một mình ?
Thời đã đến, ắt là cái thế chung cho phần
đông thiên hạ. Vả lại kiếm thần sẽ
giao phó tận tay, chàng ngần ngại ư ?
Đỗ đứng phắt dậy :
-
Thật ư ? Kiếm
thần . . .
-
Nhận kiếm thần
chính là nhận nhiệm vu.
Đỗ bồn chồn :
-
Vậy bao giờ ?
-
Hẹn chàng giữa đêm
trừ tịch, năm nay.
-
Ngay bây giờ không được
sao ?
-
Ngay bây giờ ư ?
Bây giờ. . . chàng ơi ! . . .
Giọng người thần nữ thiết
tha. Mắt nàng ngời sáng. Đỗ lạcvào một rừng
hoa lạ. Trong yên lặng của trời đất, niềm
giao hòa vượt khỏi nhung của da và hoa hồng tím thẫm
của môi, chơi vơi tới mãi nơi thượng từng
tĩnh khí.
Gà gáy sáng tự bao giờ.
Năm thìn, giữa đêm trừ tịch,
cầu Thê Húc tự nhiên xụp đổ. Người Kẻ
Chợ đi xin lộc đền Ngọc Sơn ngã xuống
hồ không biết bao nhiêu mà kể. Thiên hạ xôn xao. Có người
cho là Thần Rùa báo oán việc xưa. Có kẻ nghi là điềm
gở, tính việc bán nhà mà bỏ vào Nam.
Lúc sửa lại cầu, viên đốc công
thấy chân cầu tuy gẫy mà gỗ vẫn tốt nguyên.
Duy chỗ gẫy như có vật sắc phạt ngang, ngày đêm
rỉ nhực đỏ lòm như máu. Nói lại, ai cũng
cho là lạ. Kẻ bàn, người tán, không biết ra sao.
Có người biết Đỗ, tìm đến
nơi định hỏi. Nhưng cũng giữa đêm trừ
tịch, Đỗ đã bỏ kinh thành, biệt vô âm tín ./.
Vũ Khắc Khoan
1954
Kịch tác gia nhà văn Vũ Khắc Khoan từ
Hà Nội di cư vào Nam năm 1954. Là giáo sư văn
chương và kịch nghệ của các đại
học lớn như Sài Gòn, Huế, Vạn Hạnh, Đà
Lạt cho đến năm 1975.
No comments:
Post a Comment