SƠN TRUNG=LÂM LỄ TRINH =HỒ VĂN CHÂM =PHÙNG CUNG=HÀ THÚC SINH

SƠN TRUNG * NGÀY TẾT

NgÜ©I viŒt nam và Ngày t‰t   Con ngÜ©i thÜ©ng mâu thuÅn nhau , nhÜng cÛng có nh»ng Çi‹m tÜÖng ÇÒng.ñi‹m tÜÖng ÇÒng mang tính chÃt nhân loåi Çó là lòng yêu thích lÍ h¶i. C° kim, Çông tây tuy khác nhÜng con ngÜ©i ÇŠu mong muÓn sÓng v§i nhau trong vui vÈ, hånh phúc. NgÜ©i sÓng bán khai thÜ©ng cùng nhau nhäy múa, ca hát quanh ÇÓng lºa hÒng sau nh»ng cu¶c sæn b¡n th¡ng l®i. NgÜ©i væn minh thÜ©ng t° chÙc y‰n tiŒc, có rÜ®u thÎt, xܧng ca Ç‹ mØng th†, mØng sinh nhÆt.Có nh»ng Çi‹m tÜÖng ÇÒng trong nhân loåi vŠ lÍ t‰t :

• Nܧc nào cÛng t° chÙc æn t‰t, cÛng mØng næm m§i tuy r¢ng m‡i nܧc có m¶t næm m§i khác nhau,và nghi thÙc khác nhau.
• Trong các lÍ h¶i trong næm, ngày t‰t là lÍ h¶i l§n nhÃt.
• T‰t là ngày vui cho cá nhân, cho gia Çình và cho xã h¶i.
• T‰t là m¶t dÎp Ç‹ ngÜ©i ta chúc mØng nhau.

CÛng nhÜ các quÓc gia trên th‰ gi§i, trong các lÍ h¶i tåi ViŒt Nam, ngày t‰t là lÍ h¶i l§n nhÃt. Nó l§n vŠ quy mô t° chÙc : cä nhà, cä làng,cä nܧc ÇŠu æn t‰t. Cä làng t‰ thành hoàng, t‰ thÀn thánh, t° chÙc lÍ rܧc thÀn, t° chÙc cu¶c vui chung nhÜ Çánh c© ngÜ©i, Çánh Çu, Çánh võ, bÖi thuyŠn, ÇÓt pháo.. .
Nó l§n vì nhiŠu cu¶c vui kéo dài hàng tháng:
Tháng giêng æn t‰t ª nhà,
Tháng hai c© båc, tháng ba h¶i hè. . . C© båc, h¶I hè này là dÜ âm cûa ngày t‰t .
Nó l§n vì nó gây m¶t xúc Ƕng l§n lao trong tâm hÒn con ngÜ©i, tØ trÈ Ç‰n già, tØ trai ljn gái. Náo nÙc nhÃt là Çám trÈ con. Quanh næm sÓng gò bó, nay ÇÜ®c mang áo m§i, ÇÜ®c tiŠn mØng tu°i, ÇÜ®c Çi chÖi kh¡p nÖi, ÇÜ®c Çi lÜ®m pháo, xem múa lân, xem Çua thuyŠn.
Các cÆu con trai nay ÇÜ®c dÎp tøm næm tøm ba, tha hÒ Çùa gi«n v§i các cô thi‰u n» y‰m th¡m má Çào trong nh»ng ngày h¶i xuân hay khi lên lÍ chùa. Còn các cô cÛng vui vÈ không kém . H† Çua nhau m§ bäy m§ ba, tíu tít cÜ©i nói v§i nhau, vì Çây là cÖ h¶i g¥p g« các cÆu trai làng, trai xã. . .
Còn các ông bà già cÛng vui vÈ mØng xuân, vui vÈ nhìn låi nh»ng thành quä trong Ç©i.
T‰t là m¶t ngày lÍ thiêng liêng. ñó là m¶t dÎp Ç‹ Çoàn tø gia Çình. Dù ª nÖi Çâu, trong mÃy ngày t‰t, ngÜ©i ta cÛng phäi trª vŠ æn t‰t tåi quê nhà. ChÌ có nh»ng ngÜ©i ª quá xa, hay làm æn thÃt båi, không th‹ trª vŠ. . .
Vì vÆy, tØ xÜa ljn nay, nh»ng ngày gÀn t‰t là nh»ng ngày thuyŠn bè, xe c¶ chÆt ch¶i, Çông Çúc khách Çi ÇÜ©ng.
Trܧc ngày t‰t vài ngày, ngÜ©i ta phäi quét d†n nhà cºa, quét vôi tr¡ng, trang hoàng câu ÇÓi ÇÕ, treo tranh t‰t, trܧc c°ng trÒng nêu. Lúc này, các bà Çã làm mÙt làm cû kiŒu. ..Tói hæm tám,hæm chín , ngÜ©i ta nÃu bánh chÜng Ç‹ tÓi ba muÖi có bánh cúng t° tiên.
ñÓi v§i nh»ng ngÜ©i th© cúng t° tiên, ngày t‰t là ngày cúng l§n nhÃt, là dÎp con cháu Çón chào t° tiên vŠ æn t‰t . TÓi ba muÖi, lÍ giao thØa, chúng ta Çón ông bà, t° tiên vŠ.. Trong ba ngày t‰t, chúng ta làm lÍ cúng t° tiên . C‡ bàn tuy sang hèn khác nhau nhÜng nhà nào thì cÛng có rÜ®u thÎt, cÖm canh ,bánh chÜng, bánh tét, mÙt, hoa quä...TÓi ba muÖi, ngÜ©i ta Çã nghe ti‰ng pháo r¶n ràng, ti‰ng heo kêu eng éc kh¡p nÖi..Phong cänh ngày t‰t rÃt r¶n rÎp, Çû màu s¡c:
ThÎt m« dÜa hành, câu ÇÓi ÇÕ, bánh chÜng xanh.. TÓi mÒng ba cúng tiÍn. Có nhà mãi mÒng næm, mÒng mu©i m§i cúng tiÍn. Khi cúng t° tiên, con cháu phäi vào låy ông bà. Trong dÎp này, ngÜ©i ta cÛng bi‰u xén lÍ vÆt ho¥c tiŠn båc cho thÀy h†c, cha mË, ho¥c nh»ng ngÜ©i có Ön v§i mình.
Ngày t‰t nhÃt, các ngÜ©i r‹ hoåc Ùng viên r‹ phäi ljn lÍ t° tiên nhà v® và phäi bi‰u xén bÓ mË vÖ lÍ vÆt tr†ng hÆu . LÍ vÆt thÜ©ng là trà rÜ®u, bánh trái. . .
MÒng næm anh ch£ng ljn t‰t,
MÒng m¶t anh ch£ng ljn låy giÜ©ng th©,
Hi‰u trung chi n»a em Ç®I ch© cho u°ng công! MÒng m¶t æn t‰t nhà cha,
MÒng hai nhà v®, mÒng ba nhà thÀy. Trong ba ngày t‰t, chúng ta phäi Çi lÍ nhà th© Çåi tông, Çi lÍ chùa. Có nhiŠu ngÜ©I trong ngày t‰t Çi hÖn hai ba chøc ngôi chùa. Tåi Sài gòn, sau t‰t, các bà thÜ©ng t° chÙc Çi lÍ chùa, h† Çi kh¡p Saigon, hay xuÓng tÆn Châu ñÓc,hoæc ra Nha Trang...
Tåi miŠn Nam, trܧc t‰t, chû nhân thÜ©ng phát lÜÖng t‰t cho th® thuyŠn, tøc g†i là lÜÖng tháng 13. NhiŠu hãng nghÌ t‰t cho ljn r¢m tháng giêng m§I mª cºa trª låi . Có nÖi nghï lâu hÖn vì chû nhân còn ch†n ngày tÓt khai trÜÖng ÇÀu næm.
Trong th©I gian chi‰n tranh, c¶ng sän chÌ cho phép dân chúng æn t‰t m¶t ngày. NhÜng quân ǶI, công an, và m¶t sÓ công xܪng phäi làm viŒc ngày Çêm. Quân ǶI thì trong t‰t chi‰n ÇÃu lÆp công dâng Çäng và bác. Công an trong t‰t ÇŠ cao cänh giác. Công nhân trong t‰t thi Çua
tæng næng suÃt Çåt thành tích vÈ vang. M†i ngÜ©i song trong lo âu, mŒt mÕi dܧi ng†n Çao cây giáo cûa c¶ng sän. Sau 1975, cä m¶t nܧc ÇÀy rÅy ngÜ©i Çi tù, ho¥c mÃt tích, ho¥c thÃt nghiŒp.
Không ai có th‹ vui vÈ trong hoàn cänh này ngoåi trØ kÈ chi‰n th¡ng và b†n theo voi æn bã mía. B†n c¶ng sän g¶c nay trª thành tÜ bän ÇÕ, chúng có mÃy biŒt th¿, có hàng t› båc ViŒt Nam, hàng triŒu dô la MÏ ª ngân hàng ngoåi quÓc. Còn dân chúng càng ngày càng Çói kh°.
Nay chúng ta kÈ trܧc ngÜ©i sau ra ngoåi quÓc. Chúng ta Çã thành lÆp nh»ng c¶ng ÇÒng, l§n có nhÕ có. Và m‡i khi t‰t ljn, chúng ta cÛng có mÙt, bánh rÜ®u trà cúng gia tiên. Chúng ta cÛng t° chÙc h¶I xuân c¶ng ÇÒng, cÛng có væn nghŒ, cÛng có æn uÓng , cÛng có chúc tøng nhÜng cái xuân ª Çây dÅu sao cÛng tÈ nhåt. Bªi vì chúng ta ôm n‡I quÓc hÆn. Bªi vì chúng ta n¥ng lòng tÜ gia. Trong khi chúng ta æn t‰t, thì con cháu chúng ta vÅn phäi Çi h†c, và chúng ta vÅn phäi Çi làm nhÜ nh»ng ngày bình thÜ©ng khác. Chúng ta là nh»ng kÈ xa lå ª nÖi này. Có lë ÇÀu xuân nâng chén, chúng ta chÌ nghe toàn dÜ vÎ Ç¡ng cay. . .

THƠ NGÔ MINH HẰNG * NHỚ SAIGON

NHỚ SAIGON

Chao ôi nhớ quá. Saigon !

Nhớ đường Thống Nhất. Tháp chuông Đức Bà

Nhớ lòng Nguyễn Huệ đầy hoa

Bạch Đằng, nhớ bóng con phà Thủ Thiêm

Tam Đa xanh đỏ, nhớ đèn

Bến Thành bốn cửa, nhớ chen chân người

Thánh Tôn, Lê Lợi ... Nhớ ơi !

Nhớ hàng sách cũ giữa trời bán, mua

Chân say, vui bước đường mơ

Từng con phố nhớ ngẩn ngơ gọi hồn

Chùa Xá Lợi, nhớ trầm hương

Gia Long nhớ nắng sân trường áo bay

Lá me xanh, nhớ gót hài

Tao Đàn, ai đứng chờ ai mấy mùa

Nhớ trường Quốc Tuấn năm xưa

Nhớ em mười sáu, khi vừa biết yêu

Tan trường, đợi tiếng chuông reo

Theo nhau, tình biết bao nhiêu là tình !

Mặt ngoài, e lệ làm thinh

Che nghiêng vành nón, trộm nhìn. Thế thôi !

Đường Lê Văn Duyệt đông vui

Đi qua chợ Đũi  nhớ xôi, nhớ chè

Phan Đình Phùng phía bên kia

Đây Phan Thanh Giản, lối về Cầu Sơn

Nhớ ơi, nhớ quá. Saigon !

Bao giờ nước trở về nguồn, nước ơi !

Mất nhau từ buổi đỏ trời

Saigon đâu ? Trả lại tôi Saigon !!!

Ngô Minh Hằng

CHÚT TÌNH ĐÀ LẠT

(tặng Lưu Ly và những Vị có ít nhiều kỷ niệm về Đà Lạt)

Bao năm em xa Đà lạt

Hẳn lòng thương nhớ vô cùng

Bao năm tôi xa Đà lạt

Lịch buồn rụng xuống rưng rưng ...

Ơi em, má hồng Đà lạt

Hồn xanh rừng lá Ái Ân

Mắt trong nước hồ Than Thở

Miệng cười, tiên nữ hiện thân !

Từ khi tôi xa Đà lạt

Em và tôi cũng xa nhau

Bơ vơ gầy đôi cánh hạc

Mộng tan bọt nước chân cầu

Từ khi em xa Đà lạt

Xám trời, mây nhuốm màu tang

Quân trường buồn như phố núi

Nhìn nhau, lệ đỏ trăm hàng !

Từ khi tôi xa Đà lạt

Thơ tôi chất ngất thơ buồn

Từ khi em xa Đà lạt

Hoa cười, nụ cũng đau thương !

Từ khi mình xa Đà lạt

Trời buồn, vạn nẻo mù sương

Thương em môi hồng phai nhạt

Thương tôi một kẻ lỡ đường !

Trên bước độc hành viễn xứ

Hữu tình ta gặp lại nhau

Má em vẫn hồng vương nữ

Tình em vẫn lửa nhiệm màu

Xin em chút tình Đà lạt

Sưởi hồn tôi chốn tha hương

Cho lòng còn tia nắng nhạt

Sau bao năm tháng đoạn trường !

Song Châu Diễm Ngọc Nhân

SƠN TRUNG * TOÀN CẦU HÓA

CHÍNH SÁCH TOÀN CẦU HÓA

Trong tháng 4- 2001, hội nghị các cường quốc tại Montreal ( Quebec, Canada) đã bị dân chúng biểu tình phản đối kịch liệt chính sách toàn cầu hóa của các cường quốc.

Gần đây các nước tư bản tích cực chủ trương toàn cầu hóa. Tổng thống Clinton trước đây tuyên bố rằng chủ trương toàn cầu hóa không phải là một chính sách mà bây giờ đã trở thành một thực thể. Tony Blair cũng nhận định rằng Toàn cầu hóa là một chính sách không thể đảo ngược, không thể cưỡng lại.. Thực ra chính sách này đã có từ lâu. Phi Luật Tân là một quốc gia xuất cảng nhân lực đi khắp thế giới đặc biệt là phụ nữ làm gia nhân tại các tư gia. Các thương gia nuớc này trước đây đã tuyên bố rằng họ phải tòan cầu hóa nếu họ muốn sống còn. Và trước đệ nhị thế chiến và sau đệ nhị thế chiến, thực dân, đế quốc, phát xít và cộng sản đã thực hiện chính sách tòan cầu hóa để xâm chiếm thế giới.

Chính sách toàn cầu hóa giữa thế kỷ 20 mang một màu sắc riêng. Khi Đặng Tiểu Bình làm thủ tướng Trung quốc đã chủ trương phát triển kinh tế, không theo chính sách vô sản chuyên chính chặt chẽ của Mao Trạch Đông mà theo đường lối thực dụng " mèo trắng mèo đen đều tốt miễn bắt được chuột". Rồi sau khi Liên Xô, Đông Âu sụp đổ, Gorbachev chủ trương chính sách tái thiết cơ cấu (Perestroika) và cởi mở ( Glasnost). Chiến tranh lạnh chấm dứt. Các nước tư bản nhận thấy đây là cơ hội tốt để làm ăn tại các nước cộng sản. Họ lợi dụng giá công nhân rẻ tại các nước cộng sản và các nước thứ ba. Do đó họ đã di chuyển cơ sở sản xuất, vốn liếng và kỹ thuật từ các nước tư bản sang các nuớc nghèo. Do đó, toàn cầu hóa có thể định nghĩa là sự gia tăng di chuyển vốn líếng, sản phẩm,và kỹ thuật từ nước này qua các nước khác khắp trên thế giới.

Chính sách toàn cầu hóa đã đem lại lợi tức cho các nhà tư bản. Như hãng Nike nếu trả nhân công tại Mỹ phải $10 hay $11một giờ, trong khi trả nhân công tại Trung quốc chỉ 11cent một giờ. Ông Phil Knight, người sáng lập và chủ tịch hãng Nike đã thâu hoạch hơn 5 tỷ mỹ kim trong vụ toàn cầu hóa.

Tuy nhiên, chủ trương toàn cầu hóa đã mang nhiều tai hại hơn ích lợi.

1. Gây bất lợi cho các nhà tư bản quốc gia ( không theo toàn cầu hóa)

2. Gây nạn thất nghiệp tại các quốc gia tư bản bởi vì các hãng xưởng

đóng cửa và dời qua Trung quốc, Ấn Độ, Triều Tiên. Nếu tình trạng này kéo dài, các nước tư bản sẽ bị diệt vong.

3. Tăng sức mạnh cho bọn lãnh đạo cộng sản, khiến cho chúng tồn tại lâu dài và bóc lột nhân dân.

 

PHẠM VŨ THỊNH * DICH THƠ ĐƯỜNG

Raûnh Roãi Dòch Thô
                                                                              Pham Vu Thinh
 

HOAØNG MAI KIEÀU VAÕN DIEÅU Hoaøng Mai kieàu thöôïng tòch döông hoàng Hoaøng Mai kieàu haï thuûy löu ñoâng Nguyeân khí phuø traàm thöông haûi ngoaïi Tình lam thoân thoå loaïn löu trung Ñoaûn thoa ngö chaåm coâ chu nguyeät Tröôøng ñòch ñoàng xuy coå kính phong Ñaïi ñòa vaên chöông tuøy xöù kieán Quaân taâm haø söï thaùi thoâng thoâng Nguyeãn Du  NGAÉM CAÛNH CHIEÀU TAØN TREÂN CAÀU  HOAØNG MAI Naéng chieàu nhuoäm ñoû caàu Mai Döôùi caàu gioøng nöôùc mieät maøi troâi xuoâi Muø söông theo soùng nhaáp nhoâ Xa xa maøu bieån môø môø xanh xanh Gioøng trong cuoàn cuoän moâng meânh Cuoán loâi hôi nuùi boàng beành xa ñöa OÂng caâu naèm goái aùo möa Thuyeàn con leû baïn troâi hoaøi trong traêng Thaån thô ñoâi boùng muïc ñoàng Tieáng tieâu thoåi gioù loái moøn quaïnh hiu Thöông ai boùng nhoû ñöôøng chieàu Tìm thô trong coõi tieâu ñieàu nhaân sinh PhaïmVuõ Thònh. Sydney 10/01/97     HOAØI THUÛY BIEÄT HÖÕU Döông Töû giang ñaàu döông lieãu xuaân Döông hoa saàu saùt ñoä giang nhaân Soå thanh phong ñòch ly ñình vaõn Quaân höôùng Tieâu töông ngaõ höôùng Taàn Trònh Coác (? - 896?)   TIEÃN BAÏN BEÁN SOÂNG HOAIØ (1) Xanh xanh ngaøn lieãu beán soâng Döông Saàu cheát trong maøu hoa theâ löông Tieáng tieâu ai voïng vaøo beán ñôïi Toâi höôùng Taàn, anh höôùng Tieâu Töông (2) Xanh xanh döông lieãu soâng Döông Maøu hoa khôi nhöõng saàu-thöông caûm-hoaøi Beán buoàn voïng tieáng tieâu ai Ngöôøi ñi keû ôû mieät maøi taâm tö PhaïmVuõ Thònh. Sydney 02/11/97     TÖØ BIEÄT BAÏN BEÁN SOÂNG HOAIØ Traàn Troïng San Ñaàu beán soâng Döông xanh lieãu döông Hoa döông buoàn gieát khaùch sang ngang Saùo vang maáy tieáng, ñình chieàu toái Baïn ñeán Tieâu Töông, toâi ñeán Taàn   Dòch baèng thô xöa : Beân soâng lieãu môùi möøng xuaân (Hoa Tieân) Thaáy hoa maø laïi boäi phaàn nhôù thöông (Ngoïc Kieàu Leâ) Xa ñöa tieáng ñòch laàu söông (Voïng Phu) Moät Taàn vôùi moät Tieâu Töông moät trôøi (Löõ Hoaøi Ngaâm)

VAÊN LAÂN GIA LYÙ TRANH Baéc Ñaåu hoaønh thieân daï duïc lan Saàu nhaân yû nguyeät töù voâ ñoan Hoát vaên hoïa caùc Taàn tranh daät Tri thò laân gia Trieäu nöõ ñaøn Khuùc thaønh hö öùc thanh nga lieãm Ñieäu caáp dao laân ngoïc chæ haøn Ngaân toûa truøng vi thinh vò tòch Baát nhö thieân khöù moäng trung khan Töø An Trinh (727) NGHE TIEÁNG ÑAØN TRANH HAØNG XOÙM (1) Ñeâm taøn Baéc Ñaåu chao nghieâng Goái traêng taâm töôûng xuoâi thuyeàn ñi hoang Maùi taây thaáp thoaùng cung ñaøn Tuyeát hoa thuïc nöõ mieân man caàm ñaøi Khuùc baêng chöøng nhíu maøy ngaøi Ñieäu run nghe laïnh ngoùn tay ngoïc hoà Maøn the thoaûng chuùt höông mô AÙi aân laûo ñaûo daät dôø chieâm bao (2) Ñeâm sao khaéc luïn canh taøn Goái traêng cho yù nghó ñi hoang Tieáng voïng ñaøn tranh töø gaùc veõ Nhaø beân ngöôøi ñeïp daïo cung ñaøn Khuùc ngaét chöøng cau ñoâi maøy lieãu Ñieäu buoàn chaéc laïnh ngoùn tay ngoan Beû khoaù maøn the e chaúng deã Ñaønh möôïn chieâm bao aáp uû naøng PhaïmVuõ Thònh. Sydney 02/12/97   NGHE NHAØ BEÂN GAÛY ÑAØN TRANH  Traàn Troïng San Sao Baéc ngang trôøi, ñeâm saép taøn Ngöôøi buoàn voâ côù töïa nöông traêng Chôït nghe treân gaùc tranh Taàn gaûy Ñaõ bieát nhaø beân gaùi Trieäu ñaøn Khuùc heát, maøy ngaøi chau gôïi nhôù Ñieäu mau, ngoùn ngoïc laïnh maø thöông Maøn ai khoùa baïc, coøn chöa môû Thaø nguû cho mô thaáy maët naøng NGHE NHAØ LAÙNG GIEÀNG GAÛY ÑÔØN Bích Kheâ (Thoaùt yù boán caâu sau) Khuùc xong luoáng töôûng cau maøy Laïi e ñieäu ruïc laïnh tay ngoïc lieàn Maáy taàng khoùa baïc nghe im Thoâi thaø veà nguû ñeå nhìn trong mô     ÑEÂM NGHE TIEÁNG ÑAØN NHAØ BEÂN Löông Giang Nguyeãn Taán Phaùt (Taøn thu 1996) Baéc Ñaåu ngang trôøi, ñeâm tan Ngöôøi buoàn döïa boùng traêng vaøng baâng khuaâng Chôït nghe vaúng tieáng tranh Taàn Töø beân coâ Trieäu nhaø gaàn vang cao Khuùc taøn, cöù ngôõ maøy chau Ñieäu mau, laïi ngaïi laïnh ñau ngoùn ngaø Maáy taàng traêng khoùa maøn hoa Tìm vaøo moäng nguû ñeå maø gaëp nhau

Pham Vu Thinh

Pham Vu Thinh

SƠN TRUNG * NGƯỜI VỢ HỒ

NGƯỜI VỢ HỒ

Nông Văn Phúc ở Bắc Giang, xuất thân gia đình nghèo khổ, cha mẹ chết sớm, phải sống nhờ chú thím. Chú thím chỉ thương con ruột mà bạc đãi chàng. Lúc sinh thời, cha chàng làm nghề thuốc, đã cứu đưọc nhiều người. Cha chàng là người nhân hậu, cũng ra tay băng bó cứu thương, trị bệnh cho những con nai, con thỏ, con nhím trong rừng. Chú thím nuôi chàng đến 15 tuổi thì đuổi chàng đi vì theo lệ bản làng, tuổi 15 là tuổi tự lập. Chàng bèn vào trong núi lập trại, phá rừng làm rẫy và săn bắn.

Một đêm đang ngồi buồn bã, thấy có cô gái bước vào, quần áo rực rỡ sang trọng nhưng diện mạo già nua, đen đúa, xấu xí, cười nói :
- "Không lạnh à?"
Sinh sợ hỏi nàng là ai, nàng đáp:- "Ta là hồ tiên, tên là Hồ Bạch Hồng. Thương chàng tịch mịch buồn bã nên tới làm bạn với chàng".
Sinh sợ hồ, lại ghét vì xấu, la lớn. Cô gái lấy tiền ra đặt lên rồi đi. Món tiền dù ít cũng đủ cho chàng chi dụng.
Một thời gian sau, nàng lại đến mà bảo chàng:
-Cha ta đã được cha chàng cứu nạn, nay ta muốn báo đáp ơn sâu. Nếu chàng muốn giàu sang, quyền thế thì phải theo Tiên Thánh giáo, và phải trung thành với ta.
Chàng thấy cuộc đời chàng quá nghèo khổ, nay có nơi nượng tựa thì giơ tay xin thề!

Hôm đó, nàng ở lại và hai bên ân ái mặn nồng. Gần sáng, cô gái dậy nói :- Ta nay trao cho chàng một số kim ngân, chàng hãy lo sửa chữa nhà cửa. Tháng sau, thiếp sẽ trở lại.

Chàng bèn lên rừng đốn gỗ về làm nhà to lớn hơn, đóng bàn ghế, giường phản đủ cả. Xong xuôi, chàng gánh củi xuống chợ bán, khi về mua chăn, chiếu, màn, mùng đủ thứ. Một tối, nàng đến, thấy nhà cửa to lớn, bàn ghế, giường phản, chăn chiếu mới thì rất vui vẻ. Từ đó đêm nào cũng tới, lần nào ra về cũng để lại tiền bạc. Hơn một năm, nhà cửa phòng ốc của chàng đều được sửa sang, người nhà trong ngoài đều mặc lụa là gấm vóc, nghiễm nhiên thành giàu có.

Vài năm trôi qua, một hôm, nàng đưa chàng vào trong núi sâu, là vương quốc Hồ ly, tên là An Lạc thiên quốc. Chàng được nàng lo lót các giáo sĩ trong Tiên Thánh giáo nên được phong làm giáo trưởng tiểu khu. Sau thăng giáo trưởng trung khu. Đây là một chức vụ cao quý trong Tiên Thánh giáo và cũng là chức vụ hành chánh, quân sự của xứ Hồ Ly. Từ đó, chàng vào ra xe ngựa nghênh ngang, vàng bạc đầy kho.

Nhiệm vụ của chàng là huấn luyện binh sĩ trong trung khu xung trận chống ngoại xâm. Chàng cũng có học qua sách vở nên cũng được giao nhiệm vụ tuyên thuyết giáo lý của Tiên Thánh giáo. Chàng nghiên cứu kỹ giáo lý Tiên Thánh giáo thì thấy rất hay, nhưng thực tế có lắm điều trái ngưọc. Tiên Thánh giáo dạy ăn chay, kiêng rưọu và cấm sát sinh nhưng trong Thánh giáo phần đông rưọu thịt say sưa. Sáng nhậu, trưa nhậu, chiều nhậu, tối nhậu. Quán rưọu chật ních gái trẻ xếp hàng. Cửa hàng ăn uống có phòng ngủ cho khách qua đêm. Phòng ca vũ nhạc khỏa thân trăm phần trăm và các cô nàng chiêu đãi viên cứ thế ngồi lên lòng khách.

Thánh giáo dạy công bằng, nhưng từ vua cho đến dân cách xa nhau hàng vạn dặm cao thấp, sang hèn. Thánh giáo dạy từ bi bác ái nhưng nhìn ra nông trường hay công trường, công nhân ngày hạ đêm đông phải ở trần, đóng khố mà lao động. Họ không được ăn no, còn bị đánh đập.

Chàng được nhân dân và chức sắc trên dưới đón tiếp nồng hậu. Họ mời chàng ăn nhậu, tiệc tùng, và biếu xén lễ vật nồng hậu. Chàng không thể từ chối vì sợ thất lễ với nhân dân và các chức sắc bề trên. Họ còn biếu chàng gái đẹp. Nhiều mỹ nhân tự động đến hiến dâng. Chàng không cầm lòng cho nên vui vẻ với họ cho nên Lạng Sơn, Tuyên Quang, Thái Nguyên đâu cũng có mái nhà ấm cúng.

Chàng có nhiều mỹ nhân cho nên càng ngày càng thấy vợ cũ càng xấu xa, già nua. Chàng bèn xua đuổi nàng. Hồ Bạch Hồng tức giận mắng:
- "Vong ơn phụ nghĩa như chàng là hết mức! Nếu đã không thích nữa, thì ta tự đi thôi. Có điều tình nghĩa đã tuyệt, nhận cái gì của ta thì phải trả lại đủ số", rồi đột nhiên biến mất. Hôm sau, Hồ Bạch Huệ bước vào, ôm một con vật đầu mèo đuôi rắn, đặt xuống trước giường, suỵt suỵt nói :
-"Hì hì, cắn vào chân thằng gian đi".
Con vật lập tức há miệng, răng nhọn như đao.

Chàng cả sợ định co người ẩn núp, thì chân tay đã không cựa quậy được nữa. Con vật cắn vào ngón chân của chàng nhai rau ráu, nghe tiếng xương gãy răng rắc. Nông đau quá van lạy, bà vợ nói -"Đem hết vàng bạc châu báu ra đây, không được giấu diếm".
Nông vâng dạ, cô gái nói "À à", con vật mới thôi không cắn nữa. Nông không dậy được, chỉ nói ra nơi cất tiền bạc. Cô gái tự đi lấy, ngoài áo quần và vật trang sức chỉ có hơn hai trăm lạng vàng, thấy còn thiếu, lại nói "Hì hì". Con vật lại cắn, sinh rên rỉ thảm thiết xin tha. Hồ Bạch Huệ nói phải chỉ nơi cất giấu. Chàng liền dẫn nàng ra vườn đào lên năm cái chum, gồm hai ngàn lượng vàng và một số châu báu.

Chàng bị nàng cầm phất trần đánh túi bụi rồi mê man. Tỉnh dậy thấy một mình nằm trong túp lều tranh cũ ở Bắc Giang như ngày xưa thơ ấu mà đầu mình và chân tay còn chảy máu.

TS. LÂM LỄ TRINH * TRÍ THỨC XƯA VÀ NAY

Oil prices are rising daily. Use Local Gas Prices to patronize only the most affordable gas stations near you.

SĨ PHU THỜI XƯA VÀ KẺ SĨ NGÀY NAY

CUỘC KHỦNG HOẢNG CỦA TRÍ THỨC VIỆT NAM

Lâm Lễ Trinh

LTS: Dưới đây là bài nói chuyện ngày 25.8.2002, có ghi âm, của Luật sư Lâm Lễ Trinh, Chủ bút tạp chí Anh-Pháp Human Rights / Droits de l’Homme, theo lời mời của Viện Việt Học, Institute of Vietnamese Studies, tại 15355 Brookhurst Street, Westminster, Orange County, Californie.

Thưa Quý vị,

Thưa các thân hữu,

Tôi thành thật cám ơn ông Viện trưởng Nguyễn Khắc Hoạch về những lời giới thiệu và đa tạ Viện Việt Học đã dành cho tôi cơ hội đến đây chia xẻ với các bạn, trong một bầu không khí gia đình, vài ý kiến thô thiển về một đề tài nóng bỏng trong hiện tình của Đất nước: “Cuộc khủng hoảng của Trí thức Việt Nam.” Đề tài này nung nấu từ lâu trong tâm tư của chúng ta nên cần được phân tích một cách cởi mở và không mặc cãm.

Vì còn phải dành thời giờ cho cuộc thão luận sau phần trình bày này nên tôi xin đi thẳng vào câu chuyện được chia thành ba phần chính:

I – Định nghĩa Trí thức, Khoa bảng, Chuyên viên và Sĩ phu.

Dịch từ chữ intellectuel trong từ điển Pháp. “Trí thức” là “người quan tâm đến công việc não bộ vì thị hiếu hay vì nghề nghiệp”. Theo học giả Trung quốc Hồ Thu Nguyên thì “trí thức là người hiểu trước, biết trước (tiên tri, tiên giác) rồi đem sự học hỏi của mình công hiến cho tiến bộ nhân loại, xã hội và dân tộc.” Hy lạp cổ xưa dùng danh từ triết gia (philosopher) hay ngụy biện gia(sophist) trong khi La Mã thì gọi trí thức là nhà tư tưởng (idéologue). Trung hoa còn áp dụng cho trí thức nhiều danh xưng khác như Nho, Sĩ, Thánh, Hiền, Văn nhân hay “Độc thư nhân” (người đọc sách).

Phác họa một hình dạng rõ rệt cho con người trí thức phức tạp hơn việc định nghĩa. Có cấp bằng hay tự học (autodidacte) đều có thể được coi là trí thức. Trong sử sách, nhiều bậc Thầy không có bằng cấp chi hết. Mặt khác, người trí thức không bị buộc phải thuộc giai cấp, tuổi tác hay phái tính nào, có mức sống ra sao hay làm nghề nghiệp gì. Tại các nước chậm tiến, tùy trình độ địa phương, những phần tử, với sức học bổ túc, vẫn được tôn xưng là trí thức.

Chữ “intellectuel” không tìm thấy trong tự điển Larousse 1866-1878 hay Đại Bách khoa 1885-1902. Trong quyển Vocabulaire Philosophique của Lalande chỉ thấy ghi intellectualisme mà thôi. Năm 1906, một số chính trị gia và văn nhân tại Pháp gồm có Léon Blum, Émile Zola, Anatole France, Daniel Halévy… ký chung một đơn khiếu nại đòi phục hồi danh dự cho cựu Đại úy gốc Do thái Dreyfus bị kết án sai. Thủ tướng George Clémenceau gọi văn kiện này “Bản tuyên ngôn của các người trí thức - Le Manifeste des Intellectuels ”. Kể từ đó, danh từ intellectuel trở nên thông dụng.

Dù sao, vấn đề trí thức vẫn có từ ngàn xưa nhưng luôn luôn gắn liền và biến đổi với lịch sử. Đúng vậy, dân tộc nào cũng có tạo ra một mẫu người lý tưởng, dưới danh xưng khác nhau và do bản tính hay hoàn cảnh địa lý hun đúc nên. Ví dụ: Quân tử ở bên Tàu, Chính nhân L’honnête homme ở Pháp, Võ sĩ Samourai ở Nhựt, nhà thánh thiện Mahatma ở Ấn Ðộ, Người thanh lịch Gentleman tại Anh quốc, Siêu nhân Superman ở Đức, Hiệp sĩ Chevalier ở La Mã, nhà Hiền triết hay Le Sage ở Hy Lạp, người cán bộ Apparatchik ở Nga, nhà Kinh tài Businessman ở Mỹ… Còn đối với dân tộc ta, mẫu người lý tưởng thường được gọi là Trai Anh Hùng, Gái Hào Kiệt.

Người trí thức Việt Nam, theo quan niệm cổ truyền, cần có căn bản học thức vững, không ngừng học hỏi và xử thế theo đạo lý, nghĩa là sáng suốt phân biệt đúng sai và phải trái. Yếu tố “tác phong” được xếp vào hàng đầu trong xã hội VN vốn trọng đạo đức. Người trí thức chính danh không trung lập trước cái thiện và cái ác. Không khiếp nhược nín lặng khi phải lên tiếng phản đối vì nín lặng cũng là một ý kiến, một thái độ. Thái độ của kẻ hèn. Khoa bảng hay chuyên gia, với túi đầy bằng cấp, mà bất xứng thì không được xem là người trí thức. Danh từ cao quý “trí thức” lắm khi bị bôi bẩn bởi những người ngụy trí thức, trí thức thời cơ, trí thức tháp ngà, trí thức yếm thế, trí thức trưởng giả xa-lông.

Sĩ phu ở một cấp cao hơn trí thức trong lòng quý mến và kính nể của quần chúng vì họ dấn thân cho đại nghĩa, không màng lợi danh và luôn luôn gắn liền sinh mệnh cá nhân với sự tồn vong của Đất nước. Sự khác biệt giữa khoa bảng, chuyên gia, trí thức và sĩ phu là sĩ phu chẳng những có học vấn căn bản (schooling) và giáo dục bản thân (education) - như ba nhóm kể đầu - mà còn có thêm quyết tâm sống chết cho chính nghĩa quốc gia (nationalist engagement / nationalist dedication), Tại triều đình, thời vua chúa, kẻ sĩ đứng hàng thứ năm sau các tước: khanh, tướng, thượng đại phu và hạ đại phu nhưng trong dân gian, kẻ sĩ được xếp hạng trên ba giới nông, công và thương.

Theo khoa bói toán cổ xưa, phần tử trí thức có giỏi vẫn thua người số tốt, vận tốt, mồ mả tốt và âm đức tốt (Nhất mệnh, Nhị vận, Tam phong thủy, Tứ âm công, Ngũ độc thư). Kẻ sĩ không để cho sự mê tín lung lạc. Cuộc đời như một mảnh lụa đào trinh bạch. Con người là nghệ sĩ, vẽ tùy thích nhưng phải gánh trọn trách nhiệm về bức họa do mình tạo ra.

Khi thầy Tử Lộ hỏi thế nào là kẻ sĩ, Khổng Tử đáp: "Trước hết, phải có biết xấu hổ khi làm điều quấy. Thứ đến, hiếu thảo với mẹ cha và chung thủy với bạn bè. Sau cùng, kết hợp tư duy và hành động, sự biết và cách sống". Đức Khổng còn vẽ ra một road map bốn giai đoạn cho kẻ sĩ noi theo: tu thân, tề gia, trị quốc và bình thiên hạ (tức rèn luyện bản thân, quản trị tốt gia đình, ổn định xứ sở và phục vụ thế gian). Trong xã hội dân sự văn minh ngày nay kết hợp chính trị, văn hóa, kỹ thuật và kinh tế một cách phức tạp, cái lộ trình cổ điển vừa nói còn giữ nguyên giá trị.

II – Những giai đoạn kế tiếp đưa trí thức VN vào khủng hoảng

A – Thời mất chủ quyền .

Trong chiều dài lịch sử, văn hóa và tư tưởng Việt Nam tiếp nhận sâu đậm ảnh hưởng của ngoại bang. Điều này dễ hiểu vì, về địa lý chính trị, nước ta nằm ở ngã tư nhiều nền văn minh Á Châu và mặt khác, từng bị Trung Hoa và Pháp đô hộ khá lâu. Tuy nhiên, sự tiếp nhận vừa nói không thụ động và không máy móc. Dân tộc Việt luôn luôn cố gắng cải biến, mô phỏng, sáng tạo và vươn ra ngoài khuôn khổ kềm tỏa của các đế quốc thống trị.

Trong số cự tướng của nền văn hóa quốc gia thuộc giai đoạn này, Nguyễn Công Trứ tiêu biểu xứng đáng mẫu sĩ phu lý tưởng Việt Nam vào đầu thế kỷ XIX. Đúng vậy, ông là người đầu tiên diễn đạt rõ ràng quan niệm nhân sinh của kẻ sĩ trong một bài hát nói gồm 31 câu bất hủ và ông cũng là tác giả của bản điều trần Thái bình Thập sách đề nghị năm 1813 lên vua Gia Long mười biện pháp bảo quốc an dân. Với khả năng đa dạng, tinh thần bách nghệ, bản sắc anh hùng, tác phong tài tử, phong thái hàn nho và trên hết, một hoài bão sắt đá phục vụ dân và nước, Nguyễn Công Trứ đã vượt qua mọi trở ngại dựng lên bởi cái học Tống nho từ chương và hình thức của đời Lê. Không kiêu khi đắc thắng, không nản lúc sa cơ, ông bình thản trong mọi bối cảnh: hàn vi, xuất chính hay ẩn dật, và thực hiện được gầân như tuyệt hảo tri và hành, viết và sống.

Đặc điểm khác là khi xây dựng mô hình kẻ sĩ VN dưới nhiều ảnh hưởng Đông phương như thuyết chính khí của Chu Hy, chủ trương “danh thành thân thoái” của Lão Tử, tinh thần tùy thời, tự cường của Dịch Lý và đường hướng thực dụng của phái Minh Nho, Nguyễn Công Trứ – trong cương vị văn hào hay danh tướng - luôn luôn tỏ ra là một mẫu người mang nặng dân tộc tính Việt Nam: phóng khoáng, lãng mạn, yêu đời và tiến bộ.

B – Thời kháng Pháp (1858-1945)

Trong giai đoạn này, các phong trào Cần Vương, Văn Thân, Đông Du, Đông Kinh Nghĩa Thục, Duy Tân, Quang Phục..v..v.. nở rộ để chống thực dân. Bằng võ trang, ngoại giao và văn hóa.

Về quân sự, nhiều anh hùng đã khí phách nêu gương tử tiết: Nguyễn Tri Phương (nhịn đói đến chết), Hoàng Diệu (tự thắt cổ), Trần Bích San (nuốt giấy tự vẫn), Nguyễn Cao (rạch bụng), Phạm Hồng Thái (mang bom trong mình).

Về đối ngoại, sứ thần Phan Thanh Giản đã tuẫn tiết khi thất bại điều đình với Pháp lấy lại 3 tỉnh miền Tây Nam phần; Nguyễn Trường Tộ kiên nhẫn gởi cho đến chết điều trần lên vua xin cải cách; Bùi Viện qua Mỹ năm 1873 và 1875 gặp Tổng Thống Ulysse S.Grant để cầu cứu chống Pháp; Nguyễn Tư Giản sang Trung hoa và Đức quốc xin giúp đỡ.

Khi thấy thế địch quá mạnh không thể giải quyết bằng quân sự, giới sĩ phu thay đổi chiến lược, gia nhập khuynh hướng “Tân trào” và chấm dứt việc bất hợp tác để tìm hình thức và phương tiện chống đối khác. Thời kỳ này, đế quốc Pháp đưa vào Việt nam khoa học kỹ thuật, những tiện nghi vật chất, tư tưởng mới của Tây phương và tiếng Quốc ngữ.

Văn hóa và Giáo dục trở nên hai khí cụ và mục tiêu đấu tranh hệ trọng để hun đúc dân trí. Nhiều văn nhân như Nguyễn Văn Vĩnh, Trương Vĩnh Ký, Phan Kế Bính, Nguyễn Đỗ Mục... dốc hết tâm trí vào công tác truyền bá Tây học trong khi những sĩ phu khác chủ trương xây dựng nền tảng Việt văn trong nhiều lãnh vực: báo chí và nghiên cứu (Phạm Quỳnh với tạp chí Nam Phong), biên khảo học thuật tư tưởng Á Đông (Nguyễn Bá Trạc, Nguyễn Trọng Thuật, Lê Dư…), cổ văn và sử nước nhà (Trần Trọng Kim, Bùi Kỷ, Nguyễn Trọng Thuật...), sách giáo khoa (Phạm Thế Ngữ, Trần Trọng Kim,...), thi phú (Á Nam Trần Tuấn Khải, Tương Phố, Đông Hồ Lâm Tấn Phát...)

Năm 1925 đánh dấu một khúc quanh chính trị tại Việt Nam. Đảng Xã hội Cấp tiến của Edouard. Herriot nắm quyền tại Pháp cho phép Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh trở về nước. Phan Bội Châu là lãnh tụ của Việt Nam Quang Phục (hội kín), tác giả hai lời kêu gọi quốc dân danh tiếng Lưu Cầu Huyết Lệ (1904) và Hải Ngoại Huyết thư (1906) cổ võ “tôn quân, thảo tặc”, tức đưa Kỳ Ngoại Hầu Cường Để lên làm vua, giết giặc Pháp, đồng thời đẩy mạnh Phong trào Đông Du để đào tạo cán bộ và cầu viện. Phan Châu Trinh là người đã từng viết thơ kết tội bảy điều vua Khải Định (1922), lãnh đạo Phong trào Duy Tân, và vận động “tôn dân, đồ vua” tức quý dân, thí vua, bằng cách dựa vào Pháp để lập nền dân chủ và thực hiện tiến bộ.

Vào thời ấy, tại VN có bốn xu hướng chính trị hệ trọng: 1- Quân chủ Lập hiến, chủ trương bạo động, của Phan Bội Châu, ủng hộ Cường Để. 2- Quân chủ Lập hiến, ôn hòa, của Phạm Quỳnh, dựa vào Nam triều, quan trường và chính phủ thuộc địa, ủng hộ Bảo Đại. 3- Cộng hòa Dân chủ của Phan Châu Trinh, với chương trình “hậu dân sinh, chấn dân khí, khai dân trí” và 4- Trực trị của Nguyễn Văn Vĩnh, chủ trương dẹp Nam triều, dựa vào Pháp và nhóm trí thức Âu hóa.

C – Thời các Chính phủ Quốc gia tại Miền Nam VN (1954-1975)

Để chống lại duy vật biện chứng Các Mác, ông Ngô Đình Nhu, cố vấn của Tổng thống Ngô Đình Diệm, trang bị tinh thần miền Nam với hệ thống tư tưởng Nhân vị - Personnalisme, một học thuyết công giáo cấp tiến, đại diện bởi triết gia Emmanuel Mounier, linh mục Lebret, học giả Jacques Maritain… và phát xuất tại Pháp từ 1908 dưới danh xưng Volontarisme, Humanisme… Ngày 2.9.1954, đảng Cần Lao ra đời, chủ trương cải tổ xã hội theo mô hình “nhân vị, cộng đồng, đồng tiến”. Theo Chính cương của Cần Lao, Đảng và Xã hội là phương tiện để phụng sự con người, chính con người mới là cứu cánh.

Trong quyển hồi ký “Nhân chứng một chế độ”, tập ba, phát hành năm ngoái, nơi trang 208-220, tác giả Huỳnh Văn Lang, nguyên Bí thư Liên kỳ bộ Nam Bắc Việt Cần Lao, kể lại những tranh chấp nội bộ của tổ chức này về quyền hành và trách nhiệm vì thiếu sự lãnh đạo sít sao từ trung ương đến địa phương. Cái sai lầm quan trọng nhất là đưa đảng phái vào Quân đội, làm tan rã kỷ luật đặt trên hệ thống quân giai. Cuối năm 1957, Liên kỳ bộ bị giải tán. Đảng Cần Lao gây tai tiếng. Một số tướng lãnh gốc Cần Lao đã bắt tay với Hoa Kỳ lật đổ Đệ nhất Cộng hòa và hạ sát anh em Tổng thống Diệm ngày 2.11.1963.

“Đảng kaki” (để dùng ngôn từ của tướng Nguyễn Cao Kỳ) khai sinh Đệ nhị Cộng hòa trong tình trạng hỗn loạn với những vụ đảo chính, chỉnh lý nội bộ liên miên cho đến khi TT Nguyễn Văn Thiệu thật sự tóm thu mọi quyền bính trong tay. Tại Bắc Việt, đảng CS chỉ huy Quân đội. Tại miền Nam, Thiệu chỉ huy Quân đội lẫn đảng Dân chủ, một tổ chức hữu danh vô thực do Thiệu lập ra để tái ứng cử. Quân đội không có tính chất đảng nên chống cộng trên chiến trường mà bỏ ngõ đấu tranh chính trị. Chế độ quân phiệt không chấp nhận sự phê bình của giới trí thức. Trí thức hoàn toàn bất lực. Vận mạng của Miền Nam do một tay TT Thiệu quyết định năm 1975 trong vụ rút quân khỏi Cao Nguyên và miền Trung.

D –Cộng sản nắm quyền sau Hiệp ước Genève (1954) và Hiệp định Paris (1973)

Sau khi đất nước chia đôi, CS hưởng một số lợi thế: Bắc Việt thuần nhất hơn miền Nam về chính trị, không chia rẽ nội bộ, đảng kiểm soát chặt quần chúng, Nga Tàu và khối xã hội chủ nghĩa ủng hộ hết mình Hà Nội, đặc biệt Đảng có kinh nghiệm lãnh đạo và chiến đấu, với hai mục tiêu rõ rệt: chống thực dân và căm thù giai cấp. CS đã mượn danh nghĩa dân tộc để tiêu diệt đối lập chính trị gồm có 2/3 giới trí thức Bắc Việt (xử tử, lưu đày, tẩy não..), các đảng phái quốc gia rời rạc và đặc biệt, nhóm Trotskyist Đệ tứ quốc tế (Tạ Thu Thâu, Phan Văn Hùm, Trẩn Văn Thạch.., phần đông gốc miền Nam) mà chúng xem như những đối thủ nặng ký nhất.

Việt Nam thống nhất năm 1975. Tuy xính vín với sự sụp đổ của Nga Sô và khối chư hầu Đông Âu, CSVN tuyên bố vẫn trung thành với xã hội chủ nghĩa, mặt khác cố gắng tồn tại bằng cách “đổi mới” kinh tế và mở rộng đối ngoại. CS ngày nay bị đặt trước một sự chọn lựa: “Theo Mỹ thì rã Đảng, theo Tàu thì mất Đất”. Đúng vậy, nếu áp dụng thẳng thừng bản Hiệp thương ký năm ngoái với Hoa Kỳ thì phải chấp nhận pháp trị, quyền tư hữu, các tự do căn bản và sau đó, đa nguyên, tức là đảng sẽ tiêu ma. Còn muốn giữ đặc quyền thì chỉ còn có cách tùng phục Bắc Kinh, hiến đất và dâng biển. Hà Nội đã u mê chọn giải pháp thứ hai.

III – Cuộc khủng hoảng hiện tại của trí thức Việt Nam

Tổng dân số VN nay vượt đến gần 80 triệu, trong đó trên ba triệu đi tìm tự do tại trên 70 quốc gia, 60% hiện sinh sống ở Hoa Kỳ. CS đã thực hiện một cuộc biến động lịch sử vô tiền khoáng hậu, thay bậc đổi ngôi trong xã hội và xáo trộn mọi ức đoán.

Trời làm một trận lăng nhăng

Ông xuống làm thằng, thằng lại lên ông.

Trong bài “Đôi điều suy nghĩ của một công dân”, Hà Sĩ Phu chán ngán nhận xét: “Dân tộc phải đương đầu với một cuộc tổng khủng hoảng nhân cách. Xã hội đang lộn ngược do thang giá trị bị lộn ngược. Chủ nghĩa vô hồn tạo ra một khoảng trống ghê rợn. Về văn hóa, lý tưởng và nhân cách”.

Công bằng mà nói, yếu tố CS chỉ làm trầm trọng thêm một tình trạng suy đồi tích lũy từ lâu. Xã hội VN đã tiếp nhận nhiều ảnh hưởng tiêu cực trước và sau cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa:

1 – Qua một ngàn năm đô hộ, đế quốc Trung hoa đã thành công đào tạo tại VN một lực lượng hũ nho bạc nhược, phản động và thoái hóa, với lối học cử nghiệp, thiếu óc sáng tạo. Lớp người này quan niệm vũ trụ, nhân sinh và luân lý một cách hẹp hòi và kém khoa học.

2 - Tiếp theo, dưới chế độ thuộc địa kéo dài một thế kỷ, thực dân Pháp cũng huấn luyện được – như cụ Huỳnh Thúc Kháng đã viết trong bài tựa “Phan Tây Hồ Lịch sử “ – “một bọn Âu học đầu lưỡi, cũ không ra cũ, mới chẳng ra mới, giơ gạc vênh sừng, chia nhà cắt ngõ, chống chỏi nhau mà không sao hiệp lại làm một được”.

3 – Sự hấp thụ quá độ hay sai lầm các trào lưu, tư tưởng “cấp tiến” Tây phương cũng gây tỗn hại không ít. Tuy có phần nào suy yếu sau 1954, văn hóa Pháp vẫn còn ảnh hưởng mạnh giới trí thức Việt, ít nữa cho đến 1975. Mặc dù Hoa Kỳ can thiệp vào VN bằng quân sự trên hai chục năm , văn hóa Mỹ không đâm chồi mọc rễ sâu trên đất nước chúng ta vì những dị biệt tâm lý và truyền thống.

Thập niên 60-70, triết học phương Tây phát triển mạnh ở miền Nam. Triết lý hiện sinh của Jean Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Merleau Ponty, lý thuyết phi lý (théorie de l’absurde) của Albert Camus, trường phái cấu trúc (structuralisme) với R Barthes, Lévi-Strauss, trào lưu nhân vị (personnalisme) của Emmanuel Mounier... đã lưu lại những dấu vết sâu đậm trên tâm khảm của cả một thế hệ nhà văn và học giả Việt. Các tư trào đó không dễ tiêu hóa, lắm khi trở thành mode thời thượâng và ảnh hưởng tiêu cực tới sinh viên, trí thức và lan qua văn nghệ. Hảy đọc lại những trang tiểu thuyết của nhóm Sáng Tạo ướt đẫm rượu hiện sinh với những nhân vật sống vật vờ, không lý tưởng tại các phố phường, sàn nhảy, phòng trà một cuộc đời trừu tượng, vô nghĩa và bế tắc.

4 – Với Chiến tranh bấp bênh và dai dẳng, xuất hiện một thế hệ sống trác táng và thác loạn. CS Bắc-Việt thừa cơ xâm nhập giới viết văn, làm báo và sáng tác âm nhạc tại Miền Nam, tạo ra phong trào phản chiến, ngụy hòa, ủy mị, ru ngủ quần chúng với “tiếng sáo Trương Lương.” Chính phủ quân nhân đương nhiệm không có đủ bản lãnh và kinh nghiệm để chận đứng chiến dịch tuyên truyền-phá hoại agit-prop này của địch. Thêm vào đó, sự hiện diện của Quân đội Mỹ và Đồng minh nuôi sống vô số hộp đêm, khuyến khích nạn mãi dâm và buôn lậu. Xã hội miền Nam là một con bệnh nặng, về thể chất lẫn tinh thần, trước ngày sụp đổ toàn diện.

5 – Mao Trạch Đông từng tuyên bố: “Trí thức không giác ngộ chủ nghĩa Mác Lê thì giá trị kém hơn cục phân”. Theo gót đàn anh, CSVN triệt hạ tư tưởng trưởng giả và chống đối trong giới trí thức VN qua nhiều chiến dịch: 1946-1954, để tẩy sạch ảnh hưởng văn hóa Pháp duy tâm, lãng mạn, nghệ thuật vì nghệ thuật; 1954-1956, dưới hình thức Cải cách ruộng đất; 1956-1960, để đánh trí thức và văn nghệ sĩ tiểu tư sản; 1986-1989 trong vụ gài bẫy văn hóa Trăm Hoa Đua Nở. Vừa thống nhất, năm 1975, VN trở nên một trại goulag khổng lồ, sôi sục hận thù, nghiền nát nhân phẩm. Chuyên chính đã giết chết ngẫu hứng và sáng tạo. Mặt khác, chính sách giáo dục ngu dân, “bứng gốc trồng người (vô sản) ” và chủ trương “hồng hơn chuyên” của Hồ Chí Minh đã hủy hoại trí óc của ít nửa ba thế hệ thanh niên.

Dưới chế độ hiện tại, đất nước gánh chịu hai tai ương khủng khiếp: tai ương tư tưởng chính trị ngoại lai Nga-Tàu và tai ương CS đảng trị nội xâm. Bởi thế, trong xứ, dân tình chán nản, dân trí lụn bại và dân khí suy vi.

o0o

Hướng về tương lai.

Người dân Việt nói chung, trí thức nói riêng, rất hãnh diện về xứ sở, gốc gác và gia đình của mình. Họ không có óc phiêu lưu, càng không thích di cư. Nay hoàn cảnh bắt buộc họ phải bất chợt thay đổi cách sống, quốc tịch, môi trường và lắm khi luôn cả lý lịch tại một đất nước mới. Sự đổi đời này gây ra một địa chấn về tinh thần, không thể tẩy xóa được hậu quả. Ít nữa đối với thế hệ di cư đầu tiên.

Như những cây trốc gốc đem trồng lại nơi phong thổ xa lạ, người trí thức VN hải ngoại đang sa vào một cơn khủng hoảng trầm trọng. Nơi đa số chọn làm đất dung thân, Hoa kỳ, là một thế giới tạp chủng và đa văn hóa, khác ngôn ngữ và truyền thống dị biệt. Một terra incognita. Nền văn minh nước Mỹ năng động, dựa vào sức mạnh của khoa học kỹ thuật, cởi mở, đề cao dân chủ và nhân quyền nhưng cũng thực tế tàn nhẫn, cạnh tranh không khoan nhượng, lỏng lẻo về gia đình, vinh danh cá nhân và thường lấy sự thành công vật chất để đánh giá con người. Ở Đông phương, văn hóa tạo sức mạnh. Tại siêu cường Hoa kỳ, sức mạnh tạo ra văn hóa, văn hóa của sức mạnh, đang thay đổi bộ mặt của địa cầu.

Bởi thế, dễ hiểu vì sao trí thức VN hiện hoang mang về ngày mai của đất nước, hoài nghi chính mình, ngờ vực luôn cả xã hội nơi dung thân vì những giá trị tinh thần, đạo lý và cách mạng yêu nước đều bị cơn bão táp chính trị quay cuồng đảo lộn.

Trong tap chí Foreign Affairs, Gs Samuel Huntington, thuộc đại học Harvard, đã hữu lý nói đến “ sức va chạm giữa các nền văn minh - the shock of civilizations”. Con người trí thức Việt cảm thấy mình chỉ là hạt cát trong cơn lốc toàn cầu. Đến nay, phần lớn sáng tác của ngành văn học lưu đày mang tính chất yếm thế và tiêu cực. Một danh từ mới “văn học tuyệt vọng, littérature du désespoir” được đem ra áp dụng.

Thái độ vừa nêu chỉ là một tâm trạng, chưa biến thành một trào lưu, may thay. An phận, cam chịu, thờ ơ, chán nản hay bất mãn thụ động, đều không phải là những thái độ thích ứng. Thật vậy, kẻ sĩ VN trải qua nhiều thử thách, phạm nhiều lầm lở nhưng cũng đã cống hiến không ít cho đại cuộc. Với ý chí tìm một xuất lộ cho Đất nước, người trí thức chân chính quyết không từ bỏ trách vụ tiền phong, dù biết trước sẽ bị bạc đãi và đày ải.

Để dành thế chủ động chính trị trong nước, cần gấp xây dựng lại sức mạnh của trí thức, bằng cách tôn trọng và khai thác triệt để các giá trị đa dạng của giới này. Ngày nay, trí thức đã nhận thức được những nhu cầu thực tiển và cấp thời của xứ sở trong đó có việc chấn hưng đạo đức, tái lập công lý xã hội và xây dựng pháp trị.

Cuộc đấu tranh sẽ chuyễn hướng khi hàng ngũ trí thức tâp hợp chặt chẽ trong và ngoài nước để hành động. Khối di cư Việt hiện có tiềm năng tài chính khá dồi dào, đặc biệt một kho chất xám 300.000 chuyên viên, thuộc đủ mọi ngành, được huấn luyện trong tự do, dân chủ. Những tiềm năng ấy chưa được tận dụng theo một kế hoạch hợp lý đề dân chủ hóa đất nước. Còn nhiều phí phạm đáng tiếc.

Mặt khác, cần sớm lấp bằng cái khoảng cách thế hệ và tạo cho giới trẻ một tinh thần sĩ phu, không để họ mất gốc hay vọng ngoại, hãy đưa họ về với dân tộc VN. Họ là hạt nhân, chất men và ánh sáng trong công cuộc quang phục Quê hương. Là những luồn gió thoáng, họ sẽ quét sạch ám khí CS phủ lên trên giang san gấm vóc Việt Nam.

Dân tộc thức tỉnh, Đất nước mới hồi sinh. Đoàn kết tạo đồng tâm, biến chiến hữu thành đồng chí. Đoàn kết tuy khó, không phải là vấn đề nan giải nếu tất cả coi trọng sự sống còn của xứ sở, nếu mọi người không luôn luôn dành làm cái đầu và có nhiều người tình nguyện làm cái đuôi. Nếu mỗi người chiụ khó nghe và làm, thay vì chỉ nói và bàn suông, tri hành bất nhất.

Chúng ta hãy tự vấn: CS đoàn kết được để phản bội dân tộc và hủy hoại toàn diện hệ thống giá trị của xứ sở. Tại sao người quốc gia, thường tự cho là nắm chính nghĩa trong tay, lại không đoàn kết được để đấu tranh? Phải chăng chính chúng ta đã làm cho chúng ta mất nước? Phải chăng sự chia rẽ giữa chúng ta đã tạo sức mạnh cho CS? đang giúp CS sống cầm hơi?

Ngoài những điều lếu láo phát ngôn trọn đời, Hồ Chí Minh có nói một câu ít nữa nghe được: “Có Dân là có tất cả.” Nhưng làm thế nào thu phục và giữ được lòng dân? Thành công trong tương lai tùy thuộc vào cách giải đáp đúng câu hỏi này. Chế độ, đảng phái, học thuyết chính trị... chỉ là những viên đá lót đường cho Lịch sử. Tất cả đều phù du. Dân mới bất diệt, Dân mới trường cửu. Dân thiếu lãnh đạo là một cái xác không hồn. Còn lãnh tụ mà không có dân thì không khác gì một cái đầu không có thân xác.

Thuở trước, các bậc tiền bối đã nêu gương sáng cho chúng ta: Khi Phan Khôi tranh luận với Trần Trọng Kim về Nho giáo, Ngô Đức Kế phản bác chính kiến của Phạm Quỳnh, hay Phan Châu Trinh và Phan Bội Châu “hòa nhi bất đồng”, họ luôn luôn tự chế, lễ độ và tương kính, bất đồng nhưng không bất hòa. Đối với họ, quốc gia là cứu cánh, dân tộc là đối tượng, ngoại xâm mới là kẻ thù chung, kẻ thù duy nhất.

Đoàn kết sẽ chấm dứt “hội chứng chờ đợi” (người này đợi kẻ khác phất cờ khởi nghĩa!). Đoàn kết cũng sẽ xóa bỏ “dị ứng tổ chức “ một cơ cấu đấu tranh có uy tín, có lãnh đạo, cán bộ, kỷ luật và kế hoạch dân chủ hóa VN.

Để kết luận, không ai đương nhiên là trí thức. Không ai bỗng nhiên trở thành sĩ phu. Sĩ phu là một sự chọn lựa đúng lý tưởng, một quyết tâm dấn thân phục vụ, đầy gian khổ, ít vinh quang.

Như con tằm nhả cho hết tơ mới chết, như cây nến cháy cho tận bấc, lệ mới hết tuôn rơi: Đó là thân phận của người sĩ phu yêu nước, theo hai câu thơ của Lý Thương Ẩn:

“Xuân tàn đáo tử ti phương tận,

Lạp cự, thành hội lệ thủy can”

Xin cám ơn sự chú ý của các bạn,

LÂM LỄ TRINH

 Ngày 25.8.2002,

 Thủy Hoa Trang, Californie

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

- Nho giáo, Trần Trọng Kim, nxb Xuân Thu 1990

- Văn học sử thời kháng Pháp (1858-1945), Lê Văn Siêu, nxb Xuân Thu, 1991

- Tình tự dân tộc, Võ Thu Tịnh, nxb Xuân Thu 1999

- Thân phận trí thức, Vũ Tài Lục, nxb Xuân Thu 1990

- Dăm ba điều nghĩ về Văn học Nghệ thuật, Trần Hồng Châu, nxb Văn Nghệ 2001

- Vietnam, NOW, David Lamb, Public Affairs, New York, 2002

- Nhân chứng một chế độ, tập ba, Huỳnh Văn Lang, tác giả xuất bản, 2001

- Sức mạnh của Văn hóa - Văn hóa của Sức mạnh, Lâm Lễ Trinh, tạp chí HNNV, 1999

- Hồ sơ Đệ tứ Quốc tế VN, tập 1, Tủ sách Nghiên Cứu, Paris, 2000

- Việt Nam: Đệ Ngũ Thiên Kỷ, Một nhóm thức giả, nxb Trung Tâm VHVN, 1994

Posted by vanhoa at 11:51 AM No comments:

BS.HỒ VĂN CHÂM * NGỌC HÂN

Công Chúa  Đông Đô,

Hoàng Hậu Phú Xuân,

Nàng Là Ai?

 Minh Vũ Hồ Văn Châm

            Trên dưới hai trăm năm nay, trong dân gian thường truyền tụng câu ca dao:

            "Gái đâu có gái lạ đời,

            "Con vua lại lấy hai đời chồng vua.

Con vua đây là con vua Hiển Tông triều Hậu Lê. Nhà Hậu Lê đóng đô ở Hà Nội ngày nay, thời bấy giờ gọi là Đông Đô. Nàng là Công Chúa Đông Đô. Hai đời chồng vua, thì một đời chồng là vua nhà Nguyễn Tây Sơn, còn đời chồng kia là vua sáng nghiệp nhà Cựu Nguyễn. Cả hai triều vua Nguyễn Tây Sơn và Cựu Nguyễn đều đóng đô ở thành phố Huế ngày nay, thời bấy giờ gọi là Phú Xuân. Nàng là Hoàng Hậu Phú Xuân. Vậy nàng là Công Chúa Đông Đô, Hoàng Hậu Phú Xuân. Nàng quả thật là một nhân vật phi thường. Nàng là ai vậy?

            Trong lịch sử cận đại Việt Nam, hễ nói đến công chúa con vua mà lại lấy chồng vua, làm hoàng hậu, là người ta nghĩ ngay đến công chúa Lê Ngọc Hân con vua Lê Hiển Tông, gả làm vợ vua Quang Trung nhà Nguyễn Tây Sơn. Dựa vào câu hát dân gian trên đây, người ta lại cho rằng sau khi nhà Tây Sơn mất ngôi, Công Chúa Lê Ngọc Hân đưọc vua Gia Long lập làm Đệ Tam Cung, cho nên bà là công chúa con vua mà lại lấy chồng hai lần, cả hai đời chồng đều là chồng vua cả. Lại cũng có truyền thuyết cho rằng sau khi nhà Tây Sơn mất ngôi, chung cục của Công Chúa Lê Ngọc Hân vô cùng bi thảm. Bà đã cùng hai con trốn tránh được một thời gian rồi bị bắt và bị xử cực hình.

            Sự thực như thế nào? Nàng Công Chúa Đông Đô, Hoàng Hậu Phú Xuân đích thực là ai vậy?

            Công Chúa Lê Ngọc Hân sinh năm 1771, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 32, là công chúa thứ 21 con vua Hiển Tông nhà Hậu Lê. Bà mẹ Công Chúa Lê Ngọc Hân tên là Nguyễn Thị Huyền, người làng Phù Ninh, huyện Đông Ngàn, tỉnh Bắc Ninh. Công Chúa Lê Ngọc Hân là em Thái Tử Lê Duy Vỹ và là cô Hoàng Tự Tôn Lê Duy Kỳ tức là người sau này lên nối ngôi vua Lê lấy niên hiệu là Chiêu Thống. Khi Nguyễn Huệ làm Tiết Chế, thống lĩnh quân đội Tây Sơn ra đánh Bắc Hà với danh nghĩa "phù Lê diệt Trịnh" vào năm 1786 thì Công Chúa Lê Ngọc Hân mới 16 tuổi. Vì Nguyễn Huệ một phần nào cũng có bụng tôn phù nhà Lê, mặt khác do sự mối mai thu xếp của Nguyễn Hữu Chỉnh muốn bắt cầu thân gia giữa Vua Lê Hiển Tông và Tiết Chế Nguyễn Huệ, nên Vua Lê Hiển Tông đã đem Công Chúa Lê Ngọc Hân gả cho Nguyễn Huệ và phong Huệ làm Nguyên súy dực chính phù vận Uy Quốc Công.

            "Từ cờ thắm trỏ vời đất Bắc,

            "Nghĩa tôn phù vằng vặc bóng dương.

            "Rút dây vâng mệnh phụ hoàng,

            "Thuyền lan chèo quế thuận đường vu quy.

Hai vợ chồng Nguyễn Huệ lưu lại Đông Đô một thời gian ngắn. Sau khi vua Lê Hiển Tông băng hà, Công Chúa Lê Ngọc Hân theo chồng về Phú Xuân. Đến năm 1789, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng Đế, phong cho Công Chúa Lê Ngọc Hân làm Bắc Cung Hoàng Hậu. Thế là nàng Công Chúa Đông Đô đã trở thành Hoàng Hậu Phú Xuân.

            Điều cần lưu ý là Vua Quang Trung có đến hai bà Hoàng Hậu được tấn phong cùng một lúc. Ngoài Bắc Cung Hoàng Hậu họ Lê, Vua Quang Trung còn có Chính Cung Hoàng Hậu họ Phạm. Theo Tây Sơn Tiềm Long Lục, bà Hoàng Hậu họ Phạm này tên là Phạm Thị Liên, người Bình Định, là anh em ruột với Hộ Giá Phạm Văn Ngạn, Giả Vương Phạm Văn Trị, Thái Úy Phạm Văn Tham và Thái úy Phạm Văn Hưng. Bà Phạm Thị Liên lại còn là anh em cùng mẹ khác cha với Thái Sư Bùi Đắc Tuyên và Hình Bộ Thượng Thư Bùi Văn Nhật. Chính Cung Hoàng Hậu họ Phạm sinh hạ được 5 người con, 3 trai 2 gái. Người con trai lớn là Quang Toản, còn có tên là Quang Bình, về sau nối ngôi nhà Tây Sơn, tức là Vua Cảnh Thịnh. Hai người con trai kia thì một người tên là Quang Bàn, được phong Tuyên Công lãnh Đốc Trấn Thanh Hoa, một người tên là Quang Thiệu được cử làm Thái Tể. Hai người con gái thì một người lấy Phò mã Nguyễn Văn Trị, còn một người thì gả cho Nguyễn Phước Tư là Tôn Thất hệ nhất nhà Cựu Nguyễn. Vua Quang Trung rất mực quý trọng bà Chính Cung Hoàng Hậu họ Phạm này. Theo các tài liệu của Phái bộ Truyền giáo Nam Hà, nhất là lá thư của Giáo sĩ Girard đề ngày 25-11-1792 gửi Giáo sĩ Boiret ở Macao, thì khi Hoàng Hậu lâm bệnh, Vua Quang Trung đã cho mời thầy thuốc người Âu đến chửa bệnh và đến khi Hoàng Hậu mất thì nhà vua đau đớn vật vã đến phát điên phát cuồng. Bà mất ngày 29 tháng 3 năm 1791 mà mãi đến ngày 25 tháng 6 năm đó mới đưa đi chôn cất. Bà được truy tặng là Nhân Cung Đoan Tĩnh Trinh Thục Nhu Thuần Vũ Hoàng Chính Hậu.

            Về phần Bắc Cung Hoàng Hậu họ Lê, bà là lá ngọc cành vàng, quê ngoại lại là xứ Kinh Bắc tài hoa văn vật, nên bà là một phụ nữ thông minh, đức hạnh và nhan sắc, thật là vẹn toàn mọi vẻ. Ngày mới thành hôn với Nguyễn Huệ, trên đường đi bái yết các Tiên Đế ở Thái miếu trở về, Nguyễn Huệ hỏi bà :"Các hoàng tử và công chúa, mấy ai được vinh hạnh như nàng, được thành thân với Ta, nàng cảm thấy như thế nào?" Tuy mới 16 tuổi đầu, Công Chúa Lê Ngọc Hân đã tỏ rõ là người giỏi ứng đối :"Nhà vua quen sống đạm bạc, bổng lộc ít ỏi, các hoàng tử và công chúa đều thanh bạch, nay thiếp được nâng khăn sửa túi cho Chúa Công, cũng tỷ như giọt nước trên không trung rơi vào nơi lầu son gác tía, thân phận thiếp quả là may mắn hơn cả". Nguyễn Huệ rất đẹp lòng. Bà có nhiều ảnh hưởng trong các quyết định quan trọng của Nguyễn Huệ. Khi Vua Lê Hiển Tông băng hà, Nguyễn Huệ đã nghe lời Công Chúa Lê Ngọc Hân, có ý muốn lập Sùng Nhượng Công Duy Cận lên ngôi thiên tử. Đến khi Hoàng tộc nhà Lê vì việc đó mà đòi tước bỏ sổ bộ của Công Chúa, Nguyễn Huệ lại theo lời bà mà chịu lập Hoàng Tự Tôn Duy Kỳ lên ngôi vua. Vừa thông minh, vừa khôn khéo, trong thời gian làm Hoàng Hậu ở Phú Xuân, Công Chúa Lê Ngọc Hân chẳng những chỉ làm đẹp lòng Đức chí tôn mà còn khuynh loát cả Triều đình như chúng ta sẽ thấy về sau này ảnh hưởng của bà lớn lao như thế nào trong việc tuyển chọn Hoàng Hậu cho Vua Cảnh Thịnh. Thật vậy, bà đã quyết định đem em gái là Công Chúa Lê Ngọc Bình, cũng là công chúa con Vua Lê Hiển Tông như bà, vào làm chính cung cho Hoàng Đế nối nghiệp nhà Tây Sơn là Vua Cảnh Thịnh Nguyễn Quang Toản.

            Công Chúa Lê Ngọc Hân lấy Nguyễn Huệ năm 1786, thụ phong Bắc Cung Hoàng Hậu năm 1789. Bà sinh hạ một trai là Nguyễn Văn Đức và một gái là Nguyễn Thị Ngọc. Công Chúa Lê Ngọc Hân mất năm 1799, đương triều Vua Cảnh Thịnh nhà Nguyễn Tây Sơn. Năm đó, bà mới 29 tuổi. Bà được truy tặng là Nhu Ý Trang Thuận Trinh Nhất Vũ Hoàng Hậu. Bà là người vừa giỏi văn quốc âm, vừa thông sách Hán tự. Lúc Vua Quang Trung còn sống, bà thường giảng giải kinh điển cho nhà vua nghe. Lúc Vua Quang Trung cử hành lễ Tứ Tuần Vạn Thọ Khánh Tiết, bà dâng bài biểu mừng như sau:

            "Tư ngộ thiên thọ khánh tiết, thanh thiên ứng luật, hôn chử tại thì. Ngọc thụ phiêu hương, bích đào hiến trường sinh chi quả; ngân thiềm thổ diễm, băng hồ khai phục đán chi hoa. Tử ái nùng nhi khuê các đằng phương, thụy khí sảng nhi vu huy tăng sắc. Cẩn phụng biểu xưng hạ giả. Phục dĩ thụy khí trình tường, thông uất phụng lân chi thái; quang thiên xiển lãng, chiếu hồi Dực Chẩn chi hư. Quế điện truyền hương; tiêu đình dật khánh. Khâm duy Hoàng đế Bệ hạ, tài cao thiên cổ, đức phối lưỡng nghi. Cung thiên phi chấn vũ công,Tây thổ bí hưng vương chi sự nghiệp; thì hạ tứ trần ý đức, đông giao hoàn định quốc chi qui mô. Xích nhật minh nhi ngung nhược hữu phu; thọ tinh diệu nhi chiêm y cọng ngưỡng. Thần Xu điện nhiễu quang phù Vạn thọ chi bôi; xương hạp vân khai dinh triệt thiên thu chi kính. Tứ tự thường điều ngọc chúc, ức niên vĩnh điện kim âu. Thần đức thiểm Quan thư, nhân tàm Cưu mộc. Trung khổn cận bồi chẩn tọa, bái chiêm bát thiên xuân sơ kỷ chi tiên trù; nội đình mật nhĩ thiều âm, cẩn chúc thiên vạn tuế vô cương chi đỉnh tộ."

            (Nay gặp khánh tiết mừng tuổi thọ của Hoàng đế, khúc nhạc Thanh thương ứng luật hợp tiết, cồn hoa đang độ. Cây ngọc đưa hương, cây bích đào dâng quả trường sinh; trăng bạc nhả ánh trong, hồ băng lại nở hoa buổi sáng. Mây mù sắc tía nồng đượm mà khuê phòng hương nức; khí lành sáng tỏ mà áo xiêm thêm màu. Kính cẩn dâng bài biểu chúc mừng. Cúi nghĩ lấy khí lành trình điềm tốt, tưng bừng màu sắc con phụng con lân; đầy khắp thiên hạ chiếu về cõi hư không sao Dực saoChẩn. Điện quế truyền hương; sân tiêu tràn điều mừng. Kính nghĩ Hoàng đế Bệ hạ, tài cao thiên cổ, đức hợp với Trời và Đất. Cung kính thi hành sự trừng phạt của Trời lớn lao chấn động vũ công, đất Tây Sơn đẹp đẽ hưng sự nghiệp đế vương; trần bày đức đẹp vào bản nhạc ca vĩ đại, ở cõi giao dã phía đông đã định xong qui mô của nước nhà. Mặt trời đỏ rạng mà nghiêm đáng tin [quẻ quan]; sao thọ tinh chiếu sáng mà thiên hạ đều cùng ngưỡng lên trông mong nương tựa [thiên Tiểu biền, phần Tiểu nhã trong Kinh Thi]. Sao Xu của Bắc đẩu điện vây, ánh sáng nổi lên chen mừng Vạn thọ; cửa Trời mây mở, sắc trong thấu triệt mặt kính ngàn thu. Bốn mùa thường điều hòa khiến cái đức của Vua đẹp như ngọc và sáng như đuốc; trong ức năm mãi vững chiếc lọ vàng. Hạ thần đức thẹn với thơ Quan thư, nhân ngượng với thơ Cưu mộc. Trong nội thất theo hầu kề cùng ngồi mặc đồ lộng lẫy, vái mong tính theo tuổi thiên niên kỷ khởi đầu của Bệ hạ một mùa xuân tám ngàn năm; chốn nội đình kề sát nghe nhạc thiều, ân cần chúc phước của quốc gia được ngàn muôn năm vô hạn.)

            [Nam Phong Tạp Chí, số 103, năm 1926, phần Hán văn. Bản dịch của Tạ Quang Phát].

           Lúc Hoàng Đế Quang Trung băng hà vào ngày 15 tháng 9 năm 1792, Công Chúa Lê Ngọc Hân mới có 22 tuổi. Bà chỉ mới chung sống với nhà vua vỏn vẹn có 6 năm trời, có được hai mặt con. Làm sao có thể tưởng tượng hết tâm trạng thống khổ của bà lúc bấy giờ. Rất may cho hậu thế là bà có soạn một bài văn tế bằng quốc âm để tế nhà vua. Trong nỗi bất hạnh lớn lao của Công Chúa Lê Ngọc Hân là cái may mắn tột cùng của nền văn học nước nhà. Bà đã để lại cho đời sau bài Ai Tư Vãn mà tất cả chúng ta đều đã biết. Tuy không thể so sánh ngang hàng với Truyện Kim Vân Kiều hay Khúc ngâm Chinh Phụ, nhưng bài Ai Tư Vãn cũng là một áng văn rất đáng trân trọng, cũng là một vật báu trong kho tàng văn học nước nhà. Trong bài điếu văn có nhiều câu nhiều chữ đọc lên như oán như than, khiến người thưởng lãm cũng thấy não lòng. Phải là người trong cuộc, và tâm hồn hết sức tinh tế, tình cảm hết sức bén nhạy, mới có thể giải bày tâm trạng bi thương thành những lời thơ não nùng diễm tuyệt nhường ấy! Nổi buồn nào lê thê bằng nổi buồn của người góa phụ còn quá trẻ đau đớn than van về cái chết đột ngột của người chồng vương giả:

            "Khi trận gió hoa bay thấp thoáng,

            "Ngỡ hương trời bảng lảng còn đâu.

            "Vội vàng sửa áo lên chầu,

            "Thương ôi, quạnh quẽ trước lầu nhện chăng!

và niềm xót xa nào bi thiết hơn niềm xót xa của người mẹ trẻ vì thương con còn trứng nước mà chưa thể liều thân cho vẹn chữ tòng :

            "Quyết liều mong vẹn chữ tòng,

            "Trên rường nào ngại, giữa giòng nào e.

            "Còn trứng nước thương vì đôi chút,

            "Chữ thâm tình chưa thoát được đi.

            Công Chúa Lê Ngọc Hân là người tài sắc vẹn toàn. Bà sinh trưởng nơi chốn điện ngọc đền vàng, đã là công chúa con vua lại lấy chồng làm vua. Sau khi Hoàng Đế Quang Trung băng hà, Hoàng Thái Tử Quang Toản lên kế vị, lấy niên hiệu là Cảnh Thịnh. Tuy Vua Cảnh Thịnh là con của bà Vũ Hoàng Chính Hậu họ Phạm, nhưng lúc bấy giờ bà này đã mất, nên Công Chúa Lê Ngọc Hân được tôn lên ngôi vị Hoàng Thái Hậu. Hơn nữa, bà lại còn là chị ruột của Công Chúa Lê Ngọc Bình lúc bấy giờ là Hoàng Hậu vợ Vua Cảnh Thịnh. Trong chốn nội đình, địa vị của bà như vậy có thể nói là tột cùng tôn quí. Tuy nhiên, trong thời gian Vua Cảnh Thịnh mới lên ngôi, quyền lực trong triều bị thu tóm vào tay Thái Sư Bùi Đắc Tuyên và gia đình họ Bùi, gây nên tình trạng bè phái chia rẽ, và Công Chúa Lê Ngọc Hân đã rất đổi đau lòng. Thật vậy, nhóm quyền thần gốc Bình Định của Thái Sư Bùi Đắc Tuyên và Thái Phó Trần Quang Diệu đã chèn ép các bề tôi cũ của Vua Quang Trung gốc Thuận Hóa và Bắc Hà, gây nên việc Trần Văn Kỷ bị đi đày, Ngô Thời Nhậm, Phan Huy Ích bị thất sủng, khiến Ngô Văn Sở bỏ chạy theo Nguyễn Vương, tất cả những điều đó đã làm cho cuộc sống của Công Chúa Lê Ngọc Hân phải trải qua một giai đoạn giao động. Nhưng sau cuộc chỉnh lý của Tư Đồ Võ Văn Dũng, cha con Bùi Đắc Tuyên, Bùi Đắc Trụ bị trầm hà, phe phái lộng thần bị dẹp tan, triều đình trở lại ổn định, bên trong Tư Đồ với Thái Phó giảng hoà, bên ngoài dân chúng liên tiếp mấy năm được mùa, thì nỗi lòng Công Chúa Lê Ngọc Hân cũng vơi bớt chút ưu tư về thế cuộc, chỉ còn chĩu nặng niềm thương nhớ người chồng tài cao mà mệnh đoản :

            "Theo buổi trước ngự đèo Bồng đảo,

            "Theo buổi sau ngự nẻo sông Ngân

            "Theo xa thôi lại theo gần,

            "Theo phen điện quế, theo lần nguồn hoa.

và nỗi xót xa hai đứa con còn trứng nước sớm lâm cảnh côi cút mà thôi :

            "Gót lân chỉ mấy hàng lẩm chẩm,

            "Đầu mũ mao mình tấm áo gai.

            "U ơ ra trước hương đài,

            "Tưởng quang cảnh ấy chua cay dường nào.

            Năm kỷ mùi (1799), niên hiệu Cảnh Thịnh thứ 7, Công Chúa Lê Ngọc Hân mất, hưởng dương 29 tuổi. Lễ Bộ Thượng Thư Đoàn Nham Hầu Phan Huy Ích phụng chỉ soạn bài văn tế cho Hoàng Đế Cảnh Thịnh đích thân đọc trước linh sàng Hoàng Thái Hậu họ Lê. Bà được truy tặng là Nhu Ý Trang Thuận Trinh Nhất Vũ Hoàng Hậu. Bài văn tế này đã được Hoa Bằng Hoàng Thúc Trâm tìm thấy và công bố trên Tạp Chí Tri Tân vào năm 1943 tại Hà Nội.

            Vậy rõ ràng Công Chúa Lê Ngọc Hân đã mất tại Phú Xuân, đương triều Vua Cảnh Thịnh. Tuy vậy, chung cục của Công Chúa Lê Ngọc Hân vẫn là một đề tài cho nhiều câu chuyện thành văn hoặc truyền khẩu khác nhau, nhiều khi trái ngược nhau là đằng khác. Nguyên do là sau khi nhà Tây Sơn mất ngôi, con cháu nhà Tây Sơn bị tuyệt diệt, các tài liệu về nhà Tây Sơn bị cấm tàng trữ, nên chẳng còn ai có cơ hội và phương tiện nghiên cứu thân thế và sự nghiệp các nhân vật thời Tây sơn một cách chính xác và rõ ràng. Các tài liệu về nhà Tây Sơn được lưu hành chỉ thuần một loại là các sử liệu của Quốc Sử Quán triều Nguyễn mà thôi. Hơn nữa, những người đặt chuyện dã sử lại có thói quen dệt gấm thì thường thêm hoa, để cho câu chuyện đượm phần ly kỳ hấp dẫn. Bởi những lẽ đó mà chung cục của Công Chúa Lê Ngọc Hân được kể lại trong các câu chuyện thành văn hay truyền khẩu đã không đúng với sự thật. Không có câu chuyện nào kể rằng Công Chúa Lê Ngọc Hân đã chết khi nhà Tây Sơn đang còn trị vì ở Phú Xuân. Ngay cả việc ông Hoa Bằng đã công bố bài văn tế Vũ Hoàng Hậu do Phan Huy Ích soạn cũng chẳng thay đổi được tình trạng ngộ nhận nói trên. Từ 1943 đến nay, các huyền thoại về Công Chúa Lê Ngọc Hân truyền tụng trong dân gian cũng như các chuyện dã sử viết về chung cục Công Chúa Lê Ngọc Hân xuất hiện trên sách báo vẫn cứ một chiều đi theo con đường cũ sai lạc bấy lâu nay. Những truyền thuyết và chuyện dã sử về Công Chúa Lê Ngọc Hân từ trước đến nay có thể xếp vào hai loại. Loại thứ nhất nói rằng sau khi nhà Tây Sơn mất ngôi, Công Chúa Lê Ngọc Hân đã đưa hai con đi trốn, sống trà trộn trong dân chúng được một thời gian rồi rốt cục cũng bị phát hiện và bị giải về Huế xử cực hình. Loại thứ hai nói rằng sau khi diệt nhà Tây Sơn, Vua Gia Long đã sách lập Công Chúa Lê Ngọc Hân làm Đệ Tam Cung, và bà đã có hai con với nhà vua là các Hoàng Tử Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương mà từ đường đến nay vẫn còn ở ngoại ô thành phố Huế.

            Những truyền thuyết và chuyện dã sử về chung cục của Công Chúa Lê Ngọc Hân thuộc loại thứ nhất thì đại thể về nội dung đều giống nhau, có khác biệt là chỉ khác biệt về địa điểm đi lánh nạn mà thôi. Sau khi nhà Tây Sơn mất, Công Chúa Lê Ngọc Hân đem hai con chạy trốn vào Quảng Nam, sống trà trộn trong dân chúng được một thời gian, cuối cùng bị phát hiện, bị bắt đưa về Phú Xuân và bị xử án tam ban triều điển. Nhiều truyền thuyết khác thì nói rằng Công Chúa Lê Ngọc Hân đem các con chạy trốn vào quê chồng ở Bình Định, rồi cũng bị bắt và cũng bị xử cực hình như đã nói trên. Trong những thập niên 60, 70, lại có những câu chuyện ly kỳ hơn về chung cục của Công Chúa Lê Ngọc Hân, cả thành văn lẫn truyền khẩu, theo đó thì Công Chúa Lê Ngọc Hân đã mang các con chạy trốn vào tận Đồng Nai Gia Định, nhờ đó mà tránh được tai mắt và nanh vuốt kẻ thù. Nhiều câu chuyện truyền miệng lại còn đi xa hơn, kể rằng sau khi nuôi dạy các con khôn lớn nên người, Công Chúa đã thí phát, tu hành đắc đạo và trở thành Giáo Chủ của giáo phái Bửu Sơn Kỳ Hương. Nhiều người trong Nam mang họ Hồ lại tự nhận là hậu duệ của hoàng tử Nguyễn Văn Đức con Đại Đế Quang Trung và Vũ Hoàng Hậu Lê Ngọc Hân. Gần đây, ở hải ngoại lại có một vài tác giả viềt dã sử về chung cục của Công Chúa Lê Ngọc Hân, viết rằng sau khi Đông đô thất thủ, nhà Tây Sơn mất ngôi, Công Chúa đã đem hai con chạy trốn về một vùng quê hẻo lánh ở Hải Dương, sống lén lút trà trộn trong dân chúng được một thời gian rồi rút cục cũng bị phát hiện, bị bắt và bị giải về Phú Xuân lãnh án tử hình.

            Tất cả những câu chuyện về chung cục bi thương huyền hoặc của Công Chúa Lê Ngọc Hân là hoàn toàn không phù hợp với sự thật lịch sử bởi một lẽ giản đơn và rõ ràng là Công Chúa Lê Ngọc Hân đã chết khi nhà Tây Sơn chưa mất ngôi. Công Chúa Lê Ngọc Hân mất vào năm 1799, dưới triều Vua Cảnh Thịnh, nghĩa là trước khi kinh thành Phú Xuân thất thủ. Công Chúa Lê Ngọc Hân đã được truy tặng là Nhu Ý Trang Thuận Trinh Nhất Vũ Hoàng Hậu. Công Chúa Lê Ngọc Hân đã được ma chay tống táng tại kinh thành theo đúng nghi thức vương giả dành cho một bực mẩu nghi thiên hạ. Bằng chứng hùng hồn là bài văn tế Vũ Hoàng Hậu tìm thấy trong Dụ Am Văn Tập của Phan Huy Ích mà Hoa Bằng Hoàng Thúc Trâm đã công bố trên Tạp Chí Tri Tân vào năm 1943 tại Hà Nội. Công Chúa Lê Ngọc Hân đã chết đương thời Vua Cảnh Thịnh trị vì thì làm gì còn có câu chuyện Công Chúa Lê Ngọc Hân phải lâm cảnh bôn ba lưu lạc sau khi nhà Tây Sơn mất ngôi. Về phần hai người con của Công Chúa Lê Ngọc Hân thì một nhà truyền giáo Tây phương thời bấy giờ tên là L. Barizy đã cho biết là cả hai đều bị Nguyễn Vương bắt lúc thành Phú Xuân thất thủ năm 1801, không kịp chạy theo Vua Cảnh Thịnh ra Bắc Hà. Giáo sĩ L. Barizy đã nhận diện và không tiếc lời ca ngợi khuôn mặt tuấn tú và thái độ cứng cỏi của hai đứa trẻ khi bị xử tử hình vào năm sau, 1802, cùng một lần với Vua Cảnh Thịnh Nguyễn Quang Toản. Như vậy, hai người con của Công Chúa Lê Ngọc Hân đều đã bị yểu vong thì làm gì có câu chuyện hậu duệ của Công Chúa còn nối dõi tới bây giờ.

            Các truyền thuyết và truyện dã sử về chung cục của Công Chúa Lê Ngọc Hân thuộc loại thứ hai so với những câu chuyện trên đây thì ly kỳ hơn và chứa đựng nhiều tình tiết hư cấu xoay quanh các sự kiện lịch sử có thật. Thí dụ có chuyện kể rằng đầu năm Tân Dậu 1801, Nguyễn Vương theo kế sách "tượng kỳ khí xa" của Nguyễn Văn Thành, đã bỏ rơi Võ Tánh bị vây trong thành Bình Định để đem toàn lực ra đánh úp Phú Xuân. Ngày mồng 1 tháng 5 năm Tân Dậu, Nguyễn Vương vào cửa Tư Dung, đến tối vượt phá Hà Trung tiến chiếm bến đò Trừng Hà, ngày hôm sau đánh tan quân của Vua Cảnh Thịnh ở cửa Eo và sáng ngày mồng 3 tháng 5 đem đại binh vào thành Phú Xuân, dụng quân thần tốc đến độ Vua Cảnh Thịnh thua chạy không kịp mang theo gia quyến. Tối hôm mồng 3 tháng 5 năm Tân Dậu, Nguyễn Vương đi tuần tra trong thành và đã gặp gỡ người thiếu phụ vương giả để rồi nên duyên vợ chồng. Lại có chuyện kể rằng khi Vua Gia Long quyết định sách lập Công Chúa Lê Ngọc Hân làm Đệ Tam Cung, triều thần có người can gián, cho rằng Công Chúa chỉ là vật dư thừa của Tây Sơn, và nhà vua đã trả lời rằng chúng ta tiêu diệt Ngụy Tây thì giang san này, thành quách này, nhất nhất há chẳng phải lấy lại từ tay Ngụy Tây hay sao, như thế cũng là vật dư thừa của Tây Sơn vậy. Lại có chuyện kể rằng sau khi Vua Gia Long băng hà, Quảng Oai Công yểu tử, Thường Tín Quận Vương đã lập phủ đệ riêng, thì Đệ Tam Cung Lê Ngọc Hân lui về dưỡng già tại quê mẹ ở Bắc Ninh cho đến lúc lâm chung. Tình cảnh Công Chúa, "vinh diệu một đời có thể nói là cùng tột, thế mà trong những ngày xế bóng lưu lạc nơi quê ngoại, tưởng tới chuyện xưa cảnh cũ, há chẳng nao lòng mà than thở cho Tạo vật đã khéo trêu ngươi, không có việc gì lại không xảy ra được, khiến phát sinh nỗi cảm khái vô cùng cho cuộc sống phù du!" 

            (Hậu hứa Bắc quy tùng mẫu thị hương quán trú ư Bắc Ninh nhi chung yên. Khảo Chúa thiểu tắc vi hoàng nữ, trưởng tắc vi hoàng hậu, kế vị hoàng thái hậu. Kỳ nhất sinh chi vinh diệu khả vị cực hỉ. Cập kỳ vãn niên bất miễn ư lưu lạc, tưởng Chúa ư thử thì phủ kim tư tích, xúc cảnh hưng hoài, ninh bất trướng nhiên thán Tạo vật chi lộng nhân, mỹ sở bất chí, nhi sinh vô cùng chi cảm khái tai!)

             [Ngọc Hân Công Chúa dật sự. Nam Phong Tạp chí, số 103, 1926].

            Nhưng độc đáo hơn hết phải kể đến bản gia phả của họ Nguyễn hoàng tộc. Đó là cuốn Hoàng Triều Ngọc Phả, bản quốc ngữ, do Tôn Nhân Phủ biên soạn và ấn hành dưới triều Vua Thành Thái. Trong cuốn sách này, ở các chương nói về Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương con Vua Gia Long, rõ ràng mẹ đẻ của các ngài được ghi là Công Chúa Lê Ngọc Hân, con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê. Thật là rõ ràng và chính xác như một cộng một là hai, như hai cộng hai là bốn, không còn bàn cãi gì nữa cả. Người viết đã chính mắt được đọc những giòng chữ đó vào năm 1988 tại nhà nhạc phụ, sách do ông Tôn Thất Yên đưa cho mượn. Ông Tôn Thất Yên lúc bấy giờ là người được Hội Đồng Nguyễn Phước Tộc ủy thác điều hành công việc thường ngày của Hội Đồng Nguyễn Phước Tộc ở Sài Gòn, và được Hội Trung Việt Ái Hữu ủy thác trông nom quản lý nghĩa trang Gò Dưa, Thủ Đức. Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương là những nhân vật có thực, tuy rằng Quảng Oai Công yểu tử và Thường Tín Quận Vương ngày nay không có con cháu nối dòng, nhưng từ đường các ngài hiện nay ở vùng ven đô Huế vẫn còn hương khói, các bài phiên hệ thi về phần các ngài vẫn còn được truyền tụng, vì vậy việc gia phả hoàng tộc do Tôn Nhân Phủ ấn hành ghi rằng mẹ đẻ các ngài đích thị là Công Chúa Lê Ngọc Hân là một sự kiện không thể không lấy làm trọng yếu hàng đầu trong việc nghiên cứu chung cục của Công Chúa Lê Ngọc Hân.

            Vậy thì vấn đề được đặt ra là Công Chúa Lê Ngọc Hân có lấy Vua Gia Long hay không. Nếu Công Chúa Lê Ngọc Hân không lấy Vua Gia Long thì không còn có vấn đề Công Chúa Lê Ngọc Hân được sách lập làm Đệ Tam Cung, cũng như không thể có sự kiện Công Chúa Lê Ngọc Hân là mẹ đẻ các hoàng tử Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương . Mà chúng ta đã biết đích xác là Công Chúa Lê Ngọc Hân chết vào năm 1799, dưới triều Vua Cảnh Thịnh, khi nhà Tây Sơn chưa mất ngôi, vậy thì khi Vua Gia Long tiến quân vào thành Phú Xuân tháng 5 năm Tân Dậu, dương lịch 1801, Công Chúa Lê Ngọc Hân đã mất trước đó 2 năm, hình hài đã nằm sâu dưới lòng đất lạnh, thì làm sao sống lại để kết duyên vợ chồng với vì vua chiến thắng. Bởi lẽ đó, những câu chuyện thêu dệt chung quanh việc Công Chúa Lê Ngọc Hân lại một lần nữa lấy chồng vua là hoàn toàn không có căn cứ, là hoàn toàn sai sự thực.

            Nhưng còn cuốn ngọc phả bản quốc ngữ của Tôn Nhân Phủ đã khẳng định Công Chúa Lê Ngọc Hân là mẹ đẻ của Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương? Xin thưa ngay rằng cuốn gia phả này là bản quốc ngữ, không phải bản Hán văn, lại không phải do Quốc Sử Quán biên soạn mà là tác phẩm phiên dịch của Tôn Nhân Phủ từ bản Hán văn cũng của Tôn Nhân Phủ mà ra. Mà bản Hán văn này thì trong các chương nói về Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương đã viết rằng mẹ các ngài là Công Chúa Lê Ngọc con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê. Cái lối hành văn cổ điển bằng Hán tự thì có khi nào nêu rõ tục danh đâu. Mà tác giả bản Hán văn khi viết rằng mẹ các ngài là Công Chúa Lê Ngọc con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê đã chắc đâu muốn khẳng định rằng đó là Công Chúa Lê Ngọc Hân. Biết đâu tác giả bản Hán văn muốn nói đến một nàng Công Chúa Lê Ngọc khác, cũng con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê? Mà điều này thì những người phiên dịch ra quốc ngữ đã không hề hay biết, lại thêm nặng tinh thần tân học, viết lách trình bày chuyện gì cũng muốn tách bạch rõ ràng nên đã phiên dịch cụm từ "Công Chúa Lê Ngọc con Vua Hiển Tông" thành "Công Chúa Lê Ngọc Hân con Vua Hiển Tông" theo sở kiến chủ quan của mình.

            Như vậy rõ ràng hai hoàng tử Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương con Vua Gia Long đích thực là cháu ngoại Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê. Chỉ vì bản quốc ngữ do sở kiến chủ quan của người phiên dịch đã khẳng định mẹ đẻ hai ngài là Công Chúa Lê Ngọc Hân thay vì cứ để là Công Chúa Lê Ngọc như nguyên bản Hán tự nên mới nảy sinh ra điểm phi lý là người đã chết mấy năm trước đó bây giờ còn đâu mà lại lần nữa đi lấy chồng để rồi sinh đặng 2 con trai. Lại nữa, cuốn Hoàng Triều Ngọc Phả của Tôn Nhân Phủ là gia phả thành văn của Nguyễn Phước Tộc, là tài liệu chính thức về phả hệ hoàng phái, không thể nào được trước tác tùy tiện và thiếu chính xác được. Bởi vậy, Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương đích thực là cháu ngoại Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê, mẹ là Công Chúa Lê Ngọc, nên trong ngọc phả bản Hán văn mới ghi chép rõ ràng như vậy. Cũng không thể có trường hợp thấy sang bắt quàng làm họ, thấy công chúa con vua lá ngọc cành vàng bèn nhận càng là bên ngoại cho thêm phần vẻ vang, bởi một lẽ giản đơn họ Nguyễn cũng là đại quí tộc, đã ở ngôi chúa Nam Hà ba trăm năm nay rồi và hiện tại đang giữ ngôi vua thống nhất thiên hạ. Cho nên một khi mà Hoàng Triều Ngọc Phả của Tôn Nhân Phủ đã ghi chép như vậy thì Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương con Vua Gia Long đích thực là cháu ngoại Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê.

            Nhưng nếu đã khẳng định rằng mẹ đẻ của Quảng Oai Công và Thường Tín Quận Vương không phải là Công Chúa Lê Ngọc Hân thì đương nhiên phải nêu lên vấn đề mẹ đẻ của các ngài là ai vậy? Xin thưa rằng mẹ đẻ của các ngài cũng là công chúa con vua, cũng đã có một đời chồng trước là chồng vua, bây giờ lấy đời chồng thứ hai là Vua Gia Long sinh hạ được hai hoàng tử. Mẹ đẻ của các ngài quả là một nhân vật dị thường đúng như lời truyền tụng của nhân gian trong gần hai trăm năm nay :

            "Gái đâu có gái lạ đời,

            "Con vua lại lấy hai đời chồng vua.

Bà là Công Chúa Lê Ngọc Bình, công chúa con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê, em ruột Công Chúa Lê Ngọc Hân, Chính Cung Hoàng Hậu Vua Cảnh Thịnh nhà Nguyễn Tây Sơn, Đệ Tam Cung Vua Gia Long nhà Cựu Nguyễn, mẹ đẻ các Hoàng tử Quảng Oai Công (sinh năm 1809) và Thường Tín Quận Vương (sinh năm 1810).

            Thân thế và sự nghiệp hai bà Lê Ngọc Hân và Lê Ngọc Bình có nhiều điểm tương đồng mà những điểm tương đồng đó lại là những điểm rất căn bản. Hai bà đều là công chúa con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê, hai bà đều sinh trưởng ở ngoài Bắc, nghĩa là cả hai bà đều là Công Chúa Đông Đô. Lớn lên hai bà đều lấy chồng trong Trung, chồng của hai bà đều là Hoàng Đế nhà Nguyễn Tây Sơn, nghĩa là cả hai bà đều là Hoàng Hậu Phú Xuân. Do những điểm tương đồng căn bản đó mà những câu chuyện truyền tụng về cuộc đời của hai bà đan kết vào nhau, theo với không gian và thời gian mà dần dà thay đổi, để rồi lẫn lộn với nhau, cuối cùng thì chuyện có thật về người này trở thành chuyện huyền thoại của người kia. Nói rõ hơn, Công Chúa Lê Ngọc Hân chỉ lấy chồng một lần, còn Công Chúa Lê Ngọc Bình, sau khi nhà Tây Sơn mất ngôi, mới là người được Vua Gia Long sách lập làm Đệ Tam Cung, mới là người phụ nữ lạ thường, "con vua lại lấy hai đời chồng vua".

Điều đáng lưu ý là chính sử nhà Cựu Nguyễn không nói gì về Công Chúa Lê Ngọc Bình, còn các sử liệu liên quan đến nhà Nguyễn Tây Sơn thì tất nhiên dưới triều nhà Cựu Nguyễn đã không được lưu hành, tàng trử. Lại nữa, sự nghiệp của hai Hoàng Đế Quang Trung và Cảnh Thịnh khác biệt nhau một vực một trời, cho nên sử Tàu, sử ta, trong Nam, ngoài Bắc, đâu đâu cũng nói nhiều về vua cha mà ít khi đề cập đến vua con, do đó mà có hệ luận tất yếu là những gì liên quan đến vua cha thì người đời biết đến nhiều hơn những gì liên quan đến vua con. Bản thân Công Chúa Lê Ngọc Hân cũng có nhiều điểm sắc sảo lanh lợi hơn Công Chúa Lê Ngọc Bình. Bởi các lẽ đó mà từ trước tới nay chúng ta chỉ nghe nói đến Công Chúa Lê Ngọc Hân mà không nghe ai đề cập đến Công Chúa Lê Ngọc Bình. Chỉ từ sau năm 1975, Ty Thông Tin Văn Hóa Nghĩa Bình ấn hành và phổ biến một số tài liệu liên quan đến thân thế và sự nghiệp các nhân vật đời Tây Sơn, chúng ta mới bắt đầu chú ý đến nhân vật Lê Ngọc Bình, là Công Chúa con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê và là Chính Cung Hoàng Hậu Vua Cảnh Thịnh Nguyễn Quang Toản. Theo các sử liệu do Ty Thông Tin Văn Hóa Nghĩa Bình công bố, Vua Cảnh Thịnh và Công Chúa Lê Ngọc Bình đồng trang lứa với nhau. Vua Cảnh Thịnh sinh năm 1783, đúng như Đại Nam Chính biên Liệt truyện và các phúc trình của các giáo sĩ Longer và Le Labousse gửi cho Phái bộ Truyền giáo Nam Hà đã ghi chép. Như vậy, ngày Công Chúa Lê Ngọc Hân vầy duyên cá nước với Tiết Chế Nguyễn Huệ (1786) thì Công Chúa Lê Ngọc Bình mới có 4 tuổi. Đến năm bính ngọ (1792), Vua Quang Trung mất, Vua Cảnh Thịnh lên nối ngôi, cả nhà vua lẫn Công Chúa Lê Ngọc Bình mới được 10 tuổi. Thời gian này, cả hai đang ở tuổi trúc mã thanh mai. Những năm tiếp theo là những năm Thái sư Bùi Đắc Tuyên chuyên quyền, nên chắc chắn là Công Chúa Lê Ngọc Hân cho dù đã có ý định vẫn chưa thể thực hiện việc kết hợp sắt cầm cho em gái với con chồng. Phải đợi đến sau chính biến năm ất mão (1795), phe cánh Thái sư Bùi Đắc Tuyên bị dẹp tan, Công Chúa Lê Ngọc Hân mới có điều kiện thu xếp đưa em gái lên ngôi chính cung hoàng hậu. Lúc này, các bề tôi thân tín lục tục trở về triều, Công Chúa Lê Ngọc Hân củng cố lại thế lực trong chốn nội đình và có ảnh hưởng quyết định đến công việc triều đình, thì cũng là lúc Công Chúa Lê Ngọc Bình vừa được 13 tuổi. Như vậy, Công Chúa Lê Ngọc Hân đối với Công Chúa Lê Ngọc Bình thì vừa là chị ruột, vừa là mẹ chồng. Đến năm kỷ mùi (1799), niên hiệu Cảnh Thịnh thứ 7, Công Chúa Lê Ngọc Hân mất, Công Chúa Lê Ngọc Bình vừa được 17 tuổi. Đến năm tân dậu (1801), niên hiệu Cảnh Thịnh thứ 9, kinh thành Phú Xuân thất thủ, Vua Cảnh Thịnh chạy ra Bắc Hà, không kịp mang theo gia quyến, thì Công Chúa Lê Ngọc Bình chỉ mới có 19 tuổi, nếu tính tuổi theo lối ngày nay thì Công Chúa Lê Ngọc Bình chỉ mới được 18 tuổi mà thôi. Chính vào thời điểm này Đại Nguyên Súy Tổng Quốc Chính Nguyễn Phúc Ánh gặp Công Chúa Lê Ngọc Bình và năm sau, tức là năm nhâm tuất (1802), Nguyễn Vương lên ngôi Hoàng Đế, lấy niên hiệu là Gia Long, và sách phong Công Chúa Lê Ngọc Bình làm Đệ Tam Cung. Năm ấy, Công Chúa Lê Ngọc Bình vừa tròn 20 tuổi.

            Tuy nhiên, vẫn còn một vấn đề cần nêu lên là một sự kiện trọng yếu, rõ ràng và chính xác nhường ấy mà tại sao chính sử nhà Nguyễn lại không đề cập đến? Xin thưa ngay rằng các sử thần nhà Nguyễn trước nay vẫn lược qua không ghi chép những sự kiện lịch sử không phù hợp với quan điểm chính thống của ý thức hệ phong kiến phương Đông. Thí dụ rõ ràng nhất là trường hợp Công Nữ Ngọc Vạn con Chúa Hy Tông, gả làm Hoàng Hậu cho vua Chân Lạp Chey Chetta II vào năm 1620, mở đầu việc chính quyền Chúa Nguyễn kinh dinh đất Prey Kôr, tức là Sài Gòn Chợ Lớn sau này. Sự nghiệp của Công Nữ Ngọc Vạn ở Cao Mên cũng như công trạng của Công Nữ Ngọc Vạn đối với dân tộc Việt Nam đem so sánh với sự nghiệp và công trạng của Công Chúa Huyền Trân đời Trần thì to lớn hơn nhiều lần, thế mà chính sử nhà Nguyễn, vì tinh thần tự tôn dân tộc nghĩ rằng việc gả con cho người nước ngoài là việc không đẹp, nên về thân thế thì ghi là "khuyết truyện", còn về sự nghiệp thì đã không chép được một câu. Trong những trường hợp khác thì sử thần nhà Nguyễn dấu nhẹm những sự kiện lịch sử mà luân lý phong kiến phương đông cho là đi ngược đạo lý. Thí dụ như trường hợp Chúa Định Vương Nguyễn Phúc Thuần là con Chúa Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát với một bà Công Nữ em con chú con bác với Chúa Võ Vương (công nữ Ngọc Cầu, con gái Dận quận công Nguyễn Phúc Điền). Việc hợp hôn như vậy theo quan điểm đạo lý Á  Đông là loạn luân, bởi thế chính sử nhà Nguyễn không đả động đến chuyện đó, mặc dù sự kiện này vô cùng trọng đại đối với tương lai vương nghiệp nhà Cựu Nguyễn, vì đã mở đầu cho việc Chúa Võ Vương bỏ trưởng lập thứ, đưa đến việc Trương Phúc Loan chuyên quyền và anh em nhà Tây Sơn khởi nghĩa, khiến cơ nghiệp họ Nguyễn chút nữa thì tiêu vong, dòng dõi họ Nguyễn chút nữa thì tuyệt diệt.

            Vậy thì đã lại tái diễn việc chính sử nhà Nguyễn lược qua không đả động đến dữ kiện Hoàng Đế Gia Long sách lập Công Chúa Lê Ngọc Bình con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê, nguyên Chính Cung Hoàng Hậu Vua Cảnh Thịnh nhà Nguyễn Tây Sơn, làm Đệ Tam Cung. Lý do cũng vẫn là ý thức hệ phong kiến nho giáo ràng buộc người phụ nữ vào khuôn phép tứ đức tam tòng, chồng chết thì chết theo chồng hoặc ở vậy chứ không được lấy chồng khác. Lý do cũng vẫn là ý thức hệ phong kiến nho giáo ràng buộc người nam nhi khi xuất khi xử luôn luôn phải tuân thủ đạo nghĩa tam cương ngũ thường, phân biệt minh bạch chính thống và tà ngụy. Bởi vậy, sử thần nhà Nguyễn đã cho rằng chuyện Công Chúa Lê Ngọc Bình vốn là người cũ của Ngụy Tây mà được sách lập làm Đệ Tam Cung là chuyện không đẹp, nên lược qua không đề cập đến. Thái độ này phản ánh dư luận đa số trong giới phong kiến nho sĩ đương thời mà rõ nét nhất là những câu chuyện truyền tụng về những lời lẽ của triều thần can gián nhà vua. Tuy nhiên, những lý lẽ phản bác rất chính đáng của vua Gia Long cũng lại đã cho thấy ý chí không thể lay chuyển của nhà vua trong quyết định sách lập Công Chúa Lê Ngọc Bình làm Đệ Tam Cung. Hành động của Vua Gia Long không phải là hành động của con người bình thường tiếc ngọc thương hoa, cho dù Công Chúa Lê Ngọc Bình có là công chúa con vua trẻ đẹp, tuổi tác chưa được hai mươi. Hành động của Vua Gia Long là hành động đã suy tính kỹ lưỡng, không vì tình nhi nữ nhỏ mọn ở chốn phòng khuê mà vì quyền lợi tối thượng của phe nhóm, của dòng họ, của triều đình, của chính nghĩa, của quốc gia đại sự. Thật thế, Vua Gia Long tuy đã thống nhất đất nước, thu Nam Bắc về một mối, nhưng lòng người Bắc Hà vẫn còn tưởng nhớ nhà Lê. Song song với việc thiết lập cơ chế Bắc Thành Tổng Trấn, cho địa phương được tự trị rộng rãi, cũng như song song với việc lục dụng con cháu nhà Lê vào các cơ quan nhà nước, tùy tài khiển dụng không phân biệt nam bắc, mới cũ, việc sách lập một công chúa Bắc Hà con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê vào một địa vị tôn quí ở chốn nội đình là một hành động tâm lý chiến sâu sắc của một chính trị gia bậc thầy, một hành động có tính toán kỹ lưỡng và khôn ngoan tuyệt cùng.

            Tóm lại, việc Vua Gia Long sách lập Công Chúa Lê Ngọc Bình làm Đệ Tam Cung là một sự kiện lịch sử có thật, rõ ràng và chính xác, mặc dù chính sử nhà Nguyễn đã không đề cập tới. Công Chúa Lê Ngọc Bình là em ruột Công Chúa Lê Ngọc Hân. Cả hai đều là Công Chúa Đông Đô, đều được sắc phong Hoàng Hậu Phú Xuân. Nhiều câu chuyện truyền tụng trong dân gian được thêu dệt chung quanh cuộc đời hai bà, đan kết vào nhau, lẫn lộn với nhau, thay đổi dần dà với thời gian và không gian, và đặc biệt là vì không mấy ai biết đến Công Chúa Lê Ngọc Bình mà chỉ biết có Công Chúa Lê Ngọc Hân mà thôi, nên cuối cùng, có nhiều chuyện là đời thực của bà này lại trở thành huyền thoại về bà kia.

            Vậy từ nay, chúng ta hãy dứt khoát khẳng định sự kiện Công Chúa Lê Ngọc Hân chỉ có một đời chồng, và chung cục của bà vẫn là giàu sang tôn quí. Bà là Bắc Cung Hoàng Hậu của Vua Quang Trung, và bà đã chết dưới triều Vua Cảnh Thịnh, khi nhà Tây Sơn chưa mất ngôi. Còn người phụ nữ lạ thường, đã là Công Chúa con vua lại lấy hai đời chồng vua là Công Chúa Lê Ngọc Bình, em ruột Công Chúa Lê Ngọc Hân. Công Chúa Lê Ngọc Bình là con Vua Hiển Tông nhà Hậu Lê, có đời chồng thứ nhất là Vua Cảnh Thịnh nhà Nguyễn Tây Sơn, và đời chồng thứ hai là Vua Gia Long nhà Cựu Nguyễn, đúng như câu ca dao trong dân gian vẫn còn tuyền tụng đến ngày nay :

            "Gái đâu có gái lạ đời,

            "Con vua lại lấy hai đời chồng vua.  

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                Minh vũ  Hồ Văn Châm                                                                                                              

TÀI LIÊU THAM KHẢO

1. Đại Nam Chính Biên Liệt Truyện, Sơ Tập, Quyển 30, Ngụy Tây Liệt Truyện. Quốc Sử Quán, Huế. Bản dịch chép tay của Tạ Quang Phát.

2. Đại Nam Thực Lục Tiền Biên, Công Chúa Liệt Truyện. Quốc Sử Quán, Huế.

3. Hoàng Triều Ngọc Phả, Bản Hán Văn và Bản Quốc Ngữ. Tôn Nhân Phủ, Huế.

4.Việt Sử : Xứ Đàng Trong. Phan Khoang, Xuân Thu, Houston, TX.

5. Hoàng Lê Nhất Thống Chí. Ngô Gia Văn Phái, Bản dịch Ngô Tất Tố, Cơ sở Xuất bản và Báo chí Tự Do, Sài Gòn, 1958.

6. Quốc Văn Thời Tây Sơn. Hoàng Thúc Trâm, Vĩnh Bảo, Sài Gòn, 1950.

7. Việt Nam Văn Học Sử Giản Ước Tân Biên, Tập II, Văn Học Lịch Triều : Việt Văn. Phạm Thế Ngũ, Quốc Học Tùng Thư, Dai Nam Co, Glendale, CA, 1982.

8. Một Vài Sử Liệu Về Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ. Một Nhóm Học Giả, Dai Nam Co, Glendale, CA, 1992.

9. Documents historiques sur La Mission de Cochinchine. A. Launay, Archives des Missions Etrangères de Paris.

10. Tonkin, Volume 692, Volume 693. Archives des Missions Etrangères de Paris. Các bản trích dịch của Đặng Phương Nghi, Tập San Sử Địa, Sài Gòn.

11. Nam Phong Tạp Chí, số 103, phần Hán văn. Hà Nội, 1926.

12. Tạp Chí Tri Tân. Hà Nội, 1943.

13. Một Số Sử Liệu Về Các Nhân Vật Thời Tây Sơn. Ty Thông Tin Văn Hóa Nghĩa Bình, Qui Nhơn, 1980.

14. Ca dao và Triều Nguyễn. Tôn Thất Hứa, Tuyển Tập Nhớ Huế, số 8, Westminster, CA,1996.

Đã đăng:

Tạp Chí Đi Tới, Montréal, QC, Canada.

Tạp Chí Cách Mạng, Houston, TX, USA.

Đặc San Tư𓒹ng Niệm 200 Năm Công nghiệp Thống Nhất Quốc Gia Của Vua Gia Long, Westminster, CA, USA.

NGUYỄN MINH CẦN * ĐỌC DẠ KÝ CỦA PHÙNG CHUNG

ĐỌC “DẠ KÝ”
CỦA PHÙNG CUNG

Nguyễn Minh Cần

     Tôi đọc đi đọc lại nhiều lần truyện “Dạ Ký” với một hứng thú đặc biệt, vì cảm nhận được tầm nhìn sâu sắc cũng như tài nghệ viết văn trào phúng của Phùng Cung. Có lẽ, những ai đã từng sống dưới chế độ độc tài toàn trị ở miền Bắc, nhất là ở Hà Nội, hồi những năm 1954-1960 đều dễ dàng cảm nhận chất trào lộng, thậm chí châm biếm cay độc, của truyện này và càng thấy rõ sự can trường hiếm có của nhà văn khi dám động đến những “chuyện chết người”.

     Hẳn bạn đọc còn nhớ mấy câu thơ trong bài “Lời Mẹ Dặn” của Phùng Quán nói về thân phận nhà văn dưới chế độ độc tài của Đảng cộng sản (ĐCS):

     “Người làm xiếc đi dây rất khó

     Nhưng chưa khó bằng làm nhà văn

     Đi trọn đời trên con đường chân thật”.

     Thế nhưng, làm nhà văn trào phúng, nhà văn châm biếm muốn “đi trọn đời trên con đường chân thật” dưới cái chế độ chuyên chế tuyệt đối “thời đại Hồ Chí Minh” thì chẳng những khó mà còn cực kỳ nguy hiểm! Nhà văn trào phúng đó chẳng khác gì người nghệ sĩ múa chân trần trên những lưỡi gươm trần sắc bén, chỉ sẩy chân một tí là... máu chảy đầu rơi. Dĩ nhiên, đây không nói đến đám nhà văn trào phúng viết theo “đơn đặt hàng” của Đảng – họ tha hồ múa may quay cuồng trên bục gỗ trải thảm rất êm.

     Thực ra, Phùng Cung không hề ghi rõ “Dạ Ký” là truyện trào phúng – chắc anh có lý do riêng – và trong truyện anh cứ... tự để cho cái “vô thức” (hay “tiềm thức”) của mình dẫn dắt anh theo mê lộ của cơn mộng mị giữa đêm hè oi bức. Nhưng dẫu sao chăng nữa, chất trào lộng vẫn đầy rẫy trong truyện, tuy rằng nó không gây cho người đọc những chuỗi cười giòn giã, mà chỉ gợi lên những nụ cười khẩy chua chát đầy khinh bỉ, lắm khi cười ra nước mắt.

Phùng Cung viết truyện này (1959) vào lúc anh đang bị đình chỉ công tác, sau trận đấu đá tơi bời vì truyện “Con Ngựa Già Của Chúa Trịnh” đăng trên báo Nhân Văn. Anh viết đúng vào lúc kẻ cầm quyền đang chuẩn bị bắt anh vào tù (1960) mà có lẽ anh cũng không ngờ. Phải nói rằng, viết truyện trong những điều kiện như vậy, anh phải đem hết cái tài nghệ khéo léo của mình, từ việc bố trí câu chuyện đến cách hành văn, phải cân nhắc từng câu, từng chữ, từng chi tiết nhỏ, phải khéo “tung hoả mù”, trộn lẫn những “pha” dường như phù phiếm, lan man, với những “pha” “trọng điểm” để – may ra – lọt qua được cặp mắt cú vọ của lũ “cai tù văn nghệ” của Đảng đang cố sức tâng công. Vả lại, cũng rất có thể là anh viết “Dạ Ký”  vào chính lúc này chỉ cốt để thoả mãn một nhu cầu nội tâm gay gắt của người nghệ sĩ la “phải viết”, còn việc đăng tác phẩm hay không thì... “hạ hồi phân giải”.

     Bây giờ, tôi xin phép lướt sơ qua vài nét về tình hình Miền Bắc, nhất là Hà Nội, sau năm 1954 để các bạn trẻ mới lớn lên sau này và những ai sống trong Nam hoặc ở nước ngoài chưa từng biết tình hình Miền Bắc thời đó có thể hình dung được để dễ dàng cảm nhận tính chất trào lộng trong “Dạ Ký”.

     Khi quân đội ông Hồ vào tiếp quản thành phố Hà Nội (10.10.1954), nhiều người thật sự phấn khởi đón mừng. Nhưng chỉ vài ngày sau, người dân bắt đầu cảm thấy một sự hụt hẫng, cảm thấy dường như chính họ ... bị coi là một hạng dân không đáng tin cậy! Ngay cả những người vốn là cơ sở của “cách mạng” cũng hơi e ngại vì thấy những cán bộ trước đây thường ăn dầm ở dề trong nhà mình thì nay hình như cũng ngần ngại, không dám đến nhà. Còn những người thường dân chân tình mời cán bộ, bộ đội đến nhà chơi đều nhất loạt bị từ chối. Lý do không được nói cho bất kỳ ai: theo nghiêm lệnh Uỷ ban quân quản thành phố, tất cả cán bộ, đảng viên, bộ đội tuyệt đối không được tự ý đến nhà dân, vì phải đề cao cảnh giác, phải “đề phòng những viên đạn bọc đường (1)  của dân vùng địch”! Cái lệnh đó cho thấy ngay từ đầu tinh thần kỳ thị với “dân vùng địch” trong giới cầm quyền nặng nề đến mức nào. Bầu không khí chính trị trong thành phố càng ngày càng căng thẳng, một phần do những quy định ngặt nghèo về đăng ký hộ khẩu, về thuế vụ, những vụ bắt bớ ngấm ngầm, những hoạt động dò xét lộ liễu của công an, phần khác cũng do ảnh hưởng của cuộc di tản rầm rập của hàng chục vạn người bỏ nhà cửa, ruộng vườn chạy vào Miền Nam, và nhất là do tiếng vang dội đến của những bạo hành trong cuộc cải cách ruộng đất ở nông thôn.

     Khi vào thành phố, cán bộ, đảng viên và bộ đội du nhập theo một loạt từ ngữ hết sức xa lạ và khó hiểu với người dân địa phương, nào là tiến bộ, lạc hậu, phản động, khắc phục khó khăn, thành khẩn bộc lộ, thực sự cầu thị, đãi ngộ, hưởng thụ, tiêu chuẩn, đốt cháy giai đoạn, v.v... Người dân cũng rất kinh ngạc về những “tập tục” lạ lùng, như trai gái tìm hiểu nhau hay muốn cưới nhau thì trước hết phải báo cáo và xin phép “tổ chức”, họ chẳng hiểu nổi “tổ chức” là cái “ông” gì mà lớn hơn cả bố mẹ!

     Sau ngày tiếp quản Hà Nội, một chế độ phân biệt đối xử ngay trong hàng ngũ “cách mạng” đã được ban xuống – “chế độ đãi ngộ”, rập theo khuôn mẫu Trung Quốc. Chẳng hạn, trong sự ăn uống thì chia ra “đại táo” (bếp lớn, dành cho đội viên, cán bộ nhân viên loại thường với mức ăn kém cỏi), “trung táo” (bếp vừa, dành cho sĩ quan chỉ huy, cán bộ loại trung bình với mức ăn khá hơn chút ít), “tiểu táo” (bếp nhỏ, chỉ để phục vụ cho một hoặc vài gia đình, dành cho cán bộ, sĩ quan cao cấp với mức ăn sang trọng). Đó là chưa kể nhiều “chế độ” rất chi li về cung cấp vải vóc, ăn mặc, nhà ở, chữa bệnh, v.v... với những “tiêu chuẩn rất cụ thể” mà Phùng Cung nói mỉa là “rất khoa học”. Đây là bước đầu của hệ thống đặc quyền đặc lợi  của một giai cấp mới thống trị trong chế độ mới.

Thế nhưng, một thời gian sau khi tiếp quản Hà Nội, những hàng hoá, nguyên liệu do chế độ cũ để lại  đã cạn kiệt dần, thành phố gặp khó khăn ghê gớm trong việc cung cấp cho nhu cầu sinh hoạt của cán bộ, nhân viên và dân chúng, cũng như nhu cầu sản xuất. Đời sống dân chúng sa sút rõ rệt. Kẻ cầm quyền không có cách gì hơn là một mặt cố duy trì mức cung cấp cho cán bộ cao cấp, mặt khác kêu gọi cán bộ và dân chúng “thắt lưng buộc bụng”, cố gắng khắc phục khó khăn hoặc hứa hẹn “cứ yên trí, mọi việc rồi sẽ tốt đẹp”, hy vọng hàng viện trợ của Liên Xô, Trung Quốc sẽ đến kịp thời.

     Trong lúc đó, theo lệnh của Trung ương Đảng, Hà Nội phát động phong trào xây dựng thành phố trong sáng, báo Đảng địa phương lại huênh hoang viết trong sáng như pha lê! Về sau phong trào này đổi tên là “xây dựng thủ đô Hà Nội thành pháo đài xã hội chủ nghĩa”, nghe rất kêu! Nội dung chủ yếu của phong trào là phải quét sạch những tàn dư của chế độ cũ, quét sạch bọn gián điệp, biệt kích địch cài lại, bắt sạch những nguỵ quân, nguỵ quyền “nguy hiểm” dù họ tự nguyện ở lại, đã ra thú và có người đã được “lưu dụng”, bắt sạch những thành viên của các đảng phái gọi là “phản động”, dù họ chưa thể hiện gì hành động chống đối, siết chặt việc đăng ký và kiểm tra hộ khẩu, tổ chức những “đội thanh niên cờ đỏ” đi tuần tra cùng công an, đồng thời đi thu ở các nhà dân và đốt hết những sách báo, văn hoá phẩm... dưới thời địch chiếm đóng, bắt giới trẻ xoá bỏ “di sản thời địch”, cấm lối ăn mặc bị coi là “lố lăng”, như quần “ống tuýp”, tóc để dài... – đồng thời tích cực chống mê tín dị đoan, chống các hoạt động của các tổ chức tôn giáo, v.v...

     Ở đây, thiết tưởng không cần nhắc lại những chuyện động trời trên Miền Bắc và ở Hà Nội hồi đó, như cải cách ruộng đất, đăng ký hộ khẩu, Nhân Văn – Giai Phẩm, thuế nông nghiệp, thuế công thương nghiệp, cải tạo công thương nghiệp... Tất cả những điều đó đều là đề tài cấm kỵ (tabou), trước hết đối với các nhà văn, nhà báo, nên   nói chung không một ai hé răng!

     Cười ra nước mắt

     Thế mà, trừ những tabou không được đụng đến, còn những nét tình hình chung nói trên, Phùng Cung đều đã đề cập đến một cách khéo léo trong phần đầu của “Dạ Ký”: anh viết dường như theo đúng đường lối và luận điệu của Đảng, nhưng người đọc vẫn thấy được vẻ mỉa mai của anh và cái lố bịch của những việc “người ta” làm.

     Thoạt đầu, anh kêu ca thời tiết oi bức, như nung, như thiêu, thậm chí cố dùng sai từ ngữ, chửi thời tiết là lạc hậu, đêm lạc hậu, nhưng rồi anh lại tự hỏi hay đây là điềm thiên thời ra tay ủng hộ (cách mạng) để cái nóng nấn ná ở lại đòi đốt cháy giai đoạn (2) và anh tỏ ra rất “giác ngộ”, tự động viên mình mở mắt to hơn, phóng tầm nhìn xa hơn để thấy cái lợi lớn (của cách mạng), nóng thế này, chứ nóng gắt hơn nữa thì cũng khắc phục được hết (vì cách mạng). Khác với nhiều người, anh tự nhận mình là một công dân ngoan ngoãn, giác ngộ: nóng bức dữ dội, cả nhà ốm đau, nhưng anh cũng không hương khói cầu khẩn, không kêu ca, không văng bậy, chửi bậy mà chỉ biết cắn răng chịu đựng! “Khó khăn phải khắc phục mà! Khắc phục được hết. Nó là khẩu hiệu tiên quyết thắng lợi mọi mặt! Có thể khẳng định một thủ đô pha lê, một thành phố pha lê đã nằm trong hoạch định của trên. Ai cũng nức lòng lạc quan – không phải lạc quan tếu, mà lạc quan cách mạng!”... Cái lối nói “rất lập trường” của anh hàm chứa một sự mỉa mai chua chát. “Ai cũng nức lòng lạc quan”... “lạc quan cách mạng”... trong lúc dân chúng thì méo mặt vì đời sống khó khăn!

     Rồi  anh lại kể chuyện đến thăm vợ ốm, anh vẫn phải nói với vợ bằng “cái lối động viên quen tai rất thời thượng”: “Yên trí! Tất cả đều tốt!” Anh tự hỏi: cái lối nói đó xuất xứ từ đâu nhỉ? Mà “cửa miệng quái nào cũng có thể thốt ra được, ở bất luận trường hợp nào xét thấy cần thiết!” Tác giả biết rõ là nó xuất xứ từ đâu, nên anh chỉ tự mắng mỏ mình nói thế với vợ là láo toét, là nói điêu, là dối trá! Và chính tác giả cũng viết là trong cái cõi hệ luỵ thiên định, nhân định này, chỉ có những phù thuỷ giấu mặt, cao tay mới làm được cái trò “úm ba la” đổi đen thành trắng, đổi đen ra đỏ nhưng “văn hoá mới” và “văn minh” chưa lùng chụp được mà thôi. Còn mình là dân thường thì làm gì mà biết được. Là người dân, là công dân thì mình chỉ dám nói chuyên công dân thôi. Được vinh dự cầm chặt thẻ cử tri, phiếu bầu là đủ tự hào quyền làm chủ, mà đã có quyền thì phải có nghĩa vụ vinh quang! Còn chế độ đãi ngộ, hưởng thụ của Đảng ngày nay rất khoa học, có tiêu chuẩn rõ ràng không có lộn xộn như xa xưa, cái gì cũng “... giai do tiền định” (đều do số phận định trước). Đừng hòng như thế! Trong thời mới thì “Nhất ẩm, nhất trác giai do tiêu chuẩn” (mỗi miếng uống, mỗi miếng ăn đều do tiêu chuẩn cả). Cấp trên không cấm ai – mà trái lại còn khuyến khích mọi người – vượt  lên tiêu chuẩn cao hơn. Chỉ có điều bản thân anh phải đánh vật với miếng ăn, miếng uống, đánh vật với bệnh tật của vợ con, đánh vật với đủ thứ rủi ro: nhòm ngó, nghe ngóng, đánh vật với chính mình... thì còn hơi sức đâu để phớt cẳng vượt lên tiêu chuẩn cao hơn được!

     Chỉ trong cái đoạn mở đầu đó, khi tác giả còn đang tỉnh ngủ, người đọc đã thấy ngay biết bao nhiêu mũi nhọn châm biếm anh chĩa vào những vấn đề thời sự gây cấn hồi đó.  Còn khi tác giả chìm dần vào giấc ngủ, thì cái giai điệu và lời ca chìm nổi, nhỏ to theo gió – “Thề phanh thây, uống máu... cùng tiến lên!...” – cứ dìu hồn anh vào cơn mộng mị. Cũng cần nói thêm, cái giai điệu và lời ca này còn ám ảnh tâm trí anh, giày vò tâm hồn anh nhiều lần khi anh bị giam cầm trong tù ngục: đôi lần anh đã nhắc đến chúng trong thơ ca! Rơi vào cõi mộng, anh mất cả phương hướng, mất cả “lập trường”, thấy vết xe tăng mà không thể nhìn nhận được đây là dấu tích của chiến tranh vệ quốc hay xâm lược, mà chỉ nghĩ một cách “thô thiển”: “Tất cả chỉ là sự bày đặt, buôn bán máu xương của ma vương quỷ dữ!”... Sau này, khi đọc lại những vần thơ chống chiến tranh anh viết trong ngục, độc giả thấy rõ những ý nghĩ “thô thiển” này không phải chỉ nảy ra trong cơn mộng mị.

     Chỗ dựa của kẻ cầm quyền

     Giấc mộng lại dẫn anh trở về với môi trường nghề nghiệp của anh: ngành văn nghệ. Anh gặp một người quen thường ngày vẫn chạm mặt, nhưng không sao nhớ tên được. Người ấy nói với anh cái gì đó – “đường vinh quang” hay “đài vinh quang”... anh cũng không rõ, rồi y vụt biến đi... Anh cố rà soát lại trong “kho nhớ” của mình, thì đầu tiên  anh nhớ đến dáng đi lon ton, lon ton của y mà anh gọi là “lối vận hành của quan hoạn”, tức là kẻ phục dịch trong cung đình. Anh dần dần nhớ lại tiểu sử của y. Y “được trên sủng ái”, “từ miệng y khuôn ra toàn đạo đức” ngọt xớt nhưng mà giả dối. Bản tính y thì “hẹp hòi, ích kỷ, thù vặt đầy người”, nhưng y “cũng được việc lắm”, văn thơ, kịch cọt, nhạc nhiếc, triết trủng cái gì cũng có thể “phục vụ” được, nên đời y “thông bén luồng lạch” cả về mặt công tác cũng như riêng tư. Y được anh em trong ngành văn nghệ phong tặng danh hiệu “Con chó dái đầu bảng!”, còn nhiều chị em bị y lừa đảo làm cho khốn khổ, nhưng vì họ kiêng nể cách mạng nên không dám lên án y là tên “Sở Khanh cách mạng” mà chỉ nhổ hơi nặng bãi nước bọt! Tác giả tự hỏi một con người như thế mà không biết cấp trên trực tiếp và cả gián tiếp nữa có biết không? Rồi anh tự trả lời: Cấp trên sáng suốt nhường ấy thì chắc phải biết! Nhưng vì văn thơ, kịch cọt của y lại hợp khẩu vị cấp trên nên người ta đã làm ngơ, cho là “những nhược điểm nhỏ” của y chẳng ảnh hưởng gì đến nền đạo đức cách mạng, chỉ là cá tính vô hại mà thôi. Cho nên y “vẫn lông nhông leo thang, công tác vẫn ngon lành”. Đây là một mẫu người rất phổ biến trong hàng ngũ “cách mạng”: kẻ nịnh thần, bồi bút-văn nô, chỗ dựa của kẻ cầm quyền.

     Trong cơn mộng mị, tác giả thắc mắc về sự ẩn hiện của y. Anh nghĩ, theo truyền ngôn, ở nước ta chỉ có “Tứ bất tử”, các vị này dày công tu luyện đạo gì đó? Vậy chẳng lẽ y đã sung vào hàng ngũ các vị đó rồi sao? Và chẳng lẽ học thuyết Mác-Lê-nin cũng là đạo sao? Vô thần cơ mà! Ừ thì cứ cho là đạo vô thần đi. Đạo vô thần mà lại lắm phép lạ đến thế thì khiếp thật! Và dường như y phải là bực chân tu chính đạo! Cái ý nghĩ của Phùng Cung cứ vòng vo, vòng vo một cách... cực kỳ nguy hiểm, đến khi anh tự thấy mình sắp đi quá trớn rồi, nên vội trụt ý nghĩ lại.

     Phải nói rằng đoạn này tác giả đã đẩy tính trào lộng lên đến cao độ, dám vạch rõ thói tệ của đám cầm quyền là chỉ dựa vào lũ nịnh thần, bồi bút-văn nô, mà không biết quý người ngay, người nói thẳng, lại còn dám đem những cái “thiêng liêng” nhất, như các vị “Tứ bất tử”, học thuyết Mác-Lê-nin, “đạo vô thần” ra mà bàn luận, giễu cợt, lại dám nghĩ tên nịnh thần, bồi bút-văn nô kia dường như là bực chân tu chính đạo và dám thắc mắc chẳng lẽ y đã sung vào hàng ngũ“Tứ bất tử” rồi sao?... Theo lời đồn trong cán bộ thời đó, cho đến đầu thập niên 50 các vị “Tứ bất tử” có ông Hồ, ông Năm/Trường Chinh, ông Văn/Giáp và ông Tô/Đồng, còn từ năm 1956 thì có ông Hồ, ông Ba/Duẩn, ông Sáu/Thọ và ông Tô/Đồng; ông Năm bị thi hành kỷ luật sau cuộc cải cách ruộng đất, ông Văn thì bị ông Ba cho ra rìa do ghét bỏ, kèn cựa. Đó là những lời đồn đãi, còn thật hư thế nào thì chỉ có trời mới biết được.

     Như đã nói trên, Phùng Cung viết truyện ngắn này sau khi phải trải qua một trận đấu tố căng thẳng. Những ám ảnh của cuộc đấu tố đó rất nặng nề và bi đát đối với tâm hồn anh. Trong trí anh, lởn vởn hình ảnh các vị “quan toà văn nghệ mặt sắt đen sì”, như Hoài Thanh, Chế Lan Viên, Nguyễn Đình Thi, Võ Hồng Cương... chễm chệ ngồi trên bàn chủ tịch đoàn để cật vấn, truy hỏi anh: “Chưa được thành khẩn, phải đào sâu suy nghĩ, còn phải bộc lộ!...” Và một đòn hoàn toàn bất ngờ mà hết sức đau đớn đối với anh là ngay hôm đó “người ta” đã “bố trí” để chính những người bạn của anh lên “đấu tố” anh: Trần Dần “tố” trước, còn Lê Đạt và Hoàng Cầm phụ hoạ theo. Mà lời “tố” lại rất độc: vì mang lòng hận thù cách mạng sau khi bố chết (cụ thân sinh của anh bị quy trong cải cách ruộng đất là địa chủ cường hào) nên anh đã viết truyện để “viser” lãnh tụ và Đảng (3)! Tất cả những ám ảnh nặng nề đó không thể không phản ảnh trong giấc mộng của anh. Nhưng anh là một cây bút có trách nhiệm, anh không đưa nỗi đau của riêng mình vào truyện, mà dùng ngòi bút khéo léo vạch trần cái tồi tệ của chế độ đương thời.

     Những ám ảnh nặng nề

     Trời đã ngả chiều, anh khát nước quá, tìm đến một nơi chẳng hiểu là đền hay chùa, chợt nghe tiếng chó sủa vang, anh cố tìm chủ của chúng – nhà sư hay ông từ – để xin ngụm nước, nhưng chẳng thấy ai. Nghe tiếng lịch kịch bên trong, anh bước hẳn vào trong thềm đại bái, nhìn lên tam bảo uy nghi, bên trên có ba vị tam thế, còn hai bên hành lang thì hàng loạt tượng phật, tượng thánh sơn son thếp vàng lộng lẫy. Bỗng anh bủn rủn cả người, anh rẽ sang tả hay sang hữu, các vị  ấy đều đồng loạt đưa mắt theo lườm anh. Anh cảm thấy lạnh toát người, cố trấn tĩnh làm nhanh bản tự thuật trong đầu, anh cũng đã biết tự thuật thì phải thành khẩn tự nhận tội lỗi là cốt lõi của vấn đề. Anh tự nhủ có lẽ chỉ con mắt thần phật mới nhìn thấu hết. Chắc kiếp trước mình đã có ác nghiệp!... Và anh khép nép lùi ra...

     Mới ở chùa ra, thình lình một mũi giày đá mạnh vào mông anh. Giật mình quay lại, thì ra «chẳng ai xa lạ, ông bạn cao tuổi, nhà thơ giả thiểu số». Chắc độc giả đoán biết người đó là ai? Nhà thơ đã từng đổi họ từ Phan sang Chế, giả làm dân Chiêm Thành, tác giả tập «Điêu Tàn» (1938). Còn ở thời điểm cuối thập niên 50 này, nhà thơ họ Chế đang là một trong số những «chiến sĩ» hăng hái nhất, xông xáo nhất đấu tranh với «bè lũ Nhân Văn-Giai Phẩm» để cố vươn lên chiếc ghế quyền lực cao hơn, cố chiếm chỗ ngồi trọng vọng hơn trong «bàn tiệc lớn» (4). Phùng Cung bất bằng cái lối mở đầu cuộc gặp mặt theo kiểu trịch thượng này, nhưng anh ngại nói ra. Còn «nhà thơ giả thiểu số» thì lại hất hàm ngạo mạn hỏi anh : «Đã thật thành khẩn chưa?» làm anh càng thêm khó chịu. Anh nghĩ là có lẽ tiếng lịch kịch bên trong chùa hồi nãy khi anh còn đứng ngoài thềm đại bái là do nhà thơ tạo nên. Và anh phục sát đất cái khoa «Phật vận» của nhà thơ: đến cả phật mà anh ta cũng vận động được để theo dõi xem mình đã thành khẩn chưa! Rồi Phùng Cung lại nghĩ «cũng có thể do nhà thơ quen lấy tiếng chó làm chuẩn để cân đong, đánh giá sự gian ngay chăng?» Anh nghĩ lan man: «nhiều con chó khôn đáo để còn biết sủa lập công phò chủ», «anh cũng ít nhiều bị chúng hiểu lầm» nhưng chẳng đáng để ý. Người đọc hiểu ngay đây là «lũ chó hai chân» đang lợi dụng cơ hội Đảng «đánh» Nhân Văn – Giai Phẩm để «đánh hôi», «cắn trộm», ra sức lập công phò chủ, cố leo được lên địa vị và tiêu chuẩn hưởng thụ cao hơn. «Nhà thơ giả thiểu số» lại lên mặt giáo dục Phùng Cung: «Chưa được  thành khẩn! Phải đào sâu suy nghĩ! Còn phải bộc lộ!...» Anh bực mình nghĩ, đây đâu có phải là đang cuộc chỉnh huấn. Giá mà chỉnh huấn thì anh chẳng thèm tiếc gì vài cái gãi đầu, đấm ngực, rồi hăng hái tự lên án mình – dù thật hay vờ, miễn là học uỷ gật đầu chấp nhận... Vừa giục anh «phải bộc lộ» xong, nhà thơ lại hạ giọng ra vẻ thượng cấp: «Cũng tạm được, cũng đã có ít nhiều chuyển biến!...» Nói xong, anh ta quay đi, rảo bước cho kịp người bạn đồng hành của anh ta. Ở đây, ta thấy rõ tất cả những ám ảnh nặng nề, khủng khiếp của cuộc «đấu tố» đọng lại trong giấc mộng đêm hè của anh, cũng như những lố bịch của «cái trò» chỉnh huấn.

     Người cùng đi với «nhà thơ giả thiểu số», không nhìn thì Phùng Cung cũng đã biết ngay là ai, và anh mô tả người đó rất «hiện thực». Ai từng gặp ông ta đều nhận ra ngay: vóc dáng cao lớn, gầy, đen, tứ thời đầu húi móng lừa, tứ thời bận đồ nâu – kể cả khi bận com-plê cũng nâu, na ná một ông sư Cao-miên. Đó là «nhà lý luận – lối lập luận thời thượng nhất – vừa mũi nhất». Chữ «vừa mũi nhất» ở đây thật là tuyệt! Phùng Cung cho biết rằng anh em trong ngành văn học nghệ thuật nói vụng với nhau về ông ta là «Tên đầu bếp vụng, nhưng được kẻ ăn khen ngon!»... Còn nhà thơ Xuân Sách thì mô tả chân dung của ông: Vị nghệ thuật nửa cuộc đời / Nửa đời sau lại vị người cấp trên... (5) “Nhà lý luận” cùng «nhà thơ giả thiểu số», mỗi người cầm một cái côn khác nhau – chắc là tượng trưng cho quyền lực gì đấy (?!), “nhà lý luận” bá cổ nhà thơ cùng đi. Đi đâu Phùng Cung cũng chẳng thèm để ý, chỉ thở phào cảm thấy mình được giải thoát.

     Anh đi đến một ngã ba, thấy lối rẽ bên phải đường nhẵn cát pha, liền rẽ theo ngã này. Bỗng anh hoảng sợ, thốt lên: Ôi! Vô phúc thế nào lại dấn thân vào nơi cấm địa: lầu son, gác tía dựng ngay trước mặt! Anh dừng chân nhìn, một ngôi hoá hai, hai hoá ba, ba hoá bốn, hoá năm, liên khu lâu đài biệt thự – như trời hoá phép vậy! Anh tưởng đây chỉ là ảo giác. Anh xoa mắt, định thần, đứng bên ngoài hàng rào cấm nhìn lên một tấm biển đỏ chữ vàng treo ngay ngắn trước biệt thự. Vì ở xa nom chữ loà nhoà không đọc được.  Anh thấy hai hàng người quần áo đồng màu, cắp côn đỏ, xếp thứ tự nghiêm chỉnh từ dưới chín cấp lên tận cửa son. Đứng đầu hàng bên hữu anh nhận ra “ông anh đẹp giai tôi gặp lần đầu”, tức là tên nịnh thần, bồi bút-văn nô, rất chững chạc, rất điệu, có vẻ điêu luyện nhất. Phùng Cung đoán: chắc y đang giữ chức chỉ huy bên cửa son. Cặp mắt y hau háu, trai lơ, sung mãn! Lúc bấy giờ anh mới chợt nghĩ lại mấy tiếng “vinh quang” mà y đã nói: hẳn là chốn này đây. Chả có công việc gì mà cứ luẫn quẫn nhìn ngó nơi đây dễ bị xơi đòn, nên anh liền lảng nhanh, trong óc cứ nghĩ ngợi, cái “vinh quang” mà mình thấy mới chỉ là cái vỏ “vinh quang” mà thôi, còn cái nội dung của nó thì cái ngữ mình làm sao mà biết được! Đoạn này, tác giả hé cho người đọc thấy giai cấp thống trị mới ngày một “phong kiến  hoá” rõ rệt.

     “Viện múa lưỡi”

     ...Chạy khỏi được Quang Dũng (6), anh ngồi nghỉ lấy lại sức, thì thấy trên đường toàn những khách văn chương, đúng là thời thịnh văn chương. Hồi đó, ở Hà Nội lại vừa tổ chức Đại hội anh hùng và chiến sĩ thi đua toàn quốc. Báo chí của Đảng hết lời ca ngợi nhân dân ta rất anh hùng, anh hùng có nhiều ở khắp mọi nơi, đến nỗi ra ngõ là gặp anh hùng! Lúc ngồi nghỉ, Phùng Cung suy luận: người ta nói “Ra ngõ gặp anh hùng” là rất có cơ sở, rất có lý. Ngay nơi gia đình anh đang ở cũng đã có hàng chục anh Hùng rồi – nào Hùng Sơn, Hùng Việt, nào Hùng Anh, Anh Hùng, thậm chí cả Hùng nhèm, Hùng giẻ rách, v.v... Cái thời thịnh anh Hùng nên ai cũng ngưỡng mộ cái danh hiệu cao sang đó mà đặt tên để khuyến khích cái sự “hướng hùng”. Đang nghĩ ngợi thì anh gặp Hoàng Cầm, một “sĩ quan văn học trong đoàn quân bách chiến bách thắng”. Hoàng Cầm nắm vai anh bảo: “Mình đang nghĩ giải lao, đang bận tập, không thì mời cậu về nhà chơi”.  Phùng Cung hỏi “Tập tành gì?” thì Hoàng Cầm quay lưng, lấy tay chỉ chỏ. Anh nhìn thấy một bãi tập rộng, cỏ mọc xanh rờn, bốn bề xung quanh đều có hàng rào dây thép gai cao chừng hai tầm đầu người lớn. Phía hai bên bãi tập là mấy ngôi biệt thự mới. Bỗng một hồi chuông vang lên, Hoàng Cầm định bắt tay bạn để vào, nhưng lại dừng ngay và nói: “Chưa đến đợt bọn mình”. Phùng Cung thắc mắc hỏi: “Tập tành gì vậy, và nơi đây là gì?”. Hoàng Cầm bảo: “Cứ đứng đây nhìn sẽ biết”.

     Nhìn vào trong, anh thấy sáu bảy hàng người, mỗi hàng chừng vài chục. Hai người đứng trước những hàng người là người cao đen mà anh em văn nghệ mệnh danh là «nhà bếp vụng» còn người kia là «nhà thơ giả thiểu số», hai người nói điều gì đó ở xa không nghe rõ. Hoàng Cầm cho biết người cao đen là giáo sư viện trưởng, còn «nhà thơ giả thiểu số» là giáo sư viện phó, cả hai đều được đào luyện theo các hệ ngước ngoài, người theo hệ Nam hải, người theo hệ Đông phương. Sau mấy tiếng hò hét của cả hai vị giáo sư, giáo sư viện trưởng vươn ra một cái lưỡi đỏ, dài hàng trượng và hơn thế nữa. Cái lưỡi ngoằn ngoèo lượn giống hệt như giải lụa của đoàn xiếc Trung Hoa biểu diễn múa lụa vậy. Hàng chục học viên do giáo sư này chỉ huy cũng phóng ra lưỡi đỏ, cũng ngoằn ngoèo, nhưng còn ngắn hơn giáo sư nhiều. Còn vị giáo sư kia thì phóng một loại lưỡi khác, thẳng đơ như dùi cao su, bề dài cũng hàng trượng, lưỡi không múa liệng mà cứ đập lên đập xuống trông thật dẻo mà cứng. Phùng Cung chưa từng được nghe ai nói về việc này, nay đột nhiên được trông thấy tận mắt mới tự biết là mình còn ngờ nghệch nhiều trong cuộc sống. Trông cảnh ngoạn mục nhưng anh lại cảm thấy sờ sợ. Đột nhiên, anh thấy một người nhỏ thó, mắt hơi lé, nói giọng kim từ đâu vừa đến. Cái lối «tả chân» xác thực làm sao! Bạn đọc hiểu ngay đó là người mà dân gian vẫn truyền tụng bài vè chẳng lấy gì làm dễ chịu lắm: «Tên Lành, nhưng dạ chẳng Lành...» (7), trùm văn nghệ của Đảng. Viện trưởng và viện phó đều cung kính cúi gập nửa người làm Phùng Cung nghĩ bụng chắc hẳn trong lưng họ có lắp bản lề mới cúi sâu được thế. Rồi họ lại thẳng người lên, vươn lưỡi lăn qua, lăn lại. Anh nghĩ rằng đó là nghi thức lễ tân để chào thượng cấp. Anh hỏi Hoàng Cầm xem ai đó, thì anh này nói khẽ: «Thi hào, viện trưởng danh dự của Viện!» Phùng Cung không kìm được nỗi tò mò, cố hỏi Hoàng Cầm: «Học viện gì thế và làm sao anh lại được vào theo học?» Hoàng Cầm khẽ trả lời : «Học viện múa lưỡi đấy!» và còn thổ lộ thêm là trong viện có hai ngành múa khác nhau. Thỉnh thoảng hai ngành có thi đấu nhau, nhưng chưa phân thắng bại. Về lý thuyết thì hai bên đều đầy sức thuyết phục, nhưng hình như lưỡi lụa đang có đà thắng thế. Hoàng Cầm cũng thè lưỡi cho Phùng Cung xem, lưỡi anh cũng mới dài gấp đôi lưỡi người thường. Hoàng Cầm tâm sự: có lẽ mình phải bỏ dở, vì vốn không có sở trường. Nhưng bỏ cũng tiếc. Nếu theo hết khoá, ra viện thì cũng có chỗ đứng vững vàng. Phùng Cung ngỏ ý muốn được  xem trận đấu lưỡi, nhưng Hoàng Cầm huơ tay ra hiệu: «Không được! Không được! Đây là việc cơ mật của quốc gia!» Nghe thế, Phùng Cung không dám vật nài nữa. Hoàng Cầm còn vỗ vai khuyên anh: «Chớ có bép xép mà oan gia đấy!».

     Đây là một trong những đoạn đặc sắc nhất của “Dạ Ký”, vạch trần cả một thủ đoạn cực kỳ thâm độc của bọn độc tài toàn trị đối với giới trí thức, văn nghệ sĩ, cũng như cán bộ, đảng viên, nhằm biến họ trở thành những kẻ đầu sai ngoan ngoãn cho chúng. Sau khi đánh gục những trí thức, văn nghệ sĩ ưu tú, khao khát tự do đã tham gia trào lưu Nhân Văn – Giai Phẩm, bằng những trận đấu tố quyết liệt mà Tố Hữu gọi là «cuộc giao phong tư tưởng», bằng vu khống là «gián điệp», «phản động», «tơ-rốt-kit», bằng công an, toà án, nhà tù, bằng bao vây kinh tế cả gia đình, bằng sự đày đoạ cả về thể xác lẫn tinh thần, Đảng đã dìm giới trí thức, văn nghệ sĩ của miền Bắc trong nỗi sợ triền miên. Tiếp đó, là một trận đánh lớn khác diễn ra sau ngày tác giả viết «Dạ Ký» và khi anh đang bị tù, mà mũi chủ công nhằm vào những trí thức, cán bộ, đảng viên trong Đảng có tư duy độc lập, có tư tưởng riêng hoặc ý kiến bất đồng với đường lối theo Mao của lãnh đạo, dù họ vẫn tuân thủ nguyên tắc tổ chức của Đảng. «Người ta» đặt tên chiến dịch này là đánh Xét lại – Chống Đảng. Đánh bằng vu khống trắng trợn là gián điệp nước ngoài, là âm mưu đảo chính, đánh bằng đấu tố, truy bức, bằng bắt bớ, giam cầm tại tù, câu lưu tại gia, bằng đày ải hàng loạt cán bộ, đảng viên trong nhiều năm, bằng kỳ thị, hành hạ gia đình, vợ con, thân nhân những người bị coi là «Xét lại – Chống Đảng» ...  Chưa bao giờ trong ĐCS từng có một trận đánh nội bộ khủng khiếp và kéo dài như thế! Nhiều người chết, nhiều người bị tù tội lâu năm rồi cũng suy sụp. Đòn đau lần này đã giáng xuống một uỷ viên Bộ chính trị, ba uỷ viên Trung ương ĐCS, một đại tướng, một trung tướng, hai thiếu tướng, bốn đại tá, một thượng tá, bốn trung tá, năm thiếu tá, nhiều cán bộ cao cấp, như bộ trưởng, thứ trưởng, viện trưởng, phó bí thư thành uỷ, thường vụ thành uỷ, phó chủ tịch thành phố, nhiều giáo sư, nhà báo, nhà văn, bác sĩ... và hàng ngàn người vô tội. Toàn Đảng bị dìm trong nỗi kinh hoàng.

     Đồng thời với những trận đánh này, bọn độc tài toàn trị ra sức đào tạo lớp trí thức, văn nghệ sĩ mới, cũng như cán bộ, đảng viên chuyên nghề ton hót, nịnh bợ, mà Phùng Cung gọi là «múa lưỡi», «nói xuôi cũng được, nói ngược cũng xong» để ngợi ca lãnh tụ và Đảng «anh minh», tung hô đường lối «sáng suốt» của Đảng, mặt khác a dua, vu khống, lăng mạ, mạt sát những sĩ phu bất khuất, không chịu «ăn lời» của Đảng. Trong «viện múa lưỡi» có cả cái ngành lưỡi cứng mà dẻo chỉ  đập lên đập xuống mà không uốn lượn, chắc hàm ý ngành chuyên đàn áp, đấu tố, hành hạ những người có tư tưởng khác hay những kẻ «bất tuân thượng lệnh», có thể coi đây là một loại hình «nghệ thuật» (!) gắn liền với «công an văn hoá» và «an ninh chính trị». Trong truyện, tác giả không nói rõ «học viện múa lưỡi» này thuộc về viện gì. Điều đó dễ hiểu thôi, vì dưới quyền độc tôn của Đảng thì bất cứ viện gì, dù là viện văn học, viện sử học, viện triết học, viện kinh tế, hay các viện khoa học chính xác, thậm chí cả viện công tố, toà án, Đảng cũng đều có thể biến thành «viện múa lưỡi» được cả và cán bộ của các viện đó cũng như mọi đảng viên đều phải thạo nghề «múa lưỡi». Ngày nay, chúng ta than khóc về sự  thiếu vắng và sa đoạ nhân cách của trí thức, cán bộ, đảng viên, nói riêng, và của người dân, nói chung, thì cũng cần thấy rõ nguyên nhân của tình trạng đó chính là do thủ đoạn thâm độc này của Đảng độc tài mà ra. Chẳng phải ngẫu nhiên mà Hoàng Cầm đã dặn Phùng Cung: «Đây là việc cơ mật của quốc gia! Bép xép thì oan gia đấy!»

     Phùng Cung vì tình bạn đã khuyên Hoàng Cầm: nếu thấy không hợp sở trường thì xin thôi, nằm nhà làm thơ, ngâm thơ cho thú, tội gì mà lao vào cho mệt! Hoàng Cầm suỵt một tiếng khẽ, vừa đủ anh nghe: «Lúc vào viện, viện thấy không đủ khả năng thì viện sẽ loại, chứ tự mình xin ra thì mất hết lưỡi! Lưỡi mất thì còn ngâm ngợi cái gì được nữa. Đến kẻ ăn mày cũng nhờ cái lưỡi mới sống nổi. Cậu xui dại dột thế». Phùng Cung câm miệng hãi hùng! Anh lại tò mò hỏi: với điều kiện nào mà được tuyển vào viện? Hoàng Cầm nói: «Trải qua một quá trình thử thách, trời phú cho mình cái bản chất co giãn, khi cần cũng xương đồng da sắt được, hoặc cũng nhũn nhùn nhùn như bánh đa nhúng nước được».  Dứt lời, Hoàng Cầm liền biểu diễn sức co giãn. Khi anh ta gồng lên, Phùng Cung sờ vào quả là cứng thật, còn khi anh ta làm mềm, sờ vào người anh ta chẳng thấy xương cốt đâu cả,  chỉ toàn thịt và gân nhẽo nhèo. Hoàng Cầm còn cho biết đây mới chỉ là hình thể thấy được bằng mắt, còn cái phần vô hình là tâm hồn, tư tưởng thì sức co giãn còn gấp ba gấp bốn lần. Phùng Cung phục lăn: «Chịu ông anh thôi». Hoàng Cầm đầy vẻ tự phụ hắt nhanh lời nói vào mặt bạn: «Chứ sao!». Đoạn này, người đọc có thể suy đoán là nhà văn trút nỗi hận lòng mình vì sự bội phản của bạn khi kể chuyện Hoàng Cầm được chọn vào học ở «viện múa lưỡi» và nhắc đến sức co giãn còn gấp ba gấp bốn lần của tâm hồn và tư tưởng anh ta.

     Phùng Cung sợ Hoàng Cầm ham chuyện trò lỡ quên giờ tập, bèn nhắc bạn, thì Hoàng Cầm cho biết anh chỉ là học viên dự bị thôi, giờ tập chỉ bằng một phần tư chính khoá. Rồi anh phàn nàn, lẽ ra anh không phải qua thời gian dự bị lâu thế, tất cả chỉ tại thằng em kết nghĩa làm hại. Hỏi thằng nào, Hoàng Cầm tỏ vẻ bực mình nói : «Cái thằng cùng họ với cậu chứ thằng nào!» Phùng Cung hiểu ngay là Phùng Quán...

     ...Rời khỏi Hoàng Cầm, Phùng Cung lại đến chợ Bưởi, nơi nổi tiếng «món bò thui đặc chủng». Nhưng vì hy sinh cho một nền công nghiệp phát triển, bò bê cũng đã được đổi mới từ thui sang lột! Ý nhà văn muốn nói đến cái lệnh của chính phủ cấm thui trâu bò, bê, để lấy bì của chúng làm nguyên liệu cho nhà máy da Thuỵ Khê mới phục hồi. Và cũng ở chợ Bưởi, anh đã gặp nhà văn Tô Hoài, sau đó anh lại gặp Lê Đạt và cụ Tiên (6). Với cụ Tiên (8) thì Phùng Cung thú nhận là anh «vốn ngại, sợ thì đúng hơn» vì «cụ có kèm một công tác đặc nhiệm», ý nói về lời đồn cụ đã từng có chân trong ban ám sát của Việt Minh hồi nào.

     Những cái chết móc hàm

     Ba người đang chưa quyết định đi ăn ở đâu thì bỗng một loạt đại bác ầm ầm rung chuyển cả không gian. Dưới chợ, trên đường đều huyên náo, người người đổ xô, la hét, gà lợn, chó má cũng kêu thất thanh. Kẻ chạy xuôi, người chạy ngược, xéo lên nhau mà chạy, bỏ của chạy lấy người. Cụ Tiên và Lê Đạt đã biến đâu mất. Phùng Cung bơ vơ một mình không biết chạy đi đâu. Tiếng nổ mỗi lúc một dữ dội, tưởng như vỡ trái đất, như phụt núi lửa, như trời sập, như trận Trân Châu cảng hay bom nổ ở Hi-rô-si-ma. Cuồng phong bão tố nổi lên. Trên không trung, mây ngũ sắc vun vút như cờ thiên lôi, vừa bay vừa đổi màu biến sắc, rồi tụm lại, tạo một vòm trời đỏ như máu. Phùng Cung hết hồn, tự hỏi thế này là thế nào? hay đây là chuyện đổi đời mà anh đã được nghe ông lão hàng xóm kể lại khi anh còn thơ ấu? Rồi anh tự nhủ: «chuyện đổi đời» chính là lúc này đây! Giờ thì tiếng nổ không còn nữa, mà chỉ còn tiếng gầm rú của bão tố như ngàn vạn tiếng hổ gầm, voi rống, càng nghe càng hãi hùng! Dưới vòm trời tất cả đều nhuộm nhanh một màu đỏ. Anh bỗng choáng váng, đầu nhức, mắt hoa lên. Hai tay ôm mặt. Anh sợ ngã!

     Khi anh vừa mở hai bàn tay ra thì không biết từ lúc nào và từ trên trời lao xuống, hay từ dưới đất trồi lên, một trái núi hình nón, mà cũng có thể là ngọn tháp, anh chưa kịp phân biệt được. Thì cứ gọi là một ngọn tháp khổng lồ, rung rinh lay động. Trên đỉnh tháp là một tàn vàng chói lóe, cạnh đó là một lá cờ đại, xung quanh lá cờ đại là hàng ngàn cờ nhỏ – tất cả đều màu đỏ rực. Từ cờ đại đến cờ nhỏ đều quay tròn. Diềm cờ không đính tua kim tuyến mà là lưỡi câu thép ngoại. Cờ tạo gió, gió nhân thành bão, thì ra do cờ bay mà tiếng gầm rú hãi hùng như vậy. Anh lạnh cả người, cầm chắc trong tay một cái chết móc hàm!

     Ngọn tháp mỗi lúc một to ra, cao lên, cờ cũng tăng thêm gấp bội. Tất cả đều diềm lưỡi câu, đều quay tít. Nhìn kỹ ngọn tháp thì từ chân tới đỉnh toàn người là người, lớp nọ cưỡi lên cổ lớp kia ngất ngút.

     Thoắt một cái, chẳng biết từ đâu, người người lớp lớp đang chạy vòng quanh tháp. Chạy theo hướng cờ bay, chạy dưới bóng cờ. Từ trong tháp đổ ra, số vòng trong, vòng ngoài nhiều vô kể. Phùng Cung là người chạy vòng ngoài cùng. Vòng nào cũng đủ hạng người, già, trẻ, đàn ông, đàn bà, bách tính, tứ dân, nhiều nhất là dân áo vải, chân lấm tay bùn. Người nào cũng cầm vũ khí từ thô sơ đến tối tân. Tối tân thì có súng Rơ-manh-tông, Mút-cơ-tông, Anh-đô-si-noa, cả súng hoả mai nữa. Còn thô sơ thì đủ loại, nào là cuốc, xẻng, mai, thuổng, đòn càn, đòn gánh, nào là tay thước, dao quắm, mã tấu. Có cả mấy vị chư-bát-giới vác cào lệch ệch hoặc xích trượng, cả mấy vị áo chùng thâm vác thánh giá chạy gần chân tháp. Trong đế của đại tháp, chắc là chỗ an toàn hơn cả, thì thấy đủ mặt: kẻ nịnh thần bồi bút-văn nô mà Phùng Cung gọi là « ông anh đẹp giai » cầm một côn đỏ, Viện trưởng, Viện phó múa lưỡi, cụ Tiên hai tay hai súng lục, ông anh Tô Hoài, cả Hoàng Cầm, Lê Đạt cùng bao nhiêu người khác, anh đã từng gặp mặt ở chiến khu Việt Bắc. Tất cả đều kết thành một khối. Tất cả đều nhất loạt hướng tai lên đỉnh tháp nghe lệnh sang sảng: «Kẻ thù phía trước! Kẻ thù phía trước!» Giữa người nọ với người kia nhất tề phải giữ đúng khoảng cách một tầm lê đâm trộm.

     Đêm xuống lúc nào không biết. Đỏ pha đen, không gian là một màu huyết dụ. Một thứ mùi rờn rợn, tanh tanh vây quanh. Chẳng biết lúc nào ai đã trao một cái dùi gỗ vào tay Phùng Cung và anh đã nhận làm vũ khí. Dùi gỗ dài chừng nửa thước tây – bết máu. Chắc là chiến lợi phẩm thu được của kẻ thù tử trận. Phùng Cung rùng mình nhìn gáy người phía trước anh. Chẳng phải ai khác, mà chính là ông thầy học của anh. Trông vóc dáng thầy, và nhất là sau gáy có hai nốt ruồi đen to liền nhau là anh nhận ra ngay. Anh khẽ lên tiếng: «Phải thầy Đoàn đấy không?» Thầy Đoàn giật mình, không dám ngoái đầu, không dám lên tiếng. Nước mắt trào ra, cổ nghẹn lại, anh lại hỏi tiếp: «Cung đây! Thầy còn nhận ra con không?» Thầy Đoàn giật mình, co cổ lại. Thầy biết mình đang ở vị trí kẻ thù của anh!!! Anh bàng hoàng! Tự hỏi : vậy tôi đang là kẻ thù của ai phía sau tôi?

     Anh rùng mình kinh hãi, hai chân lảo đảo, loạng choạng, xéo phứa lên một bãi cứt, do đó bị trượt chân văng ra khỏi vùng hiểm hoạ! Ngã sấp mặt, nhờ một «bãi cứt cứu sinh». Tuy đau ê ẩm, nhưng anh thấy vô cùng sung sướng. Anh định thần để ghi nhớ công cứu sống mình. Anh nghĩ bụng sau này phải làm một bài «Cứt tụng». Dù có ai chê bai cũng đành chịu vậy thôi. Và trong đầu liền nảy ra một tứ thơ: «Cứt không thèm với tay vịn gió đổi mùi; nguyện hôi thối hết mình để người đời khỏi ngộ nhận!...»

     Nằm nghỉ một lúc mới nhận ra là mình đang nằm trên đống máu – máu chiến thắng kẻ thù đồng loại. Gió mặt đất đưa đến tai anh tiếng khóc thê thảm, tập thể từ đâu vọng lại. Anh nghĩ: tội nghiệp bây giờ thầy Đoàn ở đâu? Thầy đang là kẻ thù của ai? Anh cầu khẩn đất trời ra tay cứu vớt để những đau thương tràn ngập được giải thoát. Và tự hỏi: không biết lòng tha thiết bằng an của anh có lừa dối mình không?

     Chợt có tiếng từ đỉnh tháp sang sảng chói tai: «Bắt lấy nó! Băm nát thằng đào ngũ!» Anh sợ quá, cứt máu đầy người, anh vùng dậy chạy trốn. Tiếng súng bắn theo, cùng tiếng chân huỳnh huỵch đuổi phía sau, nghe mỗi lúc một gần, anh không dám quay đầu nhìn lại, cứ cắm cổ chạy. Hờm đá cheo leo, vực thẳm ngay trước mặt, đạn lại bắn sít vành tai bên trái, anh nghiêng đầu tránh đạn, sẩy chân đâm vút xuống vực, chỉ kịp rú lên một tiếng «Trời!». Anh giật mình choàng tỉnh! Một cơn ác mộng khủng khiếp!

     Trong «chuyện đổi đời», ngòi bút sắc bén của nhà văn đã đụng đến cái gọi là «chiến thuật vận động cách mạng» của các lãnh tụ cộng sản. Nói chung, «người ta» chia ra hai thời kỳ để có «chiến thuật» khác nhau: khi Đảng chưa cướp được chính quyền hay khi chính quyền của Đảng còn non yếu và khi chính quyền của Đảng đã vững mạnh.

     Trong thời kỳ đầu, «chiến thuật» của các lãnh tụ cộng sản là phải hết sức che giấu cái thực chất cộng sản của mình và cả cái tên cộng sản của Đảng, mà chỉ nói toàn chuyện yêu nước, giải phóng dân tộc. Họ biết rõ nếu nói công khai là cộng sản thì khó được lòng dân. Phải giấu kín mới hy vọng được sự ủng hộ của dân chúng trong và ngoài nước, đồng thời tránh được những phản ứng bất lợi trên thế giới. Nhờ «chiến thuật» này, lúc đầu những người cộng sản tiếp cận được những tầng lớp trên trong xã hội, những sĩ phu, phú hộ, thậm chí cả hào lý yêu nước. Cố nhiên, những tầng lớp nghèo cũng yêu nước, nhưng khả năng của họ ít ỏi hơn, không như tầng lớp trên sẵn có nhà cửa, tiền nong, lương thực, phương tiện đi lại, thậm chí cả cái thế vững vàng trong xã hội để có thể nuôi nấng, chứa chấp, che chở cho họ một cách an toàn.

     Để che giấu thực chất cộng sản của mình, ĐCS nấp dưới cái tên Việt Minh trong suốt thời kỳ vận động cách mạng hồi những năm 40. Đến cuối năm 1945, ĐCS lạiï tuyên bố tự giải tán (đây là trò bịp để đánh lừa thiên hạ, chứ thật ra ĐCS vẫn tồn tại), rồi đến năm 1951, ĐCS lại đổi tên thành Đảng lao động Việt Nam, lại cũng là một trò ảo thuật dối trá. Hồi sang Pháp, ở Fontainebleau, cả ông Hồ lẫn ông Đồng đều chối đây đẩy là họ không hề có ý định «làm cộng sản», họ chỉ muốn giải phóng đất nước mà thôi. Với cái  «chiến thuật» dối trá đó, biết bao người Việt Nam, giàu cũng như nghèo, trong nước cũng như ngoài nước, đã bị mắc lỡm, chịu bao nhiêu thiệt thòi, hy sinh tiền của, thân mạng để rồi đến ... thời kỳ thứ hai...

     Đoạn kể về «chuyện đổi đời» của Phùng Cung chính là nói đến thời kỳ thứ hai: khi Đảng đã đủ lông đủ cánh, chính quyền cướp được đã vững vàng rồi thì Đảng «làm chuyện đổi đời», mà cha ông ta đã từng nói: «Trời làm một trận lăng nhăng,/ Ông hoá ra thằng, thằng hoá ra ông» (9). Vì không thể đề cập đến những tabou cụ thể, Phùng Cung phải nói chung chung về «chuyện đổi đời». «Làm chuyện đổi đời» –  nói toạc móng heo – là «làm cộng sản». Còn các lãnh tụ cộng sản thì lại gọi khéo là «làm cách mạng vô sản», dù trong số họ chẳng thấy có ai là vô sản cả! «Làm cộng sản» tức là làm một loạt cải cách hay cải tạo «long trời lở đất» (thành ngữ ưa thích của những người cộng sản) để, nói nôm na là «cướp tài sản của những người hữu sản», còn Karl Marx và các đồ đệ của ông thì nói văn vẻ là: «tước đoạt của kẻ đi tước đoạt», để  tiến lên chủ nghĩa xã hội, bước đầu của chủ nghĩa cộng sản «xán lạn». «Chuyện đổi đời» ở nước ta bắt đầu từ cải cách ruộng đất. Chính những nhà phú hộ, sĩ phu, hào lý và nói chung những người hữu sản đã từng hào hiệp giúp đỡ Đảng trong bước đầu khó khăn nhất  để Đảng bám víu được mà gây cơ sở trong dân chúng, thì bây giờ lại là những nạn nhân đầu tiên của Đảng trong cuộc «đổi đời». Lúc bấy giờ, nhiều người trong số họ tự nguyền rủa mình đã chóng quên cái thời «trí phú địa hào, đào tận gốc, trốc tận ngọn» những năm 30! Nhưng, than ôi! đã quá muộn rồi! Bà Nguyễn Thị Năm, tức Cát Thành Long, trước cách mạng đã từng che giấu, nuôi ăn, giúp đỡ các ông Trường Chinh, Hoàng Quốc Việt, Lê Đức Thọ, Phạm Văn Đồng, Lê Thanh Nghị, Lê Giản... đã từng hiến 100 lạng vàng cho chính phủ Hồ Chí Minh trong Tuần lễ Vàng, lại có con trai đi bộ độïi làm trung đoàn trưởng, thế mà trong cải cách ruộng đất, cả cái Bộ chính trị của ĐCS, gồm đủ mặt vua quan Hồ Chí Minh, Trường Chinh, Hoàng Quốc Việt, Lê Đức Thọ, Phạm Văn Đồng, Lê Thanh Nghị, đã vong ân bội nghĩa, muối mặt  đồng ý quy bà là địa chủ cường hào ác bá và chuẩn y án tử hình đối với bà! Mà đâu có phải chỉ một mình bà Nguyễn Thị Năm đã phải ngã gục trước mũi súng của cộng sản, mà còn hàng ngàn, hàng vạn người khác đã từng giúp đỡ cho những người cộng sản hoặc chính bản thân mình đã theo ĐCS, tham gia cách mạng, liều mình, hoạt động gian nan trong vùng địch... cũng đều bị những cái chết vô cùng thảm khốc. Cụ thân sinh Phùng Cung cũng vậy! Cụ tiến sĩ Nguyễn Mai, cháu ruột thi hào Nguyễn Du, cũng vậy!... Cái hình ảnh «ngọn tháp mỗi lúc một to ra, cao lên, cờ cũng tăng thêm gấp bội. Tất cả các cờ đều đính diềm lưỡi câu thép ngoại, đều quay tít để chuẩn bị cho mỗi người một cái chết móc hàm» là ẩn dụ vô cùng khủng khiếp và rùng rợn.

     Tiếp sau cải cách ruộng đất là nhiều cuộc cải cách và cải tạo khác, – nào là hợp tác hoá nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp, nào là cải tạo công thương nghiệp, nào là cải tạo giai cấp tư sản, nào là cải tạo trí thức, văn nghệ sĩ, nào là đánh giai cấp tư sản mại bản, nào là chống người Hoa, nào là xây dựng vùng kinh tế mới, v.v... – mà tất cả các cuộc đó đều phải kinh qua «đấu tranh cách mạng», qua cướp đoạt tài sản, qua đàn áp, chết chóc, qua bạo lực. Đó là chưa kể những lệnh tập trung cải tạo ngày 20.06.1961 (ở miền Bắc) và sau ngày 30.04.1975 (ở miền Nam) bắt nhiều trăm ngàn người vào các trại tù khủng khiếp, đày ải  họ khốn khổ hàng chục năm trời, làm hàng chục vạn người phải chết thảm trong tù, bỏ xác nơi rừng hoang. Các lãnh tụ ĐCSVN bảo là họ tuân theo lời dạy của ông tổ cộng sản Karl Marx: «bạo lực là bà đỡ của cách mạng». Nhưng chữ «cách mạng» ở đây họ đã đánh tráo bằng chiếc ghế quyền lực của chính họ đặt trong «tán vàng chói loé trên đỉnh tháp», chiếc ghế đó bảo đảm cho quyền lợi riêng của họ và gia đình họ! Vì thế, trong giấc mộng của Phùng Cung, anh chỉ thấy toàn bạo lực, toàn những lá cờ đỏ quay vòng bay tít, diềm đính toàn lưỡi câu thép ngoại để chuẩn bị cho những người chạy theo dưới những lá cờ đỏ đó một cái chết móc hàm! anh chỉ thấy người người lớp lớp chạy vòng quanh tháp, người nào người nấy cầm vũ khí chạy cách nhau «một tầm lê đâm trộm», mà người chạy trước là kẻ thù mà người chạy sau phải giết! Hình ảnh khủng khiếp đó phản ánh rất đúng cái thủ đoạn độc địa của Đảng trong cuộc «đổi đời»: những ai không chịu «múa lưỡi» theo ý Đảng, đều bị nghi ngờ,  đều bị quy là «phản động», là «gián điệp», đều là kẻ thù, phải bị tiêu diệt. Những cảnh mà Phùng Cung đã mô tả, làm tôi nhớ đến sự so sánh của một nhà văn Nga viết hồi cuối thập niên 80: cuộc cách mạng vô sản ở Liên Xô là cỗ-máy-nghiền-thịt ngốn sống hàng chục triệu sinh mạng người dân xô-viết!

     “... để người đời khỏi ngộ nhận!”

     Đến đoạn kể về «Cứt tụng» thì nghệ thuật trào lộng của Phùng Cung đã lên tột đỉnh. Chắc mọi người còn nhớ, sau khi chiếm được chính quyền, tất cả các lãnh tụ cộng sản ở châu Á – Mao, Hồ, Kim – đều bắt chước Lenin và Stalin cho bộ máy tuyên truyền của Đảng mở hết tốc lực để tôn vinh mình. Có vị lại còn giả danh người khác, bí mật tự tay viết tiểu sử mình, tự ca tụng mình, rồi tự tôn vinh mình là Cha già Dân tộc! Hồi đầu những năm 50, bắt đầu xuất hiện bài tụng ca Mao Trạch Đông, tiếp sau một thời gian là bài tụng ca Hồ Chí Minh...

     Đông Phương hồng, Mặt Trời lên!

     Chúng ta có Mao Trạch Đông!

     Với muôn dân, Người là Cứu Tinh...

     Hồi đó, cán bộ, đảng viên và người dân Việt Nam «hồn nhiên» hát bài ấy mà không biết ngượng, vì chính các lãnh tụ cộng sản Việt Nam cũng chẳng hề biết nhục với tiền nhân, khi coi đất nước mình như «phiên thuộc» hay «thuộc quốc» của Trung Hoa: mọi việc kinh tế, nội chính, ngoại giao, quân sự, văn hoá, giáo dục, xã hội... của đất nước họ đều giao cho các ngài cố vấn Trung Quốc «bảo ban» hết cả!

     Lẽ thường, các bài tụng ca là để tôn vinh – nói theo kiểu dân dã là «bốc thơm» – lãnh tụ và Đảng. Thế mà Phùng Cung lại định bụng viết một bài tụng ca cứt để ghi ơn «bãi cứt cứu sinh»! Mà cái tứ thơ tác giả định cho vào bài «Cứt tụng» mới thật là thâm thuý – cứt không thèm với tay vịn gió đổi mùi và nguyện hôi thối hết mình để người đời khỏi ngộ nhận... Sự đời nghĩ cũng nực cười: có những người chẳng lấy gì làm «thơm tho» cho lắm, hay nói trắng ra là thối tha, bẩn thỉu, xấu xa (vì độc tài, tàn ác, hiếu sát, tham lam, dối trá, bịp bợm, dâm đãng, tham nhũng, v.v...) mà lại muốn được «bốc thơm», hoặc đã và đang được kẻ nịnh «bốc thơm» hết mực, còn cứt tự biết mình là thối, lại nguyện hôi thối hết mình để người đời khỏi ngộ nhận. Cái đức «chân thật» đó của cứt thật đáng ngợi ca thay!

     Tôi đã giới thiệu truyện «Dạ Ký» của Phùng Cung. Có thể là nhiều điểm tôi còn chưa hiểu hết ý tứ sâu sắc của nhà văn, hay thậm chí hiểu sai. Cũng có thể tôi đã bỏ sót những ý tứ thật hay của tác giả mà không nêu ra. Rất mong được bạn đọc  góp ý, bổ sung và chỉ bảo. Dẫu sao chăng nữa, đây là một truyện trào phúng tuyệt vời, hiếm thấy trong «thời đại Hồ Chí Minh»! Truyện này, cũng như những bài thơ trong tập «Trăng Ngục», nói lên nhận thức rất đúng đắn của tác giả về chế độ độc tài toàn trị của ĐCS. Thực ra, hiện nay, không phải tất cả những người dân chủ trong và ngoài nước đều đã có một nhận thức đúng đắn như thế về bản chất chế độ độc tài toàn trị, nhất là dưới thời ông Hồ. Mà thiếu một nhận thức đúng đắn như thế thì trên con đường dân chủ hoá đất nước, những người dân chủ khó tránh được những khiếm khuyết về mặt tư duy và những chủ trương, chính sách nửa vời, thiếu triệt để trong việc dân chủ hoá.

     Nhân đây, tôi xin thẳng thắn nói điều này: lão tướng Trần Độ là người tôi chân thành mến phục và quý trọng vì những bài viết sâu sắc và đúng đắn của ông từ năm 1996 và vì thái độ thực tâm yêu nước, kiên định lập trường dân chủ của ông. Nhưng tôi rất tiếc là đến năm 1999, khi viết  hai bài “Tâm đắc Hồ Chí Minh 1” và “Tâm đắc Hồ Chí Minh 2”, lão tướng vẫn chưa nhận rõ được bản chất chế độ độc tài toàn trị dưới thời của ông Hồ Chí Minh, và ông đã hết lời ca ngợi chế độ của ông Hồ là thực sự dân chủ! Thế mà bốn thập niên trước, trong văn thơ của mình, Phùng Cung đã nhận chân được bản chất độc tài toàn trị của chế độ đương thời! Điều đó thật là hi hữu và đáng quý.

Nguyễn Minh Cần

Moskva 22.08.03

     1. Viên đạn bọc đường – thành ngữ du nhập từ Trung Quốc, ý nói sự mua chuộc của địch.

     2. Đốt cháy giai đoạn – thành ngữ tiếng Pháp là bruler une étape. Những người cộng sản rất thích bắt chước từ ngữ này, với ý nghĩa của họ là bỏ qua một giai đoạn phát triển để cách mạng tiến được nhanh hơn. Một ví dụ về “đốt cháy giai đoạn” ở Việt Nam – cuối thập niên 50, do ảnh hưởng «phấn khởi» của «đại nhảy vọt» ở Trung Quốc, ông Hồ đã “sáng suốt” tuyên bố «miền Bắc bỏ qua giai đoạn phát triển chủ nghĩa tư bản mà tiến thẳng lên chủ nghĩa xã hội», đến Đại hội 4 (1976) Đảng lại khẳng định đường lối “sáng suốt” ấy cho toàn bộ đất nước Việt Nam, kết quả là đã đưa cả dân tộc, cả đất nước vào cuộc sống lầm than, khốn khổ chưa từng thấy. Cái bi hài của sự “đốt cháy giai đoạn” này là đến Đại hội 6 (1986), Đảng lại đưa ra đường lối: “làm kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa”, thực chất là chủ trương phát triển chủ nghĩa tư bản, cho dù đó là thứ chủ nghĩa tư bản “rừng rú”. Còn Phùng Cung ngay từ cuối thập niên 50, đã sớm mỉa mai cái tinh thần “đốt cháy giai đoạn”  của Đảng! Đến bây giờ, càng ngày dân ta càng thấy rõ: hoá ra, cái tinh thần “đốt cháy giai đoạn để tiến nhanh, tiến mạnh, tiến vững chắc lên chủ nghĩa xã hội, bước đầu của chủ nghĩa cộng sản”... cuối cùng, đang đưa dân ta tiến lên... chủ nghĩa tư bản!

     3. Xem bài “Cám Ơn” (1961) trong tập thơ “Trăng Ngục”.

     4. Một ý trong bài thơ «Bánh Vẽ» của Chế Lan Viên.

     5. Trích chân dung Hoài Thanh của Xuân Sách.

     6. Vì muốn tập trung vào những điểm chính mà mũi nhọn châm biếm của nhà văn định hướng vào, nên người viết xin phép lướt qua hoặc bỏ bớt những chuyệân kể về các cuộc gặp nhà thơ Quang Dũng, nhà văn Tô Hoài, nhà thơ Lê Đạt và cụ Tiên, dù rằng ở những cuộc gặp gỡ này đều có nhiều tình tiết rất thú vị.

     7. Lành là bí danh của Tố Hữu.

     8. Anh em vẫn hay gọi đùa Văn Cao là «cụ tiên chỉ».

     9. Xem Tục Ngữ Phong Dao của Nguyễn Văn Ngọc, tr.358.

Posted by vanhoa at 11:25 AM No comments:

THƠ VƯƠNG NGỌC LONG

Xin Giữ Lại Trái Tim Người

Tác giả: Vương Ngọc Long

Tôi đổ hồn xuống em, đồi Thiên Mụ
Kéo sầu tôi lên đỉnh Ngự treo ngang
Em vẫn thế, vẫn phố xưa guốc cũ
Gặm buồn tôi trăm nhát chém ăn năn

Tôi đã đến, ôm xuân xanh bỏ lại
Sau lưng, đường về bóng vọng Thiên di
Xin giữ lại trái tim tình thương hại
Hương áo tàn, phong ảo nét đường thi *

Em buồn quá, nhưng mãi còn duyên dáng
Thời kiêu sa dáng lụa tẩm sương đào
Em tĩnh mặc trong đêm tôi thương nhớ
Em Tịnh Tâm lệ vỡ mắt tuôn sao

Sen thắm nở, ngát hồn em quý tộc
Em Viên lăng, lặng lẽ bóng gương soi
Anh giữ lại trái tim người vương giả
Em thiên hương quốc sắc, cõi vô thường

Em mắt Huế lẳng lơ đêm bạch lụa
Em hò xưa, chất ngất lệ hoài mong
Ngăn ký ức xếp chồng khung tưởng nhớ
Thời Sinh Viêên vàng võ xót xa lòng !

Em giọng Nam Bình xôn xao sóng nhỏ
Em sóng triều, vỗ nhẹ mạn thuyền tôi
Cho tôi lọt trong tim người cung cấm
Một chút tình hóa đá lệ khôn vơi

Mây thấp xuống hàng mi em dáng liễu
Anh thơ tràn vỗ sóng trũng lòng sâu
Em nghiêng bóng trăng sầu dáng núi
Anh đêm tàn trăn trở cựa mình đau

Em vẫn Huế, vẫn mưa chiều tầm tã
Thánh thót đàn - âm bản chút lưu hương
Anh giữ lại trái tim thời lữ thứ
Sương cuối đời, trắng đọng cõi tha phương

Anh sẽ hứa nhưng đừng chờ em nhé !
Một mai ngựa thồ mỏi vó chồn chân
Anh vẫn giữ trong tim- đời lang bạt
Em hồn Huế buồn - tình mãi bâng khuâng ...


* Đập cổ kính ra tìm lấy bóng
Xếp tàn y lại để dành hơi
(Thơ Vua Tự Đức)

HÀ THÚC SINH * NGƯỜI TÙ

NGÖÔØI TUØ Hà Thúc Sinh

Xe veà tôùi Saøi Goøn vaøo moät chieàu cuoái naêm, ñeán ngaõ ba reõ vaøo Khaùm Lôùn thì keït. Ngöôøi tuø baán loaïn vì moùt tieåu tieän. Bieát xin xoû luùc naøy voâ ích, anh caén raêng chòu cho ñeán luùc öôùt heát ñuõng quaàn. Caùi hænh muõi khoù chòu laøm giaûm neùt voâ caûm treân khuoân maët ngöôøi coâng an treû aùp giaûi. Nhöng chaéc ñaõ quen vôùi phía traùi "thieân ñöôøng," anh ta yeân laëng.

Ngöôøi tuø nhìn ra doøng ñôøi ngoaøi oâ cöûa löôùi. Naéng chieàu oùng côn möa nhoû, khoùi ñeø thaáp maùi quaùn, böôùc chaân ngöôøi nhö dính loái ñi. Xa quaù, taùch bieät quaù, caûnh ñôøi khoâng haøm chöùa moät khôi daäy naøo cho anh, daãu laø söï toø moø gaàn vôùi baûn naêng, thaäm chí chuùt buoàn. Anh quay vaøo nhö traùnh nhìn moät taám göông vöøa soi roõ thaân anh nhö hoøn soûi, quen ñeán lyø söï traàm tích döôùi söùc naëng thôøi gian. Hai möôi moát naêm heát nhaø tuø naøy sang nhaø tuø noï, anh töï hoûi sao loøng döûng döng, ñeán noãi buoàn cuõng traéng? May, coù theá chöù! Anh vöøa nghe ñaâu saâu trong taâm khaûm maùy ñoäng chuùt luyeán tieác nhöõng naêm ñaàu tuø toäi. OÂi tuoåi treû ñaâu cuõng laø tuoåi treû, duø tuoåi treû trong tuø. Thaân xaùc maøu môõ ngaøy aáy gaùnh naëng ñôøi chöa ñeø noåi haït maàm hy voïng. Ñoù laø khoaûng thôøi gian anh coøn chia xeû ñöôïc vôùi caùc baïn boùng loàng loäng moät ngöôøi nöõ khoâng coù thöïc, coøn aên ngon laønh moùn aên töôûng töôïng sôï chöa töøng höôûng trong ñôøi, coøn mô ñöôïc loaøi chim caùnh roäng phuû maùt baàu trôøi ngoaøi khung cöûa heïp, moät ñoám löûa ñaàu thuoác nghó ra caû moät ñaùm chaùy lôùn, nghe ra tieáng chaán ñoäng caøn khoân cuûa chuù deá ñeâm töôûng laø nhoû beù laïc loaøi.

Lao tuø tieâu hoang ñôøi anh nhöng anh khoâng chaän tay noù ñöôïc. Heát roài, mô moäng aáy seõ khoâng bao giôø coøn nöõa?

"Æa ñaáy aø?"

"Daï khoâng."

"Thoái quaù!"

Anh tính noùi laâu roài anh ñaõ xa laï muøi thôm nhöng yeân laëng. Ngöôøi coâng an aùp giaûi ñoát thuoác huùt moät mình, moät laùt laïi ngöùa mieäng hoûi, kieåu moâng lung:

"Cuoái naêm sao chuyeån traïi moãi mình ha?"

"Daï ñaâu bieát."

"Phaûn ñoäng toäi to nhö coät ñình, va söng traùn theá kia maø cöù khoâng bieát. Tröôùc ngheà gì?"

"Toâi daïy hoïc."

"AØ, trí thöùc..."

Ngöôøi coâng an boû löûng nhöng anh hieåu. Neùn laém anh môùi khoâng baät cöôøi. Töø bình minh nhaân loaïi trai saên baén gaùi haùi löôïm, lôøi ca ngôïi boä oùc cheá ra löôõi dao, muõi teân, caùi thuùng, caùi roå lôùn maõi theo quaù trình thaêng tieán, deø ñaâu coù luùc bò chaän ñöùng ôû cuoái theá kyû 20. Boä oùc hoaù thaønh ñoái töôïng caàn thuû tieâu cuûa cheá ñoä. Cuõng toát thoâi! Nhöng khoâng neân noùi ñieàu ñuùng hôn vaøo tai keû voán ñaõ tin lôøi y laø ñuùng nhaát, anh daën loøng, roài anh töï xoa dòu baèng yù nghó y coi mình laø toäi phaïm nguy hieåm nhöng caám sao ñöôïc mình coi y laø moät naïn nhaân ñaùng thöông.

Xe laïi chuyeån baùnh. Thaáp thoaùng xa xa caùnh coång daãn vaøo Khaùm Lôùn. Nhöõng haøng goøn, tröùng caù xanh quanh naêm beân ñaøng khoâng giuùp anh nhôù roõ anh ñaõ trôû laïi choán cuõ bao laàn. Nhöng khaùc gì nhau duø choã naøy choã noï, khi maø choã naøo cuõng chæ phaûn aûnh maët tieâu cöïc nhaát cuûa söï caêm thuø voâ loái? Ñoù laø choã cuõng con ngöôøi cho aên môùi ñöôïc aên, cho nguû môùi ñöôïc nguû, cho soáng ñöôïc soáng, baét cheát phaûi cheát; choã con ngöôøi trôû laïi söï traàn truoàng khoâng ngöôïng ngaäp buoåi ñaàu ñôøi, vaø söï soáng hoaøn toaøn tuyø thuoäc nhö treû sô sinh, coù hieän taïi mong manh vaø töông lai laø ñieàu baát khaû yù thöùc.

Xe ñaäu. Ngöôøi coâng an aùp giaûi chaø tay treân baùng suùng, ñoät ngoät leân tieáng, "Theá naøo chaû gaëp laïi ñoàng caûnh cuõ, vui nhaù!" Anh tính noùi "toâi coù haøng trieäu ñoàng caûnh, ñaâu chaû gaëp," nhöng thoâi. Ngöôøi coâng an nhìn ra ngoaøi saân nhoán nhaùo nhöõng ñoàng nghieäp, nhôù caû ngaøy ñöôøng teân tuø khoâng laøm phieàn ñieàu gì, anh ta buoät mieäng gia aân cho tí tin vui:

"Luùc naøy thaû nhieàu ñaáy, neáu ñöôïc thaû tính laøm gì naøo?"

"Seõ daïy ñoát."

"Haû?"

"Caùi di saûn u toái kieân coá kia."

Ngöôøi coâng an treû bieán saéc. Anh ta môû cöûa, noùi nhoû vôùi maáy ñoàng nghieäp, keá haát muõi suùng ra leänh cho anh böôùc xuoáng. "Ñ.m. maøy tính thieâu soáng caùc oâng ñaáy!" Anh laàm luõi böôùc theo moät cai tuø giaø coù boä maët haèn hoïc vöøa chöûi xeùo anh. Ñaàu anh naûy yù nghó vui vui: Hoaù ra laõo ta chöa voâ caûm.

Rôøi phoøng giaùm thò laõo khua xaâu chìa khoaù daãn anh veà khu giam, giöõa ñöôøng nghó sao, baûo:

"Daùm saép ñöôïc veà ñaáy, giöõ laáy moàm meùp."

"..."

"Maø naøy, neáu ñöôïc ñi nöôùc ngoaøi, ñi khoâng?"

Anh ñaùp, lôøi nhö ñaõ hôøm saün töø laâu:

"Khoâng."

"Ñieân aø?"

Gioïng anh hôi ñanh:

"Ñi heát ai daïy treû?"

"Daïy gì?"

"Thì daïy ñoát."

"Nöõa!"

"Theá ñaáy, ñoát saïch lao tuø ñaõ giam caàm heát tuoåi treû chuùng ta."

Caùnh cöûa saét kheùp laïi. Trí nhôù anh khi khoâng hoài phuïc, ít ra ñuû ñeå anh nhôù nhöõng laàn tröôùc noù saäp caùch thoâ baïo, laïnh luøng; laàn naøy nheï, hôi löôõng löï nöõa. Anh nhuû loøng bieát ñaâu coù ngöôøi cai tuø vöøa hieåu ra ngoïn löûa khoâng taøn aùc cuûa moät ngöôøi tuø.

Roài anh naèm xuoáng goái tay trong boùng toái, thoaùng choác mô laïi giaác mô vaãn thôm cuoäc ñôøi daãu ñaõ troän muøi nöôùc maét, coù tieáng cöôøi tuoåi treû baát chaáp ran ran, coù loaøi chim tung khung cöûa heïp phuû caùnh maùt trôøi, coù löûa chaùy vaø nhaát laø coù haït hy voïng naûy maàm vaøo moät bình minh môùi. Tieáng deá laïi vang vang, chaán ñoäng. Anh xoay nghieâng, môû maét cöôøi vaøo goùc toái, noùi kheõ, "Maøy, vaãn y nguyeân, khoâng suy suyeån chuùt naøo!

Alhambra 10-95

THƠ DIÊN NGHỊ * CHÂN LÝ

CHÂN LÝ
DIÊN NGHI

Thuở xưa...
Ngày xưa...
....
Bác học Bruno
Bước lên giàn hỏa thiêu
Hồn nhiên như dạo phố
Quay mặt nói với lũ người cuồng nộ
Quả đất vẫn tròn
Sau trước niềm tin
Dù thân này - cát bụi tro than

Lũ cuồng tín nhất định quả đất vuông
Ông thánh, ông thần phán dạy
Kẻ nào nói khác đi - quân càn quấy
Tội đồ giữa hỏa thiêu

Ngàn năm sau
Trí tuệ con người hào quang ngời reo
Bay lên tận mặt trăng
Nhìn xuống
Quả đất chúng ta tròn - bong bóng
Màu xanh thực vật, màu mát dịu dung nhan

Thế kỉ hai mươi đang đếm bước cuối cùng
Có những kẻ còn tôn thờ cuồng tín
Truy chụp anh em - nguời dị đồng chính kiến
Gieo rắc hận thù giữa tai họa đau thương

Những thằng ngu ba hoa chuyện văn chương
Những bọn khùng điên đòi làm lịch sử
Kẻ thất học mơ giấc mơ lãnh tụ
Quân thần nằm chết
Lớp bùn đen !

Chân lý Bruno - chân lý người hiền
Rừng rực hỏa thiêu
Nghênh ngang sự thật

Ngày nay
Con người tung hô xuyên tạc
Trắng đổi đen, xanh đổi đỏ vàng...
Nghĩ buồn thay chuyện của thế gian!

DIÊN NGHỊ, 1999
(*) Bruno (Giordano) 1548-1600, triết gia, bị tòa án
dị giáo kết tội, bắt trói hỏa thiêu sống.
(Philosopher: burned at the stake by the Inquisition).

THƠ AIKEN CONRAD

Music I Heard With You

Music I heard with you was more than music,
And bread I broke with you was more than bread;
Now that I am without you, all is desolate;
All that was once so beautiful is dead.

Your hands once touched this table and this silver,
And I have seen your finger hold this glass.
These things do not remember you, beloved,
And yet your touch upon them will not pass.

For it was in my heart you moved among them,
And blessed them with your hands and with your eyes;
And in my heart they will remember always,
They knew you once, O beautiful and wise.

       Aiken, Conrad
       (1889-1973)


Nhạc Khúc Nghe Cùng Em

Nhạc khúc nghe cùng em, hay hơn nhạc
Bánh bẻ cùng em, chẳng bánh nào bằng
Không có em, tất cả là trống vắng
Chẳng còn gì diễm tuyệt đã trôi ngang

Tay em chạm bàn này và chén bạc
Chiếc ly này ấp ủ ngón tay ngà
Em yêu dấu, vật kia đâu còn nhớ
Nhưng còn lưu dấu tích chẳng rời xa

Em ngự trị trong tim anh vĩnh cửu
Với tay mềm, ánh mắt chúc bình yên
Trái tim anh vẫn luôn hoài tưởng nhớ
Bởi vì em diễm tuyệt rất ngoan hiền


Vương Ngọc Long phỏng dịch
 

NGUYÊN SA * NHÌN EM NHÌN THÀNH PHỐ

Nhìn Em Nhìn Thành Phố Nhìn Quê Hương
Nguyên Sa
Buổi sáng thức dậy, anh cởi bộ quần áo ban đêm và cơn ác mộng em còn ngủ anh bỗng nhìn thấy em như mới nhìn thấy em như trời đất bỗng nhiên mùa xuân như cánh tay bỗng nhiên rạo rực. Em ngủ đi ngủ cho ngoan thành phố, dưới kia, đã thức giấc có quan hệ gì thành phố trống rỗng thành phố nào đầy chiến xa đại bác đầy non sắt đầu dây thép đầy mìn chông mà không trống vắng đám đông nào buồnba bã mà không cô đơn. Mặt trời đã mọc vẫn ở phía đông nỗi đau xót và tủi nhục của quê hương vẫn ở bốn phía chút nữa thức giấc em sẽ thấy tất cả vẫn còn đó chiếc hẻm đưa tới đường con đường đưa tới phố ở đó dù nắng dù mưa nắng như chưa từng có mưa như chưa từng có nhơ nhớp vẫn chạy cùng đường vẫn tanh tưởi mùi sắt mùi lừa đảo mùi xác chết ở đó dưới nắng dưới mưa em sẽ thấy anh vẫn đi vẫn cất lên những lời thô tục nguyền rủa Những lời thô tục và nguyền rủa đập vào mặt cuộc đời cuộc đời chó đẻ thế kỷ chó đẻ chiến tranh chó đẻ anh đã nói với cuộc đời theo em có điều gì để nói có điều gì khác cần nói nói với ai nói ở đâu nói ở phương đông với loài rắn nói ở phương tây với loài quạ anh đã lên tận miền băng giá nói với loài gấu mùa đông chút nữa em nhìn coi thân hình anh tiều tụy, Đấy là anh đã làm đúng lời em dặn mỗi ngày anh mượn của hiệp sĩ thanh gươm mượn ân sủng của nhà tu hành mượn của mẹ lòng nhẫn nại mỗi ngày anh soi gương những võ khí em cho anh trên má trên môi những hình tượng lạ kỳ những hình tượng mang lại sức khỏe vô biên như tổ tiên anh xâm hình thủy quái, Đấy là anh đã làm đúng lời thần linh mỗi đêm trong chiêm bao anh trở về đó ai không muốn trở về đó anh nghe thấy tiếng em hát cùng với nỉ non của sóng anh nghe tiếng em cười với chân bước xôn xao anh thấy chiếc thuyền đánh cá có mùi muối mặn nằm ngủ trong đêm em nằm trong tay anh em thấy không em nhớ không tiếng em dặn dò tiếng gió đêm dặn dò bao giờ trở về quê hương anh sẽ mua một chiếc thuyền chở em ra biển đông và hôn em cùng với tia mặt trời thứ nhất Ôi, trái đất có nơi kỳ diệu đó chăng cao hơn núi cao sâu hơn biển sâu lạnh hơn chốn giá băng nóng hơn vùng nhiệt đới nơi, lần đầu, nhìn thấy mắt em cầm được tay em thở được hơi em nơi anh tìm ra loài cây kỳ lạ vừa chạm tới lá đã rung động tới cành vừa trở gót ngó lui quên nhìn hoa đã mùa đông rã cánh, Nơi, ngày anh làm thơ sáng anh làm thơ chiều anh làm thơ ban đêm trong chiêm bao anh thấy những hành tinh đứng nhìn mắt em những thảo mộc thơm ngát đứng nhìn tóc em những loài thú run rẩy lông mượt và diệu hiền đứng nhìn thân thể em rồi cám ơn anh đã làm vinh quang cho vũ trụ . Ngủ đi em ngủ cho ngoan cứ ở nơi đó chút nữa thức giấc nếu muốn em sẽ nhìn xuống phố nhìn anh đang đi với những buồn bã những thô tục và nguyền rủa có sự thô tục nào không yếu đuối có sự nguyền rủa nào không đớn đau, Em nhìn coi mùa xuân đã trôi qua mùa hạ đã trôi qua mùa thu đã trôi qua bây giờ là mùa đông mùa đông ở trên vai mùa đông trên thành phố lá chết ở trên cành cành chết ở trên cây cây chết ở trên đường thành phố phải thành phố đó thành phố chiến xa và đại bác thành phố trống vắng quê hương trống vắng con giun xéo đã quằn anh đi ở đó mặt trời vẫn mọc ở phương đông anh vẫn đi ở đó mà vẫn còn yêu em.

HÀ THÚC SINH * ĐỜI THƠM NHƯ NGỌN ĐỐI ẨM

ÑÔØI THÔM NHÖ NGOÏN ÑOÀI AÅM
Hà THÚC SINH

N höng bao giôø chaøng ñi? Maø trôøi ôi laøm sao chaøng ñi ñöôïc luùc naøy, giöõa khi trong hoï ngoaøi laøng ñang chaïy ñua vôùi thôøi gian ñeå kòp ra baùo xuaân. Chaøng laøm baùo ngaøy, ñieàu aáy coù nghóa coøn baän quaù nuoâi con moïn. Baøi vôû cho soá xuaân haïn choùt laø 15 thaùng 12, hoâm nay ñaõ 11 maø baøi veà chöa ñuû ñeå saép ñaày hai phaàn ba caùi muïc luïc, ñaõ theá baïn beø ñaâu ñaâu cuõng reùo goïi. "Möôøi laêm naøy maø chöa coù baøi moa theûo toa ñaáy!" moät teân baïn ñuøa dai goïi doaï daãm. "Trôøi ôi, anh höùa cho em caùi truyeän vaøo ñaàu thaùng, nay 11 roài." "Baän quaù caäu ôi, tha cho toâi soáng vôùi!" "Í ñaâu ñöôïc anh (xuoáng gioïng), em höùa vôùi thaèng cha chuû nhieäm roài, chaéc nhö baép, trôøi ôi khoâng coù laø anh haïi ñôøi em!" Moät oâng baïn yû mình ôû nöôùc khaùc, heùt qua ñieän thoaïi, "Baøi naèm heát roài, boä aáp dzôï toái ngaøy sao maø khoâng göûi tieáp qua, cha noäi?" "Meät quaù oâng ôi, cho toâi oám ít kyø ñi!" "Í thieät chôi ñoù cha? Ñöøng thooïc leùc anh em nghe, hoång cöôøi ñaâu nghe!" "Boá ôi!" "Gì?" "Long distance kyø naøy noù caûnh caùo ñoù boá?" "Sao?" "Noù baûo coøn hai traêm nôï khoâng traû 22 noù caét, boá nhôù kyù traû." "ÖØ, seõ traû." Laïi moät ñöùa khaùc. "Boá ôi!" "Haû?" "Baùc Kieân goïi baûo caùi gì thì cuoái tuaàn naøy boá cuõng raùn saép xeáp ñi hoïp, chuyeän laäp quyõ cöùu trôï quan troïng laém." "Baän cheát cha cheát meï ñaây, hoïp gì!" Vaø vôï chaøng, "Anh aø, thaùng naøy göûi quaø veà beân nhaø, deficit naëng, giôø laøm sao coù tieàn mua saém bieáu xeùn Giaùng Sinh ñaây." "Trôøi ôi thì em lo laáy, sao caùi gì cuõng anh vaäy." "Í trôøi, boä em veõ ra tieàn ñöôïc haû?" "Theá chöù boä anh ñaùnh cöôùp nhaø baêng ñöôïc haû?" Cuoái naêm chaøng ñieân ngöôøi. Nhôù ban chieàu ngoài ngoaøi quaùn caø pheâ, chaøng ñaõ noùi öôùc sao ñaàu thaäp nieân naøy mình seõ thoaûi maùi hôn, hieåu theo caùi nghóa töông ñoái, so vôùi thaäp nieân tröôùc. Baïn chaøng ñaõ la leân, "Ô hay sao laïi töông ñoái, chöù boä cuoái thaäp nieân tröôùc oâng khoâng ñang ngoài gôõ lòch trong tuø coäng saûn ñaáy ö?" Chaøng thaáy mình bò keâ moät caùi tuû ñöùng ngay mieäng, nhöng höõu lyù quaù, ñaønh cöôøi. Chaøng laïi nhôù caùch ñaây hai ñeâm, nhaân aên cöôùi con gaùi moät ngöôøi baïn, chaøng ngaãu höùng noùi maáy caâu vôùi baïn, "Ñöøng queân möôøi laêm naêm nöõa oâng seõ baûy möôi, seõ vaøo haïng coå lai hy." Caâu noùi deø ñaâu laøm caû baøn röôïu laëng ñi trong giaây laâu, gioáng caùi chaøy ñaùnh quaù baïo vaøo chieác chuoâng lôùn gaây moät aâm thanh khoâng tao nhaõ, khieán laém ngöôøi baáy laâu töôûng laø ñaõ an cö laïc nghieäp, boãng thaáy mình chöa veà tôùi nhaø, coøn lang thang treân ñöôøng maø trôøi laïi saép toái. Chaøng veà nhôù laïi caâu mình noùi caû ñeâm maát nguû. Xöa nay coù bao giôø chaøng löu taâm ñeán chuyeän tuoåi taùc, ñaâu maø phuï nöõ ñeán theá, nhöng sao caùi tieáng chuoâng voâ tình ñaùnh leân moät laàn trong böõa tieäc cöù vang voïng maõi. Chaøng keùm baïn daêm tuoåi, vaø nhö theá, trôøi ôi, chaøng töôûng töôïng chæ theâm moät thôøi gian ngoùt ngheùt khoaûng töø baûy möôi laêm ñeán nay, moät thôøi gian boùng caâu qua cöûa, chaøng seõ laø moät kî maõ ngaõ ngöïa, seõ khoâng coøn söùc göôïng ñöùng leân, seõ phaûi than laïi caùi caâu cuûa Thaønh Caùt Tö Haõn "Ta giaø roài sao!" AÁy nhöng döôøng nhö vaán ñeà chính khoâng naèm choã ñoù, maø naèm ôû moät choã naøo ñeán hoâm nay chaøng vaãn chöa tìm ra. Chaøng mang maùng moät caûm giaùc baát oån, xoùt xa vaø ñoâi luùc coù maøu tuyeät voïng. Nhöng ngheà baùo vaøo khoaûng thôøi gian naøy khoâng cho caùi taâm hoàn ña caûm cuûa chaøng soáng laâu, soáng maïnh. Côn buoàn nhö côn baõo, gheù ñaùnh te tua moät traän roài boû ñi, keä, maøy muoán ra sao maëc maøy. Noù maëc chaøng, vaø chaøng loàm coàm boø daäy, chaïy maûi mieát vôùi maùy typesetting, vôùi baøn lay-out, vôùi nhöõng cuù ñieän thoaïi, vôùi thôøi söï, vaø vôùi moái lo ngay ngaùy veà moïi vaán ñeà.
Nhöng theá naøo naêm nay chaøng cuõng phaûi ñi xa moät chuyeán, ñi baát cöù ñaâu. Chaøng phaûi ñi, ñi nhö moät cuoäc du xuaân, moät loät boû. Ít nhaát muøa xuaân naøy chaøng phaûi xa nhaø, xa nhöõng caùi hoaù ñôn, xa maùy ñaùnh chöõ, xa tieáng ñieän thoaïi, xa hoäi hoïp, xa coäng ñoàng, xa caùi tieáng chuoâng voâ tình maø thoâ baïo vaø xa caû tieáng thôû daøi cuûa oâng Thaønh Caùt Tö Haõn. Theá naøo cuõng moät phen chaøng boû taát caû laïi, quaêng heát sang beân, thoaûi maùi nhö caäu beù boû baùo neùm caû moät theá giôùi noùng boûng vaøo moät goùc heø, roài ñaïp xe ñi, roài thoåi saùo mieäng. Ngöôøi voõ só gioûi khoâng ñaùnh moät traän ñeå cheát, anh coøn phaûi ñaùnh nhieàu traän; vaø nhö theá, thaáy nguy ñeán nôi anh coù quyeàn quaêng khaên. Cuoäc ñôøi thuoäc veà keû coøn soáng. Chaøng muoán soáng vaø chaøng phaûi ñi xa, khoâng theå naán naù theâm nôi thaønh phoá coù caùi sinh hoaït ñaùng ngaïi naøy. Theá laø trong khoái oùc ña ñoan cuûa chaøng caøng tieán daàn cuoái naêm caøng nhö muoán thu heïp laïi nhieàu vaán ñeà. Muoán nghæ ngôi ñuùng hôn. Chaøng muoán ñöôïc ñi xa moät chuyeán, nhöng khoâng haún gioáng maáy naêm ñaàu môùi qua Myõ, coøn aên trôï caáp xaõ hoäi, coøn ñöôïc nhöõng phöông xa noàng nhieät ñoùn ñeán, noùi, haùt, haøn huyeân nhöõng chuyeän thöông taâm ôû queâ nhaø; chaøng muoán ñöôïc ñeán moät nôi naøo ñoù maø khoâng phaûi ôû nhaø ai nhöng ôû löõ ñieám, ngaøy ngaøy loäi boä ñi xem nhöõng laêng taåm, nhöõng coû caây, nhöõng soâng nöôùc vaø nuùi non. Chaøng seõ tí toaùy laøm moät baøi thô tình ñaàu tieân trong ñôøi göûi veà cho vôï.
Hay laø mình trôû laïi UÙc? Khoâng, khoâng ñöôïc. ÔÛ ñaáy gaùi mình ña tình quaù, maø chaøng thì töï bieát mình ñaõ ñeán luùc phaûi laøm göông toát cho ñaùm con saép tôùi tuoåi ra ñôøi. Meät roài, chaøng khoâng muoán gioáng vaøi anh baïn vaên kia, nhieàu chuyeän quaù chæ caáy theâm toùc baïc treân ñaàu.
Hay mình sang Nhaät, sang Nam Haøn hoaëc Thaùi Lan? Khoâng, sang maáy nöôùc naøy deã bò mang tieáng laém. Tuaàn tröôùc moät baø baïn ñeán chôi ñaõ ñöa cho vôï chaøng xem moät baøi baùo noùi veà Thaùi Lan, coù chaïy aûnh moät loâ caùc chò ñaøn baø giô cao nhöõng bieåu ngöõ "Thailand, not Thigh-land!" Baø ta noùi, "Neø baø, loùng raøy maáy chaû ruû nhau ñi du lòch caùc nöôùc AÙ chaâu döõ ña. Coi caùi tin naøy. Ñôøn baø ôû beån bieåu tình choáng teä ñoan xaõ hoäi döõ laém, noùi laø chaùnh quyeàn ñöa gaùi ra duï du khaùch. Naêm nay oång coù tính ñi chôi ñaâu hoân?"
Hay laø mình sang Trung coäng? Ñoïc baùo moät anh baïn beân Taây, thaáy anh ta töôøng thuaät chi li chuyeán ñi Trung coäng maø baét meâ, duø moät anh baïn khaùc xem taám aûnh chuïp anh chuû baùo naèm ngaû ngheán treân böùc tröôøng thaønh, khoù chòu ñöa ra lôøi pheâ phaùn, "Khinh ñoäc giaû ñeán theá laø cuøng," duø chaøng vaãn thaáy ôû caùi khoe khoang cuûa anh ta vaãn coù caùi gì thi vò. Cöù töôûng töôïng ñöôïc leo leân böùc tröôøng thaønh, traûi tôø baùo naèm vaét chaân chöõ nguõ, chi li nhôù ñeán thôøi hoaøng kim cuûa hoï Taàn, roài laéng nghe döôùi chaân töôøng tieáng reo hoø vang daäy cuûa rôï Hung Noâ, tieáng voù ngöïa, tieáng göôm giaùo, tieáng cuûa tuyù ngoaï sa tröôøng quaân maïc tieáu, coå lai chinh chieán kyû nhaân hoài thì ñaõ laø thuù vò laém. OÂi moät cuoán söû ly kyø traûi döôùi löng ta! OÀ nhöng maø khoâng ñöôïc, chaøng chôït nhôù. Anh baïn kia döôøng nhö sang ñoù vaøo muøa heø, baây giôø cho daãu tieát xuaân nhöng haún thôøi khí mieàn ñoù chaúng toát tí naøo cho caên beänh yeáu phoåi cuûa chaøng. Ñaõ theá, laõo luaät sö B. ñaõ khoâng moät laàn keå chaøng nghe söï truïc traëc cuûa con trai laõo ñaáy sao. Laõo noùi, "Boãng döng moät saùng noù keâu thaèng nhoû nhaø mình leân vaên phoøng giaùm ñoác, baûo ngaøy mai maøy phaûi rôøi khoûi khu naøy, xuoáng khu döôùi. Thaèng con moa saùu naêm kyõ sö, raát chaïy vieäc, töï döng voâ côù bò haï taàng coâng taùc caùu quaù beøn khieáu naïi. Caâu giaûi ñaùp sau ñoù laø, ‘Chuaån möùc an ninh cuûa anh khoâng coøn baûo ñaûm.’ ‘Sao, taïi sao?’ ‘AØ, boá anh thöôøng ñi Trung coäng chôi. Khoâng ai baûo oâng aáy laø giaùn ñieäp, nhöng...’ Theá laø quyùt laøm cam chòu. Toa thaáy caùi cô quan noù coù laùo khoâng cô chöù!" Chaøng chaúng maøng chuyeän cô quan NASA coù laùo hay khoâng, nhöng caâu chuyeän cuûa laõo luaät sö caøng giuùp chaøng theâm lyù do khoâng bao giôø boû tieàn ñi du lòch caùc nöôùc coäng saûn. Chi vaäy? Boä theá giôùi heát caûnh ñeïp roài sao? Boä maùu ngöôøi nôi Thieân An Moân chöa ñuû tanh sao? Chaøng khoâng muoán trong ñôøi coù moät cuoäc ñi chôi thieät thoøi töø caûm giaùc thieät thoøi ñi nhö theá.
Hay laø chaøng laøm moät chuyeán AÂu du? Tieát Xuaân beân ñoù cuõng laïnh, nhöng neàn vaên minh ñaãy ñaø cuûa AÂu chaâu khoâng thieáu maùy söôûi. Chaøng seõ xuoáng vuøng Orlean ñi thaêm moïi ngoõ ngaùch cuûa caùi thaønh phoá coù tieáng laø thaønh phoá cuûa laâu ñaøi naøy. Raát coù theå chaøng laïi trôû ngöôïc leân Paris, chaúng phaûi ñeå chui gaàm caàu laøm moät anh clochard rôûm nhö giaác mô dôû dang cuûa vaøi anh thi só Mít lai Taây, cuõng chaúng ñeå lang thang treân ñaïi loä Champ-EÙliseùe nhieàu phaân choù, maø seõ gheù ñeán phaàn moä cuûa ngöôøi Victor Hugo ñeå thaàm thì vôùi cuï raèng, "Cuï maø coøn soáng, cuï sang chôi nöôùc toâi moät chuyeán thì phaûi bieát, cöù maø vieát ñöôïc pho saùch baèng naêm baèng möôøi Les Miseùrables."
Chaøng seõ khoâng naán naù ôû Phaùp laâu. Bieán coá ñoâng AÂu haù khoâng ñuû laø moät haáp löïc gheâ gôùm ñoái vôùi chaøng sao? Chaøng seõ ñeán Baù Linh, coù theå baèng maùy bay maø cuõng coù theå baèng xe löûa, vaø nhaát ñònh seõ thaêm böùc töôøng ñaõ môû ngoû vaøo moät sôùm xuaân. Chaøng seõ ñoùn moät coâ gaùi ñaàu tieân töø phía ñoâng Ñöùc thoaûi maùi, töôi vui böôùc sang phaàn ñaát taây Ñöùc -- thaønh quaû cuûa mo&aauml;t yù chí ñaáu tranh laâu daøi chaúng cuûa rieâng ai, maø laø cuûa caû coäng ñoàng AÂu chaâu muoán phaù ñi böùc töôøng nhö phaù söï sai laàm cuûa moät Yalta lòch söû, ñaõ dìm caû ñoâng AÂu vaøo vöïc saâu coäng saûn maø ñoâng Baù Linh môùi nhö moät baøn tay vöøa ngoi leân ñöôïc vuøng aùnh saùng -- Chaøng seõ oâm la&aaacute;y coâ gaùi vaø haân hoan noùi, "Claudia, möøng cho em!"
Nöôùc Ñöùc coù thaàn chieán tranh, coù aâm nhaïc, coù trieát hoïc vaø coù neàn vaên minh cô khí nhöng thöïc phaåm xuaát saéc döôøng nhö chæ coù bia vaø xuùc xích. Laøm sao chaøng coù theå ôû laâu moät nôi chæ coù bia vaø xuùc xích, vaû beân Myõ thieáu gioáng gì bia vaø xuùc xích Ñöùc nhaäp caûng. Chaøng muoán ñeán YÙ. Chaøng muoán thaêm caùi neàn kieán truùc cuûa gaïch vaø ngoùi ñoû, muoán nhìn laàn ñaàu vaø laàn cuoái ngoïn thaùp Pisa ngoaøi 700 tuoåi tröôùc khi noù ñoå xuoáng, hoaøn toaøn trôû veà vôùi caùt buïi coù theå tröôùc khi chaám döùt theá kyû naøy. Chaéc laø chaøng cuõng chaúng gheù caùi colosseum nôi thaønh Rome laøm gì. Coøn ñaâu thöù huøng khí thieâng lieâng cuûa nhöõng chaøng giaùc ñaáu, khi maø ñeán côõ Lyù Tieåu Long cuõng töøng nhaûy vaøo ñoù muùa voõ Taøu ñoùng phim ñoä nhaät. Nhöng chaéc chaén laø chaøng seõ gheù thaêm thaùnh ñöôøng Sistine cuûa ñieän Vatican. ÔÛ ñoù ngöôøi ta môùi maát chín naêm ñeå truøng tu nhöõng danh taùc cuûa Michelangelo. Chaøng tin mình coù theå nghe ra ñöôïc tieáng cöôøi ñaéc thaéng cuûa nhaø danh hoaï kieâm ñieâu khaéc gia coù caù tính sung tuùc nhö toùc treân ñaàu naøy. Seõ coù tieáng noùi cuûa oâng ta vang voïng treân nhöõng voøm traàn cao, "Cuoái cuøng, veû ñeïp traàn theá cuûa ta vaãn hieån loä!"
Maø chaøng thì voán yeâu moïi veû ñeïp traàn theá, nhaát laø vaøo caùi khoaûng thôøi gian saép Teát ta ôû San Diego. Luùc aáy trôøi ñaõ giaûm laïnh ñeán maùt nhö mieáng thaïch -- moät caùi maùt co&osllash;n ñuû lyù do cho caùc coâ gaùi Myõ phoùng tuùng nhaát vaãn giöõ ñöôïc veû kín ñaùo caàn thieát so vôùi ba thaùng sau ñoù. Hoa vaøo thôøi gian naøy môùi laø ñaèm thaém. Noù laøm ñeïp loøng nhöõng keû nhö chaøng: Yeâu caùi ñeïp! Thaät ñaáy, vaøo thôøi gian naøy hoa ngöôøi hay hoa laù ñeàu coøn töôi trong nhöõng voû boïc muoân maøu, chöù ñaõ vaøo heø thì chuùng nôû toeùt nhö nhau, vaø vì theá, ñoâi khi chuùng coù laøm hö hao ñi söï töôûng töôïng yù nhò trong taâm hoàn voán nhaïy caûm cuûa chaøng. Trôøi ôi, cöù nghó ñeán veû ñeïp cuûa hoa giöõa muøa xuaân chaøng laïi rôïn caû ngöôøi. Treân ñôøi naøy ai khöôùc töø ñöôïc caùi ñeïp cuûa hoa? Chaøng thì cöù tin raèng keû naøo khoâng öa nhìn ngaém hoa, hoa naøo cuõng theá, ñeàu laø keû ñaõ chaïm vaøo loøng töï aùi gheâ gôùm cuûa Thöôïng Ñeá. Chaøng töï bieát khoâng bao giôø mình laø keû daùm nhaân danh baát cöù ñieàu raên naøo ñeå phaïm vaøo loãi laàm naøy, vaø nhö theá, chaøng yeâu taát caû caùi ñeïp, cho duø ñoù laø moät baàu trôøi xanh ngaét khoâng maây, moät taám tranh eá aåm beân ñöôøng, moät ñoaù hueä ñoàng hay moät coâ gaùi coù khuyeát taät treân thaân theå maø chính töï thaân coâ suoát ñôøi maëc caûm.
Nhöng neáu khoâng neân aên maõi moät moùn ngon ñeå moùn aáy coøn ngon, thì laøm sao chaøng coù theå chieâm ngaém maõi nhöõng caûnh ñeïp nôi ñaây maø caûnh aáy vaãn tieáp tuïc coøn ñeïp? Ñaõ ngoùt ngheùt möôøi xuaân chaøng soáng choán naøy. Naêm nay chaøng döï truø moät chuyeán ñi xa ñeå cöùu chaøng ñang coù trieäu chöùng luùn saâu vaøo caùi caûnh, caùi ngöôøi, caùi vaät ñaõ nhuoám maøu uû eâ. Chaøng muoán ôû moät nôi xa naøo ñoù, nghe thaáy lôøi chuùc Teát ñeïp ñeõ cuûa vôï con qua oáng ñieän thoaïi.

•  

Khi phaùt haønh xong maáy ngaøn soá baùo xuaân chaøng te tua nhö Duran bò Sugar Ray ñaäp ñoøn thuø. Nhöng maõi ñeán luùc aáy chaøng môùi roõ khoâng phaûi moät voõ só caàm baèng mình thua maø ñaõ coù theå thoaûi maùi quaêng khaên. Chaøng veà nhaø uoáng moät lon bia, ngoài coi moät ñoaïn phim "Tom and Jerry." Maáy ñöùa lôùn caän Teát meï cho nghæ hoïc. Ñöùa lau chaân neán, ñöùa chuøi phím döông caàm, ñöùa queùt buïi vaø maïng nheän.
Thoát nhieân chaøng nhôù ñeán Janice, ñeán daùng maùt meû vaø deã thöông cuûa coâ ta. Coâ laø moät nhaø giaùo, laïi coù chaân trong hoäi thô "California Poets in the Schools." Maáy hoâm tröôùc Janice gheù chôi taëng chaøng moät tuyeån taäp thô do coâ thöïc hieän. Tuyeån taäp mang caùi teân hay hay: "World Winds" -- "Gioù Boán Phöông." Caùc taùc giaû ñoùng goùp thô laø nhöõng hoïc sinh ñang theo hoïc taïi caùc tröôøng trung hoïc ñeä nhaát vaø ñeä nhò caáp taïi San Diego. Janice daën chaøng xem kyõ ñeå cho yù kieán, vaø chaøng ñaõ giaät mình, ñaõ suy nghó thaät nhieàu veà baøi thô cuûa moät hoïc sinh Meã di daân teân laø Juan Mendez.
Baøi thô coù töïa "The Skin of a Woman" nhö sau:
Beige is the skin of a beautiful woman
It feels like the life of a rose
It looks like open land
and smells like wet hills.
Baøi thô ngaén maø noùi ñöôïc nhieàu. Chaøng ñaõ ngaån ngô töï hoûi sao moät thieáu nieân möôøi laêm möôøi saùu laïi laøm ñöôïc nhöõng lôøi thô ñeïp, laõng maïn vaø soáng nhö theá. Beân caïnh baøi thô phôi phôùi cuûa caäu beù Meã di daân, ñi töø moät vuøng ñaát coù töï do coù côm aùo ñeán moät vuøng ñaát khaùc nhieàu töï do vaø côm aùo hôn, laø baøi thô cuûa moät thieáu nieân tò naïn Vieät Nam. Caäu naøy vieát gì? Ñaây laø moät ñoaïn trong baøi thô "My House Was in the Countryside" cuûa em Traàn Ñaïo:
... Under my pillow was a new shirt
that I had once worn during New Year’s Festival
I looked at my room again
The tears were falling on my cheek
I laid down and wondered
"What does my future hold?"...
Ñoù coù phaûi laø thô cuûa nhöõng ñöùa treû khoâng coù tuoåi thô? Theá giôùi tröôùc maét em cuõng u aùm y nhö theá giôùi cuûa chaøng. Cuõng chæ coù moät caên nhaø trong dó vaõng, nhöõng böùc tranh nheän baùm, coù caên beáp noàng muøi caù khoâ vaø boà hoùng, coù caùi röông cuûa boá meï chöùa nhöõng ñieàu aån maät. Thô nhö laø chöùng töø buoàn thaûm cuûa keû nhaän laõnh moät gia taøi khoâng nhö yù. Thô chæ ñaày nhöõng chaùn chöôøng, nhöõng daáu hoûi what does my future hold? Thô khoâng coù söï soáng ngon ô, khoâng coù caùi nhìn tôùi töông lai ñaèm thaém nhö it looks like open land; and smells like wet hills.
Baát giaùc chaøng thaáy traàn gian seõ khoâng coøn nôi chaïy troán. Chaøng nghó ñaõ tôùi luùc phaûi laøm cho muøa xuaân ñeïp leân trong trong taâm hoàn luõ con chaøng, taâm hoàn nhöõng Traàn Ñaïo.
Moät ñöùa lôùn baät hoûi:
"Boá khoâng söûa soaïn ñi xa naêm nay sao boá?"
"Khoâng."
"Sao theá boá?"
"Seõ ñi chôi caû nhaø. San Diego thieáu gì caûnh ñeïp."
"Thaät haû boá?"
"Chöù sao. Boá seõ ñem caû nhaø ñi xem nhöõng caûnh ñeïp nhaát nôi vuøng ñaát mình ñaõ soáng nhöõng naêm qua. Boá seõ giaûi ñaùp nhöõng thaéc maéc cuûa caùc con baèng söï hieåu bieát chaân thaønh cuûa boá. Boá seõ noùi veà queâ höông, veà laøng nöôùc, veà nhöõng mieáng ngon, noùi taát caû trong muøa xuaân naøy. Dö tieàn, boá seõ mua cho caùc con moät giaøn maùy ñieän toaùn."
Nhöõng ñöùa lôùn laëng leõ laéng nghe vaø laøm tieáp coâng vieäc cuûa chuùng, nhöng thaèng uùt thì nhaûy caø töng sung söôùng. Chaøng oâm con vaøo loøng maø nöôùc maét boãng daâng leân. Chaøng hoân vaøo coå noù, noùi thaàm vôùi noù nhö noùi vôùi chính mình, "Beù ôi boá môùi baïc nöûa ñaàu, nhöng chaúng bieát boá coù coøn dòp chöõa laïi ñöôïc nhöõng thaát baïi dó vaõng cuûa theá heä boá khoâng. Nhöng treân heát ñaát nöôùc luoân caàn nhöõng töông lai ñeïp cuûa caùc con, maø töông lai khoâng ñeán vôùi nhöõng taâm hoàn ñaày boà hoùng ngaøy qua, chæ ñeán vôùi nhöõng taâm hoàn bieát nhìn hieän taïi thôm nhö nhöõng ngoïn ñoài aåm."
Gioù xuaân thoåi maùt sau heø. Khi khoâng maø chaøng ngaây ngaây. Roài chaøng thiu thiu nguû khi luõ nhoû ñaõ keùo nhau ra chôi ngoaøi vöôøn  coû. Sau giaác nguû ngaén chaøng thaáy nhö söùc löïc hoài phuïc trong töøng gaân maùu. Baát giaùc chaøng vui vui. Chaøng nhôù trong côn thieáp nguû hình nhö coù luùc chaøng ñaõ mô thaáy mình vieát ñöôïc moät taùc phaåm ñeïp.

 

Posted by vanhoa at 12:38 AM No comments: