HÀN SONG TƯỜNG * NHANH NHƯ NỖI CHÊT
Nhanh như nỗi chết
Hàn Song Tường
Tôi với em ra khỏi tiệm bán mặt nạ. Khi cơn mưa đã ngưng hẳn, con đường dần đông người trở lại. Em bảo lão Jack không đi làm. Tôi lắng tìm tiếng kèn saxophone của Jack nhưng tuyệt không. Lão trú mưa ở đâu mà kỹ thế. Mọi ngày Jack vẫn kiếm tiền ở vòng khu này, tôi nghĩ đến vài chỗ lão hay đến la cà rượu chè. Tôi bỗng muốn gặp Jack. Nhớ bạn, nhiều lần Jack say rượu lão luôn nhận là tay chơi nhạc Jazz hay nhất, cả trăm năm trước cũng không ai bằng. Lúc ấy lão quậy, lão ném Louis Amstrong sư tổ vỉa hè, tổ nhạc Jazz, ra chỗ khác chơi. Tôi có kể em nghe lúc mới đến vùng French Quarter này, tôi đã gặp Jack, đứng bên thềm cao kế tiệm Café du Monde và tôi bỗng dưng thương lão. Em hỏi, càng ngày anh càng thương. Đúng vậy. Có người ta bỗng dưng thương. Em khó chịu, mắt nheo lại. Em không muốn anh thương lão nữa. Sao vậy. Thì tại em không thích. Tôi biết thỉnh thoảng em vẫn chọc tức tôi. Tôi cầm tay em qua đường, phố nhộn nhịp vui, trời chiều lại vương chút nắng ngó hắt hiu, tôi bảo tôi muốn rủ Jack đi ăn tối. Ừ, em gật. Chúng tôi đi ra phía bờ sông, giòng nước sau cơn mưa lớn, nước phóng đi man dại, mầu nước nâu đục bắn thốc lên khỏi bờ. Em nói sợ. Em rất sợ. Tôi ôm em, đi tìm Jack ở khu khác, qua ba con đường, thì thấy lão đứng trước tiệm đồø cổ trên đường Decatur. Tôi gọi Jack, lão mừng ra mặt, tay cầm kèn bỏ vào túi vải, lão ôm em, em nhăn mặt, tôi năn nỉ cười đi em, em cười đi, một nhạc sĩ có tài, em đừng khó chịu thế, em nở nụ cười, ông khỏe không. Em hỏi Jack, lão lặng người nhìn em, tôi biết lão vẫn chết lặng khi em cười, em cười đẹp nhất, lão vẫn nói thế. Trước khi tôi dẫn em về đây, tôi chẳng thân ai ngoài Jack, lão sống bằng mọi nghề ở khu này, nhưng việc chính vẫn là chơi nhạc cho một nhà hàng ăn bên khu Royale, sau Jack chán bỏ đi thổi kèn dạo, bán CD, ai cũng bảo lão điên, Jack nghe lắc đầu, tao không phải có một lỗ để chui vào. Tôi rủ Jack đi ăn phở ở khu Việt Nam, lão cười hả hê, Jack biết em ngại khi có mặt lão. Jack có nói, em còn bé quá 18 tuổi dĩ nhiên em sợ lung tung, kể cả sợ cái tuổi già của lão, còn lão ư, lão đập tay lên ngực, với tuổi gần đất xa trời lão chẳng sợ ai, ai thuê lão làm hề, làm ma cũng được, miễn là đừng thuê lão giết người...Chúng tôi đi về phía chợ, chỗ tôi để xe, cái khoảng phố này nó đã có từ lâu cái vẻ nửa Âu, nửa Mỹ, giờ thì chấm chút Á Đông cứ đến khu Quarter Market mà xem, dân Việt Nam đứng bán tỉnh queo những nón lá thêu chữ New Orleans, French Quarter để du khách mua làm kỷ niệm, họ cứ ngỡ tổ tiên người Việt cũng đã từng khai phá, đóng góp từ xưa vào phần đất này không bằng, ngộ không chịu được. Jack cũng có lần đội nón lá, đứng thổi kèn, chẳng có thằng Tây nào hỏi nón của Tàu hay Việt, chỉ thấy chữ New Orleans thêu dọc ngang, Jack thích cái trò buổi tối về nhà ngồi đếm tiền, rồi thẩy tung lên, ít hay nhiều thì mặt lão cũng vui như thường. Jack chỉ buồn khi mở ngăn kéo tủ, nhìn lại người tình xưa, lão gọi là cô đĩ ở khu Bourbon, tấm ảnh luôn làm lão đăm chiêu vài giây, nhưng không sao, lão sẽ cất ngay đi. Người đàn bà ấy tôi chưa gặp bao giờ, bà ta đã bỏ đây đi lâu rồi. Cái ảnh lão giữ cũ lắm, chắc cũng phải hơn ba mươi năm. Tôi có hỏi đến vì tò mò. Lão cười ha hả. Lão bảo cô đĩ bằng vàng, bằng vàng thì ai chẳng muốn, dĩ nhiên tao đâu phải két sắt, thằng ngu ơi, đừng bao giờ mày hỏi tao nữa. Tôi biết lao cười để dấu nỗi buồn, lúc ấy tôi câm....Khi ra khỏi tiệm phở, em kêu lạnh, chắc em bịnh, tôi để tay lên trán em, em đang lên cơn sốt dữ, mặt em hấp nóng, tay em run lên như cơn rét, tôi muốn bồng em ra xe, em không chịu, em sợ người ta cười, em lúc nào cũng sợ người ta cười. Tôi khác, tôi chỉ biết có em. Tôi nói thế. Em cúi mặt im lặng. Em ít nói, không nói nhiều như cô chị của em, cô ta gọi tôi là tên dụ dỗ con gái, bọn đầu đường, toàn những danh từ kinh thiên. Em nhìn tôi mắt loáng ướt như khóc, tôi bỗng dưng hối hận dẫn theo người đàn bà quá trẻ bên đời, tôi quả là liều lĩnh. Một người đàn ông, sống bằng nghề bán tranh giả, nghĩa là ngồi nhà vẽ nhái theo những bức họa nổi tiếng của Chagall, Nechita để sống thế mà tôi dám rủ em đi theo tôi, tôi ẩu thật. Tôi lái xe chầm chậm, hình như vẫn còn đầy nước ở các lối đi, đến đường St Louis tôi bảo Jack xuống, Jack gào lên là chưa đến nhà, mặc kệ cha ông Jack ơi. Tôi đóng cửa xe rồi đi mua thuốc cho em. Ban đêm em lên cơn ho. Tôi trông nom em cả tuần, em mới khỏi bịnh. Hôm nay tôi bán được hai bức tranh giả một của Chagall, một của Toulouse-Lautrec vẽ xấu khiếp, thế mà vẫn có người mua, mấy họa sĩ này đội mồ, sống dậy được, chắc phải tìm tôi thanh toán. Tôi đưa hết tiền bán hàng cho em. Em bảo em không biết giữ tiền, chỉ biết xài tiền. Vậy em tiêu hết đi. em lại nói em không biết mua gì. Em nói tiếng Việt buồn cười, tôi tập mãi, em vẫn nói trơn chớt. Tôi bắt em lập lại câu, em không biết mua gì, chứ không phải im hong bít mu gì. Chị em chẳng biết dạy em. Tôi chê chị em đủ chuyện. Em nghe lặng cười hỏi, người mua là ai, đàn bà hay đàn ông. Đàn bà, tôi khoe với em, bà ta mua nhanh, lúc tôi bầy bán ở bờ sông, lối đi vào khách sạn Hilton....Hết một mùa hè, hết cả bốn mùa, em đòi trở về với chị, em nói nhớ nhà, nhớ Houston. Em khóc, tôi gật đầu bằng lòng dẫn em ra phi trường, em đi...Em thua tôi đúng tám tuổi, cả nhà em ghét tôi thiếu điều họ lấy cuốc bổ tôi chết, tôi nói với người chị là tình yêu không có tuổi tác, màu da, sang hèn gì ráo trọi, nhưng chị em cứ gầm lên mà chửi, tôi đành thua.
...Thế là em đi về nhà em, em bỏ tôi rồi, tôi nhớ em muốn điên, biết sao, tôi than với Jack, Jack bảo không có gì là quá đáng. Chuyện nhỏ, đàn bà họ mau quên...chỉ có tôi là khổ, em chẳng hề gọi phone cho tôi, hỏi thăm tôi một tiếng. Tôi đi quanh vùng tìm một nụ cười giống em, nhưng không thấy, tôi rủ Jack về apartment tôi ở cuối tuần, cho tôi đỡ trống trải. Jack gật, nhưng có tuần lão đến có tuần không, đêm nay Jack mò về đem theo cuốn phim ma cà rồng hút máu. Tôi xem che mặt, tôi bảo Jack tắt đi, tôi thấy tởm và lợm giọng, nhưng lão vẫn cứ ngồi xem. Jack nói bà văn sĩ Ann Rice viết truyện này giờ nổi như cồn, du khách đến đây phải tìm đến nhà bà ấy, xem nơi bà ta cư ngụ. Không ngờ trời đãi dân New Orléans đến thế. Nhờ bà văn sĩ này mà người ta mới vỡ lẽ không phải ai bị ma cà rồng hút máu là biến thành ma ngay như nó, nó cho phép mới được, nghĩa là nó cho người ấy hút lại máu nó thì mới thành ma. Nó có quyền chọn. Ừ, tôi biết. Nhưng ông hãy tắt cuốn phim đi, tôi sợ. Mày mà sợ ma, lão cười. Có ma sợ mày. Tôi lặng quay mặt vào tường và nhớ em...Hai tháng nay tôi không vẽ tranh nữa, làm cái gì giả mãi thì cũng chán, tôi đem đống tranh cũ xấu xí đi đóng khung để bán dần, tôi ước sao mình trúng số, đánh bài thắng, và tôi nhất quyết bước vào Harrahs ngày mai. Harrahs cái sòng bài lớn nhất ở vùng này, chỉ cách một con đường, nơi tôi ngồi nghe Jack thổi kèn, nhìn thiên hạ thẩy tiền vào cái thùng cho lão, tiền cắc đụng nhau kêu lên tiếng, tiền giấy thì bay mùi. Lão quả quyết lão ngửi được mùi tiền. Ngày thứ hai, tôi ăn mặc lịch sự đi đánh bài, chỉ có tiền may ra em bỏ học theo tôi, tôi sẽ giã từ nghề vẽ tranh giả, hỡi các ông Picasso, Gustav Klimt, Gauguin sống khôn thác thiêng xin phù hộ cho tôi. Khi vào trong sòng, mùi thuốc lá đổ ập vào mũi, chỗ bàn black jack tôi chọn nó nằm về hướng tây, cách rất xa bàn black jack của thằng Cuzin, tên anh họ của tôi vẫn đứng chia bài, tôi sợ thằng Cuzin này. Tôi sợ nó biết, nó sẽ đập tôi một trận giống hai năm trước, chắc tôi thác, nó là đứa con ngoan của mẹ tôi, đứa cháu chỉ biết nghe lời cô, chia bài mà không đánh bài, nó chưa quật con bài cho đứa chia bao giờ, nghĩa là nó chưa hề đánh bài ở Harrahs. Hai ngày trời, ăn thua chưa ngã ngũ thì thằng Cuzin khám phá ra tôi, nó lôi tôi vào phòng tắm, tặng cho một giòng máu từ mũi chẩy xuống, cú đấm quá mạnh. Tôi hét lên. Nó nhổ toẹt nước bọt vào mặt tôi. Tao không muốn cô tao buồn, cả năm mày không cho cô tao một đồng, mày đem tiền cho đứa giầu ăn. Cút ngay nếu tao thấy mày lảng vảng ở đây, mày sẽ biết tao đối xử với mày thế nào. Tôi chùi máu mũi, đếm lại số tiền vừa thắng bỏ vào túi quần, không biết phải thằng Cuzin giúp tôi hay không mà mấy bàn roulette tôi ăn liên miên, thằng quay cái hột là bạn thân của nó mà, nó quay làm sao, tôi chơi đen thì nó ra đen, chơi đỏ thì nó ra đỏ. Tôi nói. Cám ơn mày nghe Cuzin rồi tôi bỏ cuộc chơi về nhà. Trời tối đen thế này. Nghe nói giây điện đầu phố bị đứt sao đó, nên cả khu mất điện, mắt tôi như mù, mò vào giường nằm bẹp. Mới gần 7 giờ tối chứ mấy, mũi tôi vẫn rỉ máu thú thật tôi sợ thằng Cuzin lắm, nó to hơn tôi, nó quen làm anh tôi từ thuở nhỏ, nhất là nó được quyền từ mẹ tôi giao hẳn tôi cho nó. Khi tôi bỏ học, đi lang thang vẽ vời. Có tiếng cô vũ nữ hàng xóm tên Camry ca hát ở ngoài hành lang, rồi lại chửi thề. Tiếng cô vừa nhựa, nghe mệt mỏi, tôi hé màn cửa nhìn, trời tối quá chỉ thấy cái đèn pin cô cầm trên tay lung linh, cô mặc duy nhất cái thong và nịt ngực, cũng may không lâu thì đèn sáng choang. Bà thầy bói, người bạn cô Camry dứng dưới nhà kêu ầm ĩ. Ê cái vú năm xu, mày không đi làm sao, mày béo ra rồi, Ê, tao cho mày nói lại, OK, cái mông bạc triệu, Bói rất đúng, rồi cả hai rũ ra cười, khi thấy tôi bước ra, cô cúi chào, chúng tôi hỏi thăm nhau. Đã lâu tôi không theo cô đến nơi cô nhẩy múa, thoát y. Từ khi tôi yêu em tôi bỏ hết bạn bè, chắc em cũng biết thế. Camry hỏi, bạn gái anh đâu. Về Houston đi học. Ừ con nít mà. Tôi lại nhắc cô đi làm. Đã đến giờ sao không đi theo bạn. tôi mệt. Tôi đã gọi xin nghỉ bữa nay. Tôi ngập ngừng. Ngày mai tôi đi xem cô múa. Camry cười, lại múa, anh cứ nói thế, cởi truồng. Ừ cởi truồng. Tôi cúi nhìn xuống đất, luôn luôn tôi ái ngại khi bên cô, có thể tôi thương cô, tôi sợ một ngày cô già họ không cần cô nữa, ngoài Jack ra cô là người bạn tội nghiệp của tôi, tôi biết cô không có thân nhân, chỉ có một người chị mắc bệnh tâm thần, lâu lâu cô đi thăm ở dưỡng trí viện, và một điều hơi lạ với bọn vũ nữ, cô không bán dâm, đó là chuyện cô luôn tự hào với tôi, cô hơn hẳn các bà tổ của dân New Orleans, ai chả biết ngày xưa các bà đĩ và bọn trộm cướp, lưu manh bị đem từ Pháp sang đây. Rồi đẻ con, đẻ cháu. Tôi khen, cô là đứa cháu ngoan. Dĩ nhiên. ...trời khuya tôi theo Camry vào nhà cô lúc nào không hay, cô cho tôi uống thuốc giảm đau, rồi pha trà cùng uống. Đêm hôm ấy tôi đã vẽ cô với rất nhiều đèn nến. Bức tranh nhỏ xíu vẽ bằng chì, sau tôi mới đem sang khung vải. Trong tranh cô đẹp dã man, để bên mấy bức tôi vẽ em, Camry quả thật rõ đẹp hơn em. Jack chê tôi đếch biết gì về nhan sắc. Làm sao tôi có thể đem Camry ra so sánh với em. Jack bảo vẻ đẹp cổ điển của em, rất hiếm gặp ở các cô gái bây giờ, kể cả các sắc dân, mày là họa sĩ mà không tường tận về dung nhan, thể nào cả đời con lận đận con ơi. Tôi lại ngồi thừ người nhớ em.Jack nói đúng. Em trắng như ngà, mắt em hơi sếch, tóc như nhung, môi em nhìn như cười. Tôi, tôi hứa sẽ không nhớ em nữa. Tôi đem tranh tôi vẽ em đi bán ngày mai. Bán cho tên triệu phú, chuyên chơi đồ cổ, có một dẫy phố ở đường St Ann, bán tranh với sự môi giới của Jack. Ba ngàn đồng hai bức, rẻ mạt, so với cái công em khổ vì tôi, tôi ôm tiền mà lòng đau. tôi chửi Jack và thề không bán những bức tôi vẽ em nữa, dù ba bức còn lại có người đòi mua.
...Tôi buồn vì hối hận. Thằng Cuzin kéo tôi về nhà nó, khi thấy máu mũi tôi cứ rỉ ra mãi. Khu nó ở có đủ mọi hạng người, vũ nữ, nhạc sĩ, triết gia, thầy bói, thỉnh thoảng bọn đàn bà buồn tình ra lan can, người đi dưới đường được bọn họ mở vú cho nhìn. Nhìn thôi, đừng có mò lên, nó đẩy xuống cho chết. Ngày em ở với tôi, mấy lần tôi dẫn em về khu này em thấy họ làm thế em sợ lắm, sau rồi em quen, lâu không thấy họ tốc váy, mở vú, em hỏi tại sao. Ai biết tại sao. tôi khó trả lời em. Có khi ngày hội hè lớn như ngày Carnival Mardi Gras, các nữ du khách khắp nơi đổ về, cũng lên trên lan can này khoe vú, khoe đùi, vui không thể kể. Thằng Cuzin tôi giầu nên mới có tiền ở ngay khu này. Tôi bắt đền nó cái mũi, nó chở tôi đi bác sĩ, chụp hình, khám tổng quát. Tôi nằm nhà ăn vạ một tháng. Nó thẩy cho tôi số tiền, bảo tôi cút về Houston,với số tiền nó cho đủ tôi mở tiệm khung hình, bán tranh và trông nom mẹ tôi, hai năm nữa nó sẽ cũng về. Tôi cười khẩy, vất tiền của nó xuống đất rồi bỏ đi. Cái mũi đã hết đau...Cả một năm em đi biệt, chẳng thư từ, tôi gọi phone cho em cũng không trả lời, chắc em đã hối hận khi sống bên tôi. Mỗi buổi sáng thứ sáu tôi dậy sớm đi ra Café du Monde cùng uống cà phê ăn bánh beignet với Jack, ước gì tôi gởi bánh này đến cho em, em rất thích bánh ở tiệm này, tôi thở dài nhìn quanh quẩn, còn sớm thiên hạ chưa đổ ra phố thế mà bên kia đường thằng oắt con lai đen Gibson thổi kèn ầm ĩ, cái nón đựng tiền chận bằng cục gạch, chẳng rõ vì đâu mấy cô gái ở trên lầu không chõ miệng xuống chửi rủa nó như trước. Jack bảo ngày lễ, ngày đức mẹ lên trời, mấy cô ấy kiêng chửi người. Tôi bật cười. Đàn bà họ biết nể thần thánh. Đẹp thay. Khi bọn hề lục đục kéo về ven sông, đóng kịch câm xin tiền, tôi hỏi Jack hôm nay hắn sẽ thổi kèn ở đâu, thằng cu tí kia đã đứng ngay chỗ ngon nhất rồi, ừ, tao phải đi về phía chợ,tao thắng mọi người, chứ chịu thua thằng oắt này, thằng Gibson bé thế, mà cầm cái kèn to gần bằng nửa người, ai nhìn mà không thương. Mấy con đầm xì, giang hồ nữ hiệp, gặp nó là phải động lòng, ngày nào cũng có tiền đem về cho mẹ, mẹ nó ngày trước đánh phèng cho tụi Royal Street Boys, chỗ nào hội họp, ăn uống là xông vào ca hát, có tiền lắm rồi bỗng dưng tụi nó rã đám, bọn đen mắc bệnh lười, truyền nghề cho con cháu xong là về hưu non. Jack than, hôm nay tao thở thấy khó, tao muốn ở nhà chiều tính...Tôi bê vài bức vẽ của Renoir, cái bức The Swing ò e con ma đánh đu này tôi vẽ một tuần là xong và bức vẽ của Jules Chapon, vẽ theo kiểu lập thể vị lai, màu sắc loạn xạ, thú thật tôi đưa vài chiêu là đủ, tất cả bỏ lên xe. Bây giờ tôi đã thuê được một góc bầy tranh ở thương xá và được một bà đến làm việc cuối tuần, cũng đỡ mệt cho tôi, và tôi quyết bán hết những bức tranh thì sẽ đi tìm em...Vài lần tôi đi xem Camry nhẩy, có điệu cũng lạ, cô cột giây, rồi phóng xuống như phim tàu, người trắng bóc, trang điểm lộng lẫy, kỳ lạ như người của thế giới khác, cô là bà hoàng của hộp đêm này, nhưng cô vẫn không vui vì cô lỡ yêu một đứa, tôi biết rõ nó, nhung tôi không thể bảo cô ngừng, đó là tên anh họ của tôi, thằng Cuzin, tên chia bài, quay vụ như múa ở Harrahs, nó có nghĩ đến cô đâu, nó coi cô như rác, nó chỉ mê đàn bà đi dạy học, nó khôn bằng trời, nó thừa biết đàn bà đi dạy học là đàn bà sẽ làm đổi đời nó, là úp nó lại như úp con ruồi, nhưng nó vẫn mê, ai cứ xưng là cô giáo, thì đến bàn nó chia bài mà đánh, nó sẽ tìm cách cho ăn, tôi hiểu nó như đếm, nó hơn tôi một tuổi mà trông già đời, già tất cả chỉ vì yêu cô giáo. Người nó yêu là cô giáo dạy triết ở ngay sát vách nhà nó, mụ ghét cả chúa, cả phật, mụ ghen với trời, mụ sống phóng đãng mà không ai hay, tôi phục triết gia, kẻ giả hình, thằng Cuzin dâng cho cô giáo hết thẩy (tội nghiệp) là điểm thất bại của người anh bà con. Tôi thích nhìn Cuzin vặn vẹo triết lý không tin vào thượng đế, nhục mạ bản thân, y hệt cô giáo, cô giáo làm hỏng nửa đời nó, chắc nó chưa nhận ra. Cám ơn cô giáo...Mùa đông đến rồi, Camry nói như than, New Orleans lạnh quá trời, sao năm nay kỳ vậy. Jack bịnh liệt giường vào ngày trở rét, họ hàng tống Jack vào viện dưỡng lão, sáu mươi ba tuổi, đang không tay run lật bật, chẳng thể cầm nổi cây kèn, lão không muốn sống nữa, Jack nhờ tôi năn nỉ bác sĩ chích cho mũi thuốc sớm đi chầu chúa, nhưng không bác sĩ nào chịu cả...Camry vẫn đi thăm Jack đều, còn tôi thì không, tôi không muốn nhìn lão khóc, mà khốn nạn lão chỉ khóc khi có mặt tôi. Tôi sùng lên hỏi, thì Jack bảo chỉ có mày là hiểu tiếng saxophone của tao, giờ tao không thể thổi kèn cho mày nghe được, tao tức, thôi tức làm gì, tôi an ủi Jack nhưng chạy trốn lão, tôi sợ, dù tôi đã giải thích là tôi không hiểu hết nhạc Jazz kể cả tiếng kèn của lão, nhưng Jack cứ quả quyết là tôi hiểu hơn ai hết. Mẹ kiếp. Nhan sắc tôi còn chưa hiểu rõ, làm sao tôi hiểu nhạc. Camry, tôi muốn cô đừng nhắc tên tôi cho lão nghe, Camry, cô có hiểu không, đừng rủ tôi đi thăm Jack, đã đến ngày tôi đi tìm em, tôi phải bỏ thành phố này, thành phố cho tôi đầy những cuộc vui ở kiếp người, nhưng cô đơn quá.
...Cơn bão rít lên quay cuồng trên giòng sông kia, con nước đã lên bờ, thành phố có bão, mấy căn nhà ven sông đã bị thổi bay, French Quarter vắng khách, đêm lạnh run người, cả phố xá ảm đạm, đêm bão táp ấy Jack nhẩy lầu tự vận, lão chết trong túi áo có ảnh của cô đĩ bằng vàng khu Bourbon. Không ai rõ nhờ vào đâu lão đi lên được tận lầu cao mà nhẩy xuống khi chân đi không vững, Chúa tôi. Camry kêu lên hoảng hốt, tôi ôm cô run rẩy, tôi thật sự mất người bạn già, mất một người bạn chân tình. Jack. nước mắt tôi rơi xuống người Jack, xác bạn được quàn trong quan tài của tôi mua, được phủ đầy hình bạn đứng thổi saxophone, cả tấm ảnh người tình của bạn tôi cũng bỏ vào, cả cái kèn, tôi đã làm đúng theo những lời tôi hứa với bạn, nếu bạn đi trước tôi...Tôi chờ hết cơn bão, tôi chờ làm xong mộ bia cho Jack, giòng chữ tôi ghi trên bia đá, người nhạc sĩ saxophone, chơi nhạc Jazz hay nhất của mọi thời đại. Tôi ghi điêu, quả thật, tôi từng thú, tôi chưa hiểu hết những giòng nhạc mà Jack chơi ở cõi đời này...Đêm trước ngày dọn khỏi New Orleans, tôi nằm bên cạnh Camry, nghe lại CD của Jack, tiếng kèn xoáy trong lòng tôi thống thiết, giòng nhạc nức nở như độc dược kia quả nó được tẩm trong tim tôi đã lâu lắm rồi,nó làm nhức nhối một quãng đời tôi, vậy mà tôi mới biết, mới nhận ra ...Năm giờ sáng, tôi bước đi khỏi nhà Camry, lái xe vòng vòng, rồi lại đi thả bộ quanh quẩn, cơn bão đã thổi sạch sẽ cả rồi. Không còn gì. Cả Jack cũng chẳng theo tôi xuống phố để uống cà phệ. trời chưa sáng hẳn, một thằng đứng đường ở khu phố Bourbon chạy theo xin tiền, tôi dừng lại nhìn nó, tôi muốn nhìn mọi vẻ ở vùng này trước khi từ biệt.. Tên ma cô tay cầm tiền, không hỏi vì sao tôi cho một cách lãng xẹt...Tôi lên xe phóng chạy, bánh xe chồm lên về hướng xa lộ, giờ này mọi người quen còn ngủ, Camry, anh Cuzin, cô giáo , bà thầy bói, tôi nhớ từng người, tất cả xin tạm biệt...Tôi đã đến Houston, tôi bước vào nhà tìm mẹ, mẹ mừng rỡ, tôi xin lỗi mẹ, mẹ nói không sao. Con trai phải giang hồ một chút, phải chỉ một chút thôi...vài ngày tôi tìm ra trường em học, tôi cứ đứng chờ em, cho đến khi, có một điều hơi lạ, khi em thấy tôi chỉ lặng nhìn, ánh mắt đã khác xưa nhiều lắm, tóc em bay như gió, váy em ôm sát mầu đen, cái mầu em ghét nhất, tôi đi theo sau, đi theo hết một vòng sân, em mỉm cười, tôi hỏi, em cũng chỉ cười và như lời Jack bảo, khi em cười tất cả mọi chuyện đều được bỏ qua. Nhưng, em khóc thì sao, Jack ông chưa nhìn thấy em khóc bao giờ lúc em gục lên vai tôi thổn thức, lúc em dừng lại bên tôi, chúng tôi ôm nhau im lặng, gió vẫn thổi tóc em quất lên mặt tôi thân thiết, em vẫn khóc, nước mắt đã ướt một vai áo, đừng bỏ anhm câu van xin bật ra thảng thốt nhanh như nỗi chết, em có hiểu, nỗi chết đập nhẹ một tiếng nhỏ nhoi giữa cơn bão tố, rồi tĩnh lặng ai ngờ.
Hàn Song Tường
Tôi với em ra khỏi tiệm bán mặt nạ. Khi cơn mưa đã ngưng hẳn, con đường dần đông người trở lại. Em bảo lão Jack không đi làm. Tôi lắng tìm tiếng kèn saxophone của Jack nhưng tuyệt không. Lão trú mưa ở đâu mà kỹ thế. Mọi ngày Jack vẫn kiếm tiền ở vòng khu này, tôi nghĩ đến vài chỗ lão hay đến la cà rượu chè. Tôi bỗng muốn gặp Jack. Nhớ bạn, nhiều lần Jack say rượu lão luôn nhận là tay chơi nhạc Jazz hay nhất, cả trăm năm trước cũng không ai bằng. Lúc ấy lão quậy, lão ném Louis Amstrong sư tổ vỉa hè, tổ nhạc Jazz, ra chỗ khác chơi. Tôi có kể em nghe lúc mới đến vùng French Quarter này, tôi đã gặp Jack, đứng bên thềm cao kế tiệm Café du Monde và tôi bỗng dưng thương lão. Em hỏi, càng ngày anh càng thương. Đúng vậy. Có người ta bỗng dưng thương. Em khó chịu, mắt nheo lại. Em không muốn anh thương lão nữa. Sao vậy. Thì tại em không thích. Tôi biết thỉnh thoảng em vẫn chọc tức tôi. Tôi cầm tay em qua đường, phố nhộn nhịp vui, trời chiều lại vương chút nắng ngó hắt hiu, tôi bảo tôi muốn rủ Jack đi ăn tối. Ừ, em gật. Chúng tôi đi ra phía bờ sông, giòng nước sau cơn mưa lớn, nước phóng đi man dại, mầu nước nâu đục bắn thốc lên khỏi bờ. Em nói sợ. Em rất sợ. Tôi ôm em, đi tìm Jack ở khu khác, qua ba con đường, thì thấy lão đứng trước tiệm đồø cổ trên đường Decatur. Tôi gọi Jack, lão mừng ra mặt, tay cầm kèn bỏ vào túi vải, lão ôm em, em nhăn mặt, tôi năn nỉ cười đi em, em cười đi, một nhạc sĩ có tài, em đừng khó chịu thế, em nở nụ cười, ông khỏe không. Em hỏi Jack, lão lặng người nhìn em, tôi biết lão vẫn chết lặng khi em cười, em cười đẹp nhất, lão vẫn nói thế. Trước khi tôi dẫn em về đây, tôi chẳng thân ai ngoài Jack, lão sống bằng mọi nghề ở khu này, nhưng việc chính vẫn là chơi nhạc cho một nhà hàng ăn bên khu Royale, sau Jack chán bỏ đi thổi kèn dạo, bán CD, ai cũng bảo lão điên, Jack nghe lắc đầu, tao không phải có một lỗ để chui vào. Tôi rủ Jack đi ăn phở ở khu Việt Nam, lão cười hả hê, Jack biết em ngại khi có mặt lão. Jack có nói, em còn bé quá 18 tuổi dĩ nhiên em sợ lung tung, kể cả sợ cái tuổi già của lão, còn lão ư, lão đập tay lên ngực, với tuổi gần đất xa trời lão chẳng sợ ai, ai thuê lão làm hề, làm ma cũng được, miễn là đừng thuê lão giết người...Chúng tôi đi về phía chợ, chỗ tôi để xe, cái khoảng phố này nó đã có từ lâu cái vẻ nửa Âu, nửa Mỹ, giờ thì chấm chút Á Đông cứ đến khu Quarter Market mà xem, dân Việt Nam đứng bán tỉnh queo những nón lá thêu chữ New Orleans, French Quarter để du khách mua làm kỷ niệm, họ cứ ngỡ tổ tiên người Việt cũng đã từng khai phá, đóng góp từ xưa vào phần đất này không bằng, ngộ không chịu được. Jack cũng có lần đội nón lá, đứng thổi kèn, chẳng có thằng Tây nào hỏi nón của Tàu hay Việt, chỉ thấy chữ New Orleans thêu dọc ngang, Jack thích cái trò buổi tối về nhà ngồi đếm tiền, rồi thẩy tung lên, ít hay nhiều thì mặt lão cũng vui như thường. Jack chỉ buồn khi mở ngăn kéo tủ, nhìn lại người tình xưa, lão gọi là cô đĩ ở khu Bourbon, tấm ảnh luôn làm lão đăm chiêu vài giây, nhưng không sao, lão sẽ cất ngay đi. Người đàn bà ấy tôi chưa gặp bao giờ, bà ta đã bỏ đây đi lâu rồi. Cái ảnh lão giữ cũ lắm, chắc cũng phải hơn ba mươi năm. Tôi có hỏi đến vì tò mò. Lão cười ha hả. Lão bảo cô đĩ bằng vàng, bằng vàng thì ai chẳng muốn, dĩ nhiên tao đâu phải két sắt, thằng ngu ơi, đừng bao giờ mày hỏi tao nữa. Tôi biết lao cười để dấu nỗi buồn, lúc ấy tôi câm....Khi ra khỏi tiệm phở, em kêu lạnh, chắc em bịnh, tôi để tay lên trán em, em đang lên cơn sốt dữ, mặt em hấp nóng, tay em run lên như cơn rét, tôi muốn bồng em ra xe, em không chịu, em sợ người ta cười, em lúc nào cũng sợ người ta cười. Tôi khác, tôi chỉ biết có em. Tôi nói thế. Em cúi mặt im lặng. Em ít nói, không nói nhiều như cô chị của em, cô ta gọi tôi là tên dụ dỗ con gái, bọn đầu đường, toàn những danh từ kinh thiên. Em nhìn tôi mắt loáng ướt như khóc, tôi bỗng dưng hối hận dẫn theo người đàn bà quá trẻ bên đời, tôi quả là liều lĩnh. Một người đàn ông, sống bằng nghề bán tranh giả, nghĩa là ngồi nhà vẽ nhái theo những bức họa nổi tiếng của Chagall, Nechita để sống thế mà tôi dám rủ em đi theo tôi, tôi ẩu thật. Tôi lái xe chầm chậm, hình như vẫn còn đầy nước ở các lối đi, đến đường St Louis tôi bảo Jack xuống, Jack gào lên là chưa đến nhà, mặc kệ cha ông Jack ơi. Tôi đóng cửa xe rồi đi mua thuốc cho em. Ban đêm em lên cơn ho. Tôi trông nom em cả tuần, em mới khỏi bịnh. Hôm nay tôi bán được hai bức tranh giả một của Chagall, một của Toulouse-Lautrec vẽ xấu khiếp, thế mà vẫn có người mua, mấy họa sĩ này đội mồ, sống dậy được, chắc phải tìm tôi thanh toán. Tôi đưa hết tiền bán hàng cho em. Em bảo em không biết giữ tiền, chỉ biết xài tiền. Vậy em tiêu hết đi. em lại nói em không biết mua gì. Em nói tiếng Việt buồn cười, tôi tập mãi, em vẫn nói trơn chớt. Tôi bắt em lập lại câu, em không biết mua gì, chứ không phải im hong bít mu gì. Chị em chẳng biết dạy em. Tôi chê chị em đủ chuyện. Em nghe lặng cười hỏi, người mua là ai, đàn bà hay đàn ông. Đàn bà, tôi khoe với em, bà ta mua nhanh, lúc tôi bầy bán ở bờ sông, lối đi vào khách sạn Hilton....Hết một mùa hè, hết cả bốn mùa, em đòi trở về với chị, em nói nhớ nhà, nhớ Houston. Em khóc, tôi gật đầu bằng lòng dẫn em ra phi trường, em đi...Em thua tôi đúng tám tuổi, cả nhà em ghét tôi thiếu điều họ lấy cuốc bổ tôi chết, tôi nói với người chị là tình yêu không có tuổi tác, màu da, sang hèn gì ráo trọi, nhưng chị em cứ gầm lên mà chửi, tôi đành thua.
...Thế là em đi về nhà em, em bỏ tôi rồi, tôi nhớ em muốn điên, biết sao, tôi than với Jack, Jack bảo không có gì là quá đáng. Chuyện nhỏ, đàn bà họ mau quên...chỉ có tôi là khổ, em chẳng hề gọi phone cho tôi, hỏi thăm tôi một tiếng. Tôi đi quanh vùng tìm một nụ cười giống em, nhưng không thấy, tôi rủ Jack về apartment tôi ở cuối tuần, cho tôi đỡ trống trải. Jack gật, nhưng có tuần lão đến có tuần không, đêm nay Jack mò về đem theo cuốn phim ma cà rồng hút máu. Tôi xem che mặt, tôi bảo Jack tắt đi, tôi thấy tởm và lợm giọng, nhưng lão vẫn cứ ngồi xem. Jack nói bà văn sĩ Ann Rice viết truyện này giờ nổi như cồn, du khách đến đây phải tìm đến nhà bà ấy, xem nơi bà ta cư ngụ. Không ngờ trời đãi dân New Orléans đến thế. Nhờ bà văn sĩ này mà người ta mới vỡ lẽ không phải ai bị ma cà rồng hút máu là biến thành ma ngay như nó, nó cho phép mới được, nghĩa là nó cho người ấy hút lại máu nó thì mới thành ma. Nó có quyền chọn. Ừ, tôi biết. Nhưng ông hãy tắt cuốn phim đi, tôi sợ. Mày mà sợ ma, lão cười. Có ma sợ mày. Tôi lặng quay mặt vào tường và nhớ em...Hai tháng nay tôi không vẽ tranh nữa, làm cái gì giả mãi thì cũng chán, tôi đem đống tranh cũ xấu xí đi đóng khung để bán dần, tôi ước sao mình trúng số, đánh bài thắng, và tôi nhất quyết bước vào Harrahs ngày mai. Harrahs cái sòng bài lớn nhất ở vùng này, chỉ cách một con đường, nơi tôi ngồi nghe Jack thổi kèn, nhìn thiên hạ thẩy tiền vào cái thùng cho lão, tiền cắc đụng nhau kêu lên tiếng, tiền giấy thì bay mùi. Lão quả quyết lão ngửi được mùi tiền. Ngày thứ hai, tôi ăn mặc lịch sự đi đánh bài, chỉ có tiền may ra em bỏ học theo tôi, tôi sẽ giã từ nghề vẽ tranh giả, hỡi các ông Picasso, Gustav Klimt, Gauguin sống khôn thác thiêng xin phù hộ cho tôi. Khi vào trong sòng, mùi thuốc lá đổ ập vào mũi, chỗ bàn black jack tôi chọn nó nằm về hướng tây, cách rất xa bàn black jack của thằng Cuzin, tên anh họ của tôi vẫn đứng chia bài, tôi sợ thằng Cuzin này. Tôi sợ nó biết, nó sẽ đập tôi một trận giống hai năm trước, chắc tôi thác, nó là đứa con ngoan của mẹ tôi, đứa cháu chỉ biết nghe lời cô, chia bài mà không đánh bài, nó chưa quật con bài cho đứa chia bao giờ, nghĩa là nó chưa hề đánh bài ở Harrahs. Hai ngày trời, ăn thua chưa ngã ngũ thì thằng Cuzin khám phá ra tôi, nó lôi tôi vào phòng tắm, tặng cho một giòng máu từ mũi chẩy xuống, cú đấm quá mạnh. Tôi hét lên. Nó nhổ toẹt nước bọt vào mặt tôi. Tao không muốn cô tao buồn, cả năm mày không cho cô tao một đồng, mày đem tiền cho đứa giầu ăn. Cút ngay nếu tao thấy mày lảng vảng ở đây, mày sẽ biết tao đối xử với mày thế nào. Tôi chùi máu mũi, đếm lại số tiền vừa thắng bỏ vào túi quần, không biết phải thằng Cuzin giúp tôi hay không mà mấy bàn roulette tôi ăn liên miên, thằng quay cái hột là bạn thân của nó mà, nó quay làm sao, tôi chơi đen thì nó ra đen, chơi đỏ thì nó ra đỏ. Tôi nói. Cám ơn mày nghe Cuzin rồi tôi bỏ cuộc chơi về nhà. Trời tối đen thế này. Nghe nói giây điện đầu phố bị đứt sao đó, nên cả khu mất điện, mắt tôi như mù, mò vào giường nằm bẹp. Mới gần 7 giờ tối chứ mấy, mũi tôi vẫn rỉ máu thú thật tôi sợ thằng Cuzin lắm, nó to hơn tôi, nó quen làm anh tôi từ thuở nhỏ, nhất là nó được quyền từ mẹ tôi giao hẳn tôi cho nó. Khi tôi bỏ học, đi lang thang vẽ vời. Có tiếng cô vũ nữ hàng xóm tên Camry ca hát ở ngoài hành lang, rồi lại chửi thề. Tiếng cô vừa nhựa, nghe mệt mỏi, tôi hé màn cửa nhìn, trời tối quá chỉ thấy cái đèn pin cô cầm trên tay lung linh, cô mặc duy nhất cái thong và nịt ngực, cũng may không lâu thì đèn sáng choang. Bà thầy bói, người bạn cô Camry dứng dưới nhà kêu ầm ĩ. Ê cái vú năm xu, mày không đi làm sao, mày béo ra rồi, Ê, tao cho mày nói lại, OK, cái mông bạc triệu, Bói rất đúng, rồi cả hai rũ ra cười, khi thấy tôi bước ra, cô cúi chào, chúng tôi hỏi thăm nhau. Đã lâu tôi không theo cô đến nơi cô nhẩy múa, thoát y. Từ khi tôi yêu em tôi bỏ hết bạn bè, chắc em cũng biết thế. Camry hỏi, bạn gái anh đâu. Về Houston đi học. Ừ con nít mà. Tôi lại nhắc cô đi làm. Đã đến giờ sao không đi theo bạn. tôi mệt. Tôi đã gọi xin nghỉ bữa nay. Tôi ngập ngừng. Ngày mai tôi đi xem cô múa. Camry cười, lại múa, anh cứ nói thế, cởi truồng. Ừ cởi truồng. Tôi cúi nhìn xuống đất, luôn luôn tôi ái ngại khi bên cô, có thể tôi thương cô, tôi sợ một ngày cô già họ không cần cô nữa, ngoài Jack ra cô là người bạn tội nghiệp của tôi, tôi biết cô không có thân nhân, chỉ có một người chị mắc bệnh tâm thần, lâu lâu cô đi thăm ở dưỡng trí viện, và một điều hơi lạ với bọn vũ nữ, cô không bán dâm, đó là chuyện cô luôn tự hào với tôi, cô hơn hẳn các bà tổ của dân New Orleans, ai chả biết ngày xưa các bà đĩ và bọn trộm cướp, lưu manh bị đem từ Pháp sang đây. Rồi đẻ con, đẻ cháu. Tôi khen, cô là đứa cháu ngoan. Dĩ nhiên. ...trời khuya tôi theo Camry vào nhà cô lúc nào không hay, cô cho tôi uống thuốc giảm đau, rồi pha trà cùng uống. Đêm hôm ấy tôi đã vẽ cô với rất nhiều đèn nến. Bức tranh nhỏ xíu vẽ bằng chì, sau tôi mới đem sang khung vải. Trong tranh cô đẹp dã man, để bên mấy bức tôi vẽ em, Camry quả thật rõ đẹp hơn em. Jack chê tôi đếch biết gì về nhan sắc. Làm sao tôi có thể đem Camry ra so sánh với em. Jack bảo vẻ đẹp cổ điển của em, rất hiếm gặp ở các cô gái bây giờ, kể cả các sắc dân, mày là họa sĩ mà không tường tận về dung nhan, thể nào cả đời con lận đận con ơi. Tôi lại ngồi thừ người nhớ em.Jack nói đúng. Em trắng như ngà, mắt em hơi sếch, tóc như nhung, môi em nhìn như cười. Tôi, tôi hứa sẽ không nhớ em nữa. Tôi đem tranh tôi vẽ em đi bán ngày mai. Bán cho tên triệu phú, chuyên chơi đồ cổ, có một dẫy phố ở đường St Ann, bán tranh với sự môi giới của Jack. Ba ngàn đồng hai bức, rẻ mạt, so với cái công em khổ vì tôi, tôi ôm tiền mà lòng đau. tôi chửi Jack và thề không bán những bức tôi vẽ em nữa, dù ba bức còn lại có người đòi mua.
...Tôi buồn vì hối hận. Thằng Cuzin kéo tôi về nhà nó, khi thấy máu mũi tôi cứ rỉ ra mãi. Khu nó ở có đủ mọi hạng người, vũ nữ, nhạc sĩ, triết gia, thầy bói, thỉnh thoảng bọn đàn bà buồn tình ra lan can, người đi dưới đường được bọn họ mở vú cho nhìn. Nhìn thôi, đừng có mò lên, nó đẩy xuống cho chết. Ngày em ở với tôi, mấy lần tôi dẫn em về khu này em thấy họ làm thế em sợ lắm, sau rồi em quen, lâu không thấy họ tốc váy, mở vú, em hỏi tại sao. Ai biết tại sao. tôi khó trả lời em. Có khi ngày hội hè lớn như ngày Carnival Mardi Gras, các nữ du khách khắp nơi đổ về, cũng lên trên lan can này khoe vú, khoe đùi, vui không thể kể. Thằng Cuzin tôi giầu nên mới có tiền ở ngay khu này. Tôi bắt đền nó cái mũi, nó chở tôi đi bác sĩ, chụp hình, khám tổng quát. Tôi nằm nhà ăn vạ một tháng. Nó thẩy cho tôi số tiền, bảo tôi cút về Houston,với số tiền nó cho đủ tôi mở tiệm khung hình, bán tranh và trông nom mẹ tôi, hai năm nữa nó sẽ cũng về. Tôi cười khẩy, vất tiền của nó xuống đất rồi bỏ đi. Cái mũi đã hết đau...Cả một năm em đi biệt, chẳng thư từ, tôi gọi phone cho em cũng không trả lời, chắc em đã hối hận khi sống bên tôi. Mỗi buổi sáng thứ sáu tôi dậy sớm đi ra Café du Monde cùng uống cà phê ăn bánh beignet với Jack, ước gì tôi gởi bánh này đến cho em, em rất thích bánh ở tiệm này, tôi thở dài nhìn quanh quẩn, còn sớm thiên hạ chưa đổ ra phố thế mà bên kia đường thằng oắt con lai đen Gibson thổi kèn ầm ĩ, cái nón đựng tiền chận bằng cục gạch, chẳng rõ vì đâu mấy cô gái ở trên lầu không chõ miệng xuống chửi rủa nó như trước. Jack bảo ngày lễ, ngày đức mẹ lên trời, mấy cô ấy kiêng chửi người. Tôi bật cười. Đàn bà họ biết nể thần thánh. Đẹp thay. Khi bọn hề lục đục kéo về ven sông, đóng kịch câm xin tiền, tôi hỏi Jack hôm nay hắn sẽ thổi kèn ở đâu, thằng cu tí kia đã đứng ngay chỗ ngon nhất rồi, ừ, tao phải đi về phía chợ,tao thắng mọi người, chứ chịu thua thằng oắt này, thằng Gibson bé thế, mà cầm cái kèn to gần bằng nửa người, ai nhìn mà không thương. Mấy con đầm xì, giang hồ nữ hiệp, gặp nó là phải động lòng, ngày nào cũng có tiền đem về cho mẹ, mẹ nó ngày trước đánh phèng cho tụi Royal Street Boys, chỗ nào hội họp, ăn uống là xông vào ca hát, có tiền lắm rồi bỗng dưng tụi nó rã đám, bọn đen mắc bệnh lười, truyền nghề cho con cháu xong là về hưu non. Jack than, hôm nay tao thở thấy khó, tao muốn ở nhà chiều tính...Tôi bê vài bức vẽ của Renoir, cái bức The Swing ò e con ma đánh đu này tôi vẽ một tuần là xong và bức vẽ của Jules Chapon, vẽ theo kiểu lập thể vị lai, màu sắc loạn xạ, thú thật tôi đưa vài chiêu là đủ, tất cả bỏ lên xe. Bây giờ tôi đã thuê được một góc bầy tranh ở thương xá và được một bà đến làm việc cuối tuần, cũng đỡ mệt cho tôi, và tôi quyết bán hết những bức tranh thì sẽ đi tìm em...Vài lần tôi đi xem Camry nhẩy, có điệu cũng lạ, cô cột giây, rồi phóng xuống như phim tàu, người trắng bóc, trang điểm lộng lẫy, kỳ lạ như người của thế giới khác, cô là bà hoàng của hộp đêm này, nhưng cô vẫn không vui vì cô lỡ yêu một đứa, tôi biết rõ nó, nhung tôi không thể bảo cô ngừng, đó là tên anh họ của tôi, thằng Cuzin, tên chia bài, quay vụ như múa ở Harrahs, nó có nghĩ đến cô đâu, nó coi cô như rác, nó chỉ mê đàn bà đi dạy học, nó khôn bằng trời, nó thừa biết đàn bà đi dạy học là đàn bà sẽ làm đổi đời nó, là úp nó lại như úp con ruồi, nhưng nó vẫn mê, ai cứ xưng là cô giáo, thì đến bàn nó chia bài mà đánh, nó sẽ tìm cách cho ăn, tôi hiểu nó như đếm, nó hơn tôi một tuổi mà trông già đời, già tất cả chỉ vì yêu cô giáo. Người nó yêu là cô giáo dạy triết ở ngay sát vách nhà nó, mụ ghét cả chúa, cả phật, mụ ghen với trời, mụ sống phóng đãng mà không ai hay, tôi phục triết gia, kẻ giả hình, thằng Cuzin dâng cho cô giáo hết thẩy (tội nghiệp) là điểm thất bại của người anh bà con. Tôi thích nhìn Cuzin vặn vẹo triết lý không tin vào thượng đế, nhục mạ bản thân, y hệt cô giáo, cô giáo làm hỏng nửa đời nó, chắc nó chưa nhận ra. Cám ơn cô giáo...Mùa đông đến rồi, Camry nói như than, New Orleans lạnh quá trời, sao năm nay kỳ vậy. Jack bịnh liệt giường vào ngày trở rét, họ hàng tống Jack vào viện dưỡng lão, sáu mươi ba tuổi, đang không tay run lật bật, chẳng thể cầm nổi cây kèn, lão không muốn sống nữa, Jack nhờ tôi năn nỉ bác sĩ chích cho mũi thuốc sớm đi chầu chúa, nhưng không bác sĩ nào chịu cả...Camry vẫn đi thăm Jack đều, còn tôi thì không, tôi không muốn nhìn lão khóc, mà khốn nạn lão chỉ khóc khi có mặt tôi. Tôi sùng lên hỏi, thì Jack bảo chỉ có mày là hiểu tiếng saxophone của tao, giờ tao không thể thổi kèn cho mày nghe được, tao tức, thôi tức làm gì, tôi an ủi Jack nhưng chạy trốn lão, tôi sợ, dù tôi đã giải thích là tôi không hiểu hết nhạc Jazz kể cả tiếng kèn của lão, nhưng Jack cứ quả quyết là tôi hiểu hơn ai hết. Mẹ kiếp. Nhan sắc tôi còn chưa hiểu rõ, làm sao tôi hiểu nhạc. Camry, tôi muốn cô đừng nhắc tên tôi cho lão nghe, Camry, cô có hiểu không, đừng rủ tôi đi thăm Jack, đã đến ngày tôi đi tìm em, tôi phải bỏ thành phố này, thành phố cho tôi đầy những cuộc vui ở kiếp người, nhưng cô đơn quá.
...Cơn bão rít lên quay cuồng trên giòng sông kia, con nước đã lên bờ, thành phố có bão, mấy căn nhà ven sông đã bị thổi bay, French Quarter vắng khách, đêm lạnh run người, cả phố xá ảm đạm, đêm bão táp ấy Jack nhẩy lầu tự vận, lão chết trong túi áo có ảnh của cô đĩ bằng vàng khu Bourbon. Không ai rõ nhờ vào đâu lão đi lên được tận lầu cao mà nhẩy xuống khi chân đi không vững, Chúa tôi. Camry kêu lên hoảng hốt, tôi ôm cô run rẩy, tôi thật sự mất người bạn già, mất một người bạn chân tình. Jack. nước mắt tôi rơi xuống người Jack, xác bạn được quàn trong quan tài của tôi mua, được phủ đầy hình bạn đứng thổi saxophone, cả tấm ảnh người tình của bạn tôi cũng bỏ vào, cả cái kèn, tôi đã làm đúng theo những lời tôi hứa với bạn, nếu bạn đi trước tôi...Tôi chờ hết cơn bão, tôi chờ làm xong mộ bia cho Jack, giòng chữ tôi ghi trên bia đá, người nhạc sĩ saxophone, chơi nhạc Jazz hay nhất của mọi thời đại. Tôi ghi điêu, quả thật, tôi từng thú, tôi chưa hiểu hết những giòng nhạc mà Jack chơi ở cõi đời này...Đêm trước ngày dọn khỏi New Orleans, tôi nằm bên cạnh Camry, nghe lại CD của Jack, tiếng kèn xoáy trong lòng tôi thống thiết, giòng nhạc nức nở như độc dược kia quả nó được tẩm trong tim tôi đã lâu lắm rồi,nó làm nhức nhối một quãng đời tôi, vậy mà tôi mới biết, mới nhận ra ...Năm giờ sáng, tôi bước đi khỏi nhà Camry, lái xe vòng vòng, rồi lại đi thả bộ quanh quẩn, cơn bão đã thổi sạch sẽ cả rồi. Không còn gì. Cả Jack cũng chẳng theo tôi xuống phố để uống cà phệ. trời chưa sáng hẳn, một thằng đứng đường ở khu phố Bourbon chạy theo xin tiền, tôi dừng lại nhìn nó, tôi muốn nhìn mọi vẻ ở vùng này trước khi từ biệt.. Tên ma cô tay cầm tiền, không hỏi vì sao tôi cho một cách lãng xẹt...Tôi lên xe phóng chạy, bánh xe chồm lên về hướng xa lộ, giờ này mọi người quen còn ngủ, Camry, anh Cuzin, cô giáo , bà thầy bói, tôi nhớ từng người, tất cả xin tạm biệt...Tôi đã đến Houston, tôi bước vào nhà tìm mẹ, mẹ mừng rỡ, tôi xin lỗi mẹ, mẹ nói không sao. Con trai phải giang hồ một chút, phải chỉ một chút thôi...vài ngày tôi tìm ra trường em học, tôi cứ đứng chờ em, cho đến khi, có một điều hơi lạ, khi em thấy tôi chỉ lặng nhìn, ánh mắt đã khác xưa nhiều lắm, tóc em bay như gió, váy em ôm sát mầu đen, cái mầu em ghét nhất, tôi đi theo sau, đi theo hết một vòng sân, em mỉm cười, tôi hỏi, em cũng chỉ cười và như lời Jack bảo, khi em cười tất cả mọi chuyện đều được bỏ qua. Nhưng, em khóc thì sao, Jack ông chưa nhìn thấy em khóc bao giờ lúc em gục lên vai tôi thổn thức, lúc em dừng lại bên tôi, chúng tôi ôm nhau im lặng, gió vẫn thổi tóc em quất lên mặt tôi thân thiết, em vẫn khóc, nước mắt đã ướt một vai áo, đừng bỏ anhm câu van xin bật ra thảng thốt nhanh như nỗi chết, em có hiểu, nỗi chết đập nhẹ một tiếng nhỏ nhoi giữa cơn bão tố, rồi tĩnh lặng ai ngờ.
ĐẶNG PHÙNG QUÂN * ÁN XỦ
aùn xöû
Das Gericht will nichts von dir. Es nimmt dich auf, wenn du kommst, und es entlasst dich, wenn du gehst/Kafka, Der Prozess.
(Toøa aùn khoâng muoán gì ôû baïn. Toøa goïi baïn khi baïn ñeán, vaø thaû baïn khi baïn ñi/ Kafka, Der
Prozess)
Y laø ngöôøi thöù möôøi hai trong danh saùch ñoaøn boài thaåm
haõy töôûng töôïng moät buoåi chieàu eâm aû, maáy traêm ngöôøi ngoài trong phoøng ñôïi luõ löôït theo
daãy soá ghi treân giaáy heïn xuoáng taàng haàm xeáp haøng theo nhöõng khu sôn maøu saéc khaùc nhau
nghe ngöôøi caûnh bò goïi teân vaøo töøng caên phoøng ñaùnh soá toøa xöû vaø gaén baûng teân chaùnh
aùn –
daõy gheá daøi ôû hai caùnh phoøng xöû
chaùnh aùn ngoài ñaèng sau buïc cao hình vaønh cung, chieác gheá ñeäm da ñen, thaønh gheá cao quaù ñaàu möôøi hai gheá coù tay döïa xeáp thaønh hai haøng ôû phía beân traùi
phía beân phaûi laø hai baøn giaáy coù cöûa thoâng phía sau
naêm möôi baûy ngöôøi theo soá thöù töï ngoài vaøo nhöõng haøng gheá daøi
ôû chieác baøn lôùn giöõa phoøng ñoái dieän vôùi buïc cao ñaõ coù nhöõng ngöôøi ngoài ñôïi saün
tieáng hoâ cuûa caûnh bò yeâu caàu moïi ngöôøi ñöùng leân khi vieân chaùnh aùn töø cöûa cuoái phoøng
böôùc vaøo
döôùi lôùp aùo thuïng ñen, moät thaân hình ñaãy ñaø, moät khuoân maët beùo noän au ñoû taïng ngöôøi cao maùu vaø hai beân tai to, daøy – vieân chaùnh aùn vôùi mieäng cöôøi vui tính chaøo möøng nhöõng ngöôøi
trong phoøng vaø giaûi thích thuû tuïc choïn boài thaåm
vaø môû ñaàu, moät ngöôøi trong ñaùm nhöõng ngöôøi ngoài ôû chieác baøn lôùn giöõa phoøng ñöùng
leân, töï giôùi thieäu laø luaät sö phía beân nguyeân caùo – oâng chæ tay veà phía boán, naêm ngöôøi ngoài
tröôùc maët:
ñaây laø nhöõng thaân nhaân cuûa ngöôøi quaù coá
noäi vuï – toùm taét nhöõng ñieàu Y coøn nhôù khi ra veà – moät tröôøng hôïp baát caån gieát ngöôøi,
naïn nhaân laø moät phuï nöõ da traéng khoaûng ngoaøi naêm möôi tuoåi sau khi giaûi phaãu noái boán
van tim ñaõ naèm taïi phoøng ñieàu döôõng ñaëc bieät vaø ngöôøi bò truy toá gaây ra caùi cheát cuûa
naïn nhaân laø moät nöõ y taù da ñen chòu traùch nhieäm trong giôø laøm vieäc khi söï coá xaûy ñeán
vieân luaät sö noùi: quyù vò cöù töôûng töôïng moät thaân nhaân caàn ñeán söï saên soùc ñaëc bieät trong
giôø phuùt beân bôø soáng cheát, song khoâng ñöôïc ñaùp öùng vì ngöôøi y taù ñaõ boû maëc beänh
nhaân, phaûn öùng cuûa quyù vò theá naøo? baïn mang soá 14, xin loãi teân baïn coù phaûi laø Dick? baïn
coù khi naøo bieát ñeán phoøng saên soùc ñaëc bieät? baïn chôø ñôïi gì ôû nôi ñaây? baø mang soá 27, Var?
baø coù kinh nghieäm gì veà moät tröôøng hôïp giaûi phaãu gia troïng? coù ai coù theå noùi veà caùi cheát
khoâng chôø ñôïi ôû moät ngöôøi vöøa ñöôïc cöùu soáng do khoa y hoïc toái taân hieän ñaïi; nhö vaäy coù
phaûi laõng phí khoâng?
ba thieáu nöõ y phuïc trang troïng cuûa maãu ngöôøi baøn giaáy ngoài ôû cuøng moät phía vôùi nhöõng
luaät sö nguyeân caùo; moät coâ ñöùng leân chaøo moïi ngöôøi vaø töï giôùi thieäu laø luaät sö ñaïi
dieän cho beänh vieän nôi naïn nhaân ñöôïc ñieàu trò
coâ ta noùi: quyù vò ôû thaønh phoá naøy haún ñaõ nghe tieáng beänh vieän H. cuûa chuùng toâi, beänh
vieän naøy ñöôïc xaây döïng ñaõ gaàn moät theá kyû, laø coáng hieán cuûa nhaø tyû phuù H cho queâ
höông cuûa oâng, laø thaùnh ñòa ñaõ chöõa trò cho haøng trieäu ngöôøi trong lòch söû coù maët cuûa noù,
ñaõ ñaåy lui nhöõng ñe doïa cuûa ñieàu döõ, ñaõ san baèng nhöõng ñau khoå cuûa nhaân loaïi chuùng toâi
raát töï haøo veà toå chöùc vó moâ cuûa moät trung taâm y khoa vôùi nhöõng heä thoáng maùy moùc taân
tieán nhaát hieän nay söï vieäc xaûy ra ôû beänh vieän cuûa chuùng toâi laø ñieàu ñaùng tieác vì ngöôøi
quaù coá leõ ra ñaõ ñöôïc nhöõng baùc só cuûa chuùng toâi mang töø coõi cheát trôû laïi ñôøi soáng
chuùng toâi tin söï thaät naøy seõ roõ
moät ngöôøi coù boä ria caù choát, toùc vaø raâu ñieåm muoái tieâu, trong boä aâu phuïc xeành xoaøng
ñöùng leân höôùng veà phía ñaùm ñoâng, töï giôùi thieäu laø luaät sö cuûa bò caùo, oâng chæ sang
ngöôøi phuï nöõ da ñen coù thaân hình beà theá, maäp maïp
oâng ta noùi: thaân chuû chuùng toâi laø moät y taù laøm khoaùn cho beänh vieän, sau khi söï vieäc xaûy ra,
coâ ñaõ khoâng ñöôïc laøm trôû laïi; vaán ñeà ñaët ra laø traùch nhieäm vaø coâng vieäc, caùi “hieän höõu”
vaø caùi “baét buoäc phaûi”
toâi xin hoûi quyù vò ôû ñaây khi phaûi löïa choïn ñieàu trò, quyù vò choïn theo tieâu chuaån naøo? haún
quyù vò phaûi tin töôûng ôû moät beänh vieän uy theá lôùn lao nhö vò nöõ ñoàng nghieäp cuûa chuùng
toâi vöøa trình baøy? khi moät söï vieäc gì xaûy ra thì ñoái töôïng tröôùc tieân laø caùi gì?
toâi cuõng xin thöa moät ñieåm teá nhò nôi ñaây laø coâ y taù bò thöa kieän ôû ñaây laø ngöôøi da ñen
nhieàu ngöôøi giô tay xin phaùt bieåu, thaûo luaän nhö moät bi haøi kòch khoâng coù chuû ñeà – coù
theå noùi ñeå theå hieän moät thaùi ñoä roõ reät, coù theå noùi ñeå baøy toû nhieät thaønh nhaäp cuoäc,
coù theå noùi töø moät hö ngöõ tuyeät ñoái
sau cuøng khi trôû laïi phoøng hoäi, khoâng phaûi nhöõng ngöôøi ñöôïc goïi teân giöõ laïi ñeå nhöõng luaät
sö hoûi rieâng, maø laø möôøi hai ngöôøi ngôõ ngaøng nhö vöøa truùng soá, hai phuï nöõ da traéng, hai
phuï nöõ AÙ ñoâng, moät phuï nöõ da maøu, boán ñaøn oâng da traéng, moät AÙ ñoâng vaø hai goác
Latino
moãi ngöôøi nhaän moät caåm nang khuyeán caùo khoâng tieáp xuùc vôùi luaät sö ñoâi beân, khoâng ñem
noäi vuï ra thaûo luaän ngoaøi giôø hieän dieän tröôùc toøa, khoâng töï ñi ñieàu tra noäi vuï, khoâng ñem söï vieäc veà keå laïi trong gia ñình
ngaøy thöù nhaát
ngöôøi quaù coá nhö baát kyø ngöôøi phuï nöõ trung nieân naøo khaùc khoâng coù caù tính gì ñaëc saéc –
ngoaïi tröø beänh taät – caên cöù vaøo lôøi trình baøy cuûa luaät sö beân nguyeân caùo, khai phaùo ngaøy
ñaàu tieân chính thöùc sau khi möoøi hai nhaân vaät boài thaåm ñi töø caùnh cöûa beân traùi vaøo phoøng
xöû vôùi moïi ngöôøi hieän dieän töø luaät sö, nhaân chöùng, nguyeân caùo, bò caùo, coâng chuùng ñang
ñöùng saün chaøo cho ñeán luùc vieân chaùnh aùn cho leänh môøi ngoài
luaät sö nguyeân caùo noùi: naïn nhaân trong vuï aùn naøy laø ngöôøi meï cuûa nhöõng thaân chuû chuùng
toâi; baø laø moät ngöôøi gaàn guõi thaân maät trong gia ñình, moät ngöôøi ñaùng thöông vì nhieàu beänh
taät
baø mang beänh tieåu ñöôøng töø nhieàu naêm nay, laïi coù chöùng aùp huyeát cao, suy thaän vaø trong
thôøi gian gaàn ñaây baø nhaäp vieän ngaøy 27 thaùng Hai vaø chòu giaûi phaãu ñeå noái nhöõng van tim, sau ñoù ñöôïc ñöa ra phoøng saên soùc ñaëc bieät, cho neân baø caàn moät söï saên soùc kyõ löôõng; trong
thôøi gian naøy baø khoâng noùi ñöôïc, ngoaøi luùc naèm treân giöôøng thì ngoài treân gheá di ñoäng ñöôïc
coät giöõ chaët – söï vieäc ñaõ xaûy ra vaøo ngaøy 4 thaùng Ba vaøo 7 giôø 40 chieàu baø ñaõ ñöôïc phaùt
hieän ngaõ töø treân gheá xuoáng ñaát vaø naèm baát tænh nhieàu giôø trong thôøi gian bò can laø y taù
tröïc phoøng vaø sau khi caáp cöùu baø ñaõ qua ñôøi trong maáy ngaøy sau; nguyeân nhaân daãn ñeán caùi
cheát laø cuù soác naëng do vieäc ngaõ töø treân gheá xuoáng saøn vaø khoâng ñöôïc phaùt hieän ngay,
trong khi boån phaän cuûa y taù laø phaûi troâng nom naïn nhaân ôû tình traïng ñoøi hoûi saên soùc caån
thaän; ngöôøi y taù naøy ñaõ khinh xuaát trong nhieäm vuï cuûa mình, gaây ra caùi cheát cho moät ngöôøi
leõ ra ñaõ ñöôïc cöùu soáng nhôø khoa y hoïc hieän ñaïi tieán boä
bò caùo laø ngöôøi y taù da ñen ñöôïc goïi leân laøm nhaân chöùng thöù nhaát: luaät sö nguyeân caùo
hoûi coâ coù moät nhaän thöùc nhö theá naøo veà chöùc naêng cuûa phoøng saên soùc ñaëc bieät, taïi
sao coâ khoâng phaân bieät khaùc bieät giöõa saên soùc gia troïng naøy vôùi döôõng beänh hoài phuïc,
coâ coù ñöôïc huaán luyeän veà kyõ naêng ñieàu döôõng cao caáp khoâng, coâ coù phaân bieät coâng
vieäc laøm khoaùn vôùi nhaân vieân cô höõu cuûa beänh vieän, coâ laøm gì trong thôøi gian phuïc vuï,
coù phaûi coâ ñaõ boû maëc beänh nhaân trong suoát maáy tieáng ñoàng hoà neáu nhö caên cöù treân
nhaät trình baùo caùo coâng vieäc
sô ñoà thöù nhaát luaät sö nguyeân caùo ñöa ra nghò trình laøm vieäc trong ngaøy treân moät phoùng
aûnh lôùn sao laïi tôø rôøi trong soå nhaät trình:
7am..8:30am...9am...10:20am...12pm...1pm...2:30pm...3:50pm...5pm....7:40pm: beänh nhaân ñöôïc phaùt hieän naèm treân saøn
sô ñoà thöù hai chæ thôøi gian nhaäp vieän, giaûi phaãu, chuyeån veà phoøng hoài sinh, thôøi ñieåm
ngaõ baát tænh, caáp cöùu, töø traàn
sô ñoà thöù ba sao cheùp trang nhaät trình ghi nhöõng coâng vieäc laøm tæ mæ trong ngaøy xaûy ra söï
bieán – ôû cuoái moãi ñoaïn chuyeån tieáp coâng vieäc coù chöõ kyù cuûa y taù tröïc ca
traû lôøi cuûa y taù bò can/nhaân chöùng chieáu theo toác kyù cuûa luïc söï
coâ haønh söï caên cöù treân nhöõng chæ thò cuûa baùc só qua khaåu duï, hoaëc vieát tay ñeå laïi
coù moät khaùi nieäm caàn baøn caõi veà öùng xöû cuûa caáp cöùu ñaëc bieät hay ñieàu döôõng hoài phuïc
(ñoái ñaùp qua laïi khoâng minh thi ñieàu gì Y nghó)
coâ khai: töø phoøng tröïc cuûa y taù nhìn sang caên phoøng beänh nhaân qua cöûa kính, raát khoù nhìn
thaáy roõ raøng beân trong
khoâng theå xaùc ñònh thôøi ñieåm beänh nhaân ngaõ cho ñeán luùc phaùt hieän
thôøi gian söï coá laø luùc ñôïi giao ban, trong khi phaàn vuï cuûa coâ troâng nom hai phoøng caïnh nhau
trong nhaät trình coù ghi 7:00 PM ngöôøi beänh vaãn ñöôïc coät an toaøn treân gheá
luaät sö ñaïi dieän cho beänh vieän ñöôïc môøi ñeå hoûi nhaân chöùng
caâu hoûi chæ ñeå xaùc nhaän an toaøn cuûa beänh vieän nhö moät phaùo ñaøi kieân coá
khoâng coù gì hoûi theâm sau khi ñöôïc nhaân chöùng xaùc nhaän ñeøn trong moïi phoøng vaãn saùng
luaät sö cuûa bò caùo ñöôïc nhöôøng lôøi hoûi nhaân chöùng
toát nghieäp naêm naøo taïi sao laïi choïn nghieäp vuï naøy coù bò kyø thò trong khi haønh xöû caâu hoûi
bò luaät sö nguyeân ñôn phaûn khaùng
nhöõng caâu hoûi tieáp theo döïa treân nhöõng sô ñoà beân nguyeân vöøa trình baøy tröôùc ñoù
khoâng coù gì maâu thuaãn trong nhöõng thôøi ñieåm dieãn ra; moïi vieäc theo moät nghò trình saép ñaët
töø ngaøy n cho ñeán n + 1;
caâu hoûi cuoái cuøng quyeát ñònh laø: nhaân chöùng khoâng ñöôïc trôû laïi laøm vieäc sau söï coá
mô hoà nhö theå coâ ta ñang bò thaát nghieäp
trong giôø nghæ cuûa boài thaåm ôû trong nhoû ngaên vôùi phoøng hoäi laø moät haønh lang ngaén
ngöôøi ta bieát teân nhau töï nhieân khi ghi teân vaøo moät tôø giaáy môøi tham gia böõa aên tröa
ngaøy thöù Naêm phaàn ñoùng goùp cuûa moãi ngöôøi ñeå laøm moùn chili beef/böõa aên taäp theå duy
nhaát, coù nghóa laø phieân toøa ít nhaát coøn keùo tôùi ngaøy thöù ba
ngöôøi ñaøn oâng da traéng trung nieân vui tính, noùi nhieàu keå moät vaøi kyû nieäm thoaùng nhanh
khi du lòch vuøng hoa nam (döôøng nhö oâng ta nghó maáy ngöôøi aù chaâu trong phoøng ñeàu laø
ngöôøi trung quoác)/ngöôøi thanh nieân da traéng nhoû tuoåi daùng daáp hoïc sinh môùi böôùc vaøo
ngöôõng cöûa ñaïi hoïc ngoài im lìm nhö chæ bieát nghe Y nhaän ra hai ngöoøi phuï nöõ beân caïnh
thöïc söï khoâng trao ñoåi baèng phöông ngöõ
ngöôøi ñaøn oâng latino taàm thöôùc coù dòp xen vaøo nhöõng caâu chuyeän trao ñoåi khoâng maïch
laïc ñeå töï giôùi thieäu ñang laøm vieäc cho khu vöïc y teá quaän (giöõa thôøi buoåi con soá thaát
nghieäp ñang leân cao)
buoåi chieàu moïi ngöôøi ueå oaûi theo doõi video ghi laïi cuoäc thaåm vaán giöõa luaät sö vôùi y só
phuï traùch khu giaûi phaãu vaø y taù tröôûng khu ñieàu döôõng – nhöõng nhaân chöùng khoâng theå
haàu toøa vì coâng vieäc baän roän
Y nghó caùi cheát voâ baèng ñoái vôùi töông lai cuûa ñoái phöông; (töï hoûi) mình ñaõ coù tö kieán töø
luùc naøo?
ngaøy thöù hai
luaät sö beân nguyeân caùo ñöôïc pheùp noùi tröôùc tieân, ñaõ khai phaùo vôùi nhöõng chöùng côù:
bò caùo ñaõ boû maëc beänh nhaân trong nhieàu tieáng ñoàng hoà, neáu nhö caên cöù treân soå nhaät trình
ghi laïi giôø giaác coâng vieäc
beänh nhaân ngaõ vì khoâng ñöôïc coät chaët vaøo gheá theo quy ñònh
trong soå nhaät trình coù ñieàu ngôø vöïc – thoùi quen cuûa coâ y taù laø gaïch moät ñöôøng daøi tôùi taän
chöõ kyù (coù theå ñeå phoøng ngöøa ngöôøi khaùc theâm thaét vaøo baùo caùo?), nhöng vaøo ngaøy coù
söï coá, y taù ñaõ vieát theâm treân ñöôøng gaïch laø beänh nhaân ñöôïc coät chaët caån thaän nöûa
thaân treân vaø hai caùnh tay
nhaân chöùng keá ñöôïc trieäu ñeå hoûi tröôùc toøa laø moät phuï nöõ da traéng ngoaøi ba möôi, chöùc vuï
giaùm saùt khu saên soùc ñaëc bieät; coâ toát nghieäp vaø coù PhD veà ñieàu döôõng
traû lôøi luaät sö beân nguyeân caùo, coâ cho laø beänh vieän ñaõ laøm toát moïi chuyeän ñeå giöõ laïi
maïng soáng cuûa beänh nhaân, caên cöù theo quaù trình laâm saøng
y taù khoâng laøm troøn traùch nhieäm saên soùc ñaëc bieät
bò caùo thieáu ñaïo lyù ngheà nghieäp
luaät sö beân bò caùo phaûn baùc: ñoái chieáu curriculum vitae cuûa coâ khi xin vieäc vaø nhöõng lôøi
khai veà sau cuûa coâ coù coâng chöùng, nhaân chöùng khoâng ñaùng tin caäy vì coâ khai naêm toát
nghieäp hoaøn toaøn khaùc nhau – moät ngöôøi nhö vaäy coù theå noùi chuyeän ñaïo lyù?
coâ coù bieát bò caùo khoâng ñöôïc trôû laïi ngay sau söï coá?
Y nghó chöùng côù vieát ñeø leân treân gaïch ngang tôùi chöõ kyù cuûa y taù bò caùo coù phaûi do caáp
treân cho pheùp theâm vaøo sau söï coá (hieån nhieân laø y taù khoâng ñöôïc trôû laïi laøm vieäc, coâ
khoâng coù quyeàn xem laïi soå nhaät trình) aâm möu moät laø, ngöôøi y taù naøy khaù nhaäy caûm
trong öùng xöû hai laø, thoâng ñoàng cuûa beänh vieän ñeå che ñaäy söï baát caån (taïi sao bò caùo im
laëng?) luaät sö bò caùo coù nghó ñeán ñieàu ñoù?
trong giôø nghæ cuûa boài thaåm, möôøi hai phaùn quan laïi luïc tuïc trôû veà phoøng hoäi ngoài vaøo
choã (daãu khoâng quy ñònh) ngöôøi phuï nöõ da traéng maäp maïp toïa ôû cuoái baøn, moät goùc vaø
chôi oâ chöõ treân maùy vi tính xaùch tay, gaén oáng nghe tai, ngöôøi phuï nöõ da ñen ngoái ôû goùc
cuoái ñoái dieän, thænh thoaûng tham gia moät vaøi caâu vaøo nhöõng trao ñoåi vu vô giöõa nhieàu
ngöôøi, ngöôøi phuï nöõ da vaøng duøng ñieän thoaïi di ñoäng noùi chuyeän, tieáng anh xen laãn tieáng
nhaät, ngöôøi ñaøn oâng da traéng trung nieân naêng ñoäng, thöôøng khai maøo ñeà taøi cho moïi
ngöôøi nhö aùm aûnh vì caâu chuyeän trong toøa, daãn daét veà chuû ñeà nguoàn goác beänh taät
keå ngaøy xöa khi chöa ai bieát ñeán beänh taät vaø con ngöôøi cuõng chöa neám muøi ñau khoå coù
chaøng thanh nieân böôùng bænh soáng xa nhaø laøng vaø nhaát ñònh giam mình ôû trong choøi, baø y
laáy laøm böïc mình laém, haøng ñeâm ñeán nôi y rình raäp ñôïi y nguû roài cuùi mình xuoáng treân maët
phaùt ra moät traøng raém ñaàu ñoäc y chaøng thanh nieân nghe tieáng ñoäng vaø ngöûi thaáy muøi hoâi
thoái nhöng khoâng hieåu chuyeän gì xaûy ra y bò ñau, oám o gaày moøn vaø ngôø vöïc neân moät ngaøy
kia y giaû vôø nguû, teù ra môùi bieát thuû ñoaïn cuûa baø giaø y duøng muõi teân nhoïn ñaâm thaúng vaøo
haäu moân baø giaø, ruoät gan loøi pheøo, gieát baø giaø cheát ngaéc
vôùi moïi con truùt (tatu – okwaru, ennokuri, gerego, bokodori) trôï thuû, y leùn ñaøo moät caùi huyeät
ñeå vuøi thi theå ngay nôi baø giaø thöôøng nguû, duøng ñaát môùi vaø chieáu phuû
cuøng ngaøy ngöôøi laøng toå chöùc baét caù, quaêng nhöõng maûng giaây leo xuoáng nöôùc, muû caây
loaõng ra laøm ngoäp caù vaø ngaøy hoâm sau trôû laïi – moät ngaøy sau vuï gieát ngöôøi – vôùt caù, coù
moät phuï nöõ ñem con ñeán choã baø giaø, keâu gaøo theùt khoâng nghe tieáng traû lôøi neân naøng
maùng con leân caønh caây vaø daën doø con ñôïi meï ñöùa beù trô troïi bieán thaønh toå kieán
doøng soâng ñaày caù cheát nhöng ngöôøi meï khoâng ñi naêm baûy chuyeán nhö caùc baïn naøng chôû
caù veà, naøng aên heát caù taïi choã, buïng chöôùng leân ñau ñôùn laøm naøng reân ræ, caøng reân moïi
beänh taät caøng thoaùt ra khoûi ngöôøi naøng truyeàn nhieãm khaép nôi gieát voâ soá ñaøn oâng trong
laøng
beänh taät baét nguoàn töø ñoù
caâu chuyeän cuõng vöøa kòp giôø trôû laïi phoøng toøa
ngaøy thöù ba
nhaân chöùng laàn naøy cuõng laø y taù, con gaùi cuûa naïn nhaân, laøm vieäc trong cuøng nhaø thöông ôû
khu nhi ñoàng
hoûi coâ coù lôøi gì ñeå khai theâm vaøo ngaøy xaûy ra caùi cheát cuûa meï coâ? coâ coù leân thaêm
chöøng meï vaøo luùc tröa vaø 6 giôø chieàu coâ coù yeâu caàu y taù phoøng tröïc phaûi coät chaët meï
coâ khi cho baø ngoài treân gheá
nhö vaäy laø meï coâ ñaõ ñöôïc coät an toaøn tröôùc khi ngaõ? khoâng roõ, coâ nhaän xeùt y taù phoøng
tröïc laø moät ngöôøi khoâng maáy thieän caûm vì ít noùi (toùm laïi quan heä giöõa bò caùo vaø ngöôøi
nhaø naïn nhaân khoâng maáy toát ñeïp vì khoâng coù thoâng giao ñuùng nghóa)
luaät sö bò caùo hoûi: coâ boû coâng vieäc khu vöïc coâ phuï traùch ñeå leân quan saùt nôi meï coâ naèm
trong bao laâu luaät sö nguyeân caùo phaûn ñoái/phaûn ñoái khoâng höõu hieäu
nhaân chöùng khoâng theå traû lôøi
hoûi coâ coù noùi nhieàu trong khi laøm vieäc luaät sö nguyeân caùo phaûn ñoái/phaûn ñoái khoâng höõu
hieäu
nhaân chöùng khoâng theå traû lôøi
coâ quaû quyeát bò caùo khoâng thi haønh theo yeâu caàu cuûa thaân nhaân trong gia dình, khoâng
toân troïng beänh nhaân bò caùo phaûn baùc laø tuaân theo chæ thò cuûa y só, qua chöõ vieát vaø
ngoân töø
vaán ñeà vaãn laø thôøi gian nhaân chöùng ôû ñoù vaø thôøi gian xaûy ra söï coá, ngöôøi cheát coù
ñöôïc coät an toaøn khoâng? laøm sao baø ta coù theå ngaõ? trong bao laâu tröôùc khi ñöôïc caáp
cöùu?
nhaân chöùng quaû quyeát bò caùo khoâng troâng nom meï coâ trong nhieàu giôø ñoàng hoà roõ raøng
coù aùc yù
giôø nghæ taïi phoøng giaûi lao cuûa boài thaåm ñoaøn, tieáp tuïc caâu chuyeän nguoàn goác beänh taät
hai ngöôøi anh cuûa phuï nöõ/phaïm toäi gaây beänh taät ñaõ duøng giaùo gieát cheát naøng, moät ngöôøi
caét ñaàu naøng lieäng xuoáng hoà ñaèng ñoâng, moät ngöôøi caét hai chaân naøng lieäng xuoáng hoà
ñaèng taây vaø caém ngoïn giaùo xuoáng ñaát
moät ngöôøi goùp yù: cheát vaø soáng coù lieân quan tôùi beänh taät
moät ngöôøi noùi: ñaát vaø nöôùc coù lieân quan tôùi cuoäc ñôøi
Y nghó: baø giaø vaø chaøng thanh nieân laø quan heä loaïn luaân; meï boû con laø quan heä ñoái nghòch
caùi cheát cuûa ngöôøi phuï nöõ naøy thaät aùm aûnh
trong phieân toøa buoåi chieàu theo yeâu caàu cuûa luaät sö bò caùo/y thò laïi leân ngoài treân gheá
nhaân chöùng (laàn naøy khoâng caàn giô tay theà)
Y muïc kích ñuû kieåu chieán thuaät chieán löôïc baày ra haøng haøng lôùp lôùp
bò caùo xaùc nhaän vaãn coät chaët beänh nhaân treân gheá vaø theo yeâu caàu vaøo buoåi chieàu seõ
ñöa baø ta veà laïi giöôøng; trong buoåi tröïc ngaøy xaûy ra söï coá, y thò vaø moät nöõ y taù khaùc phuï
traùch boán phoøng, phoøng tröïc nhìn ra boán phoøng saên soùc ñaëc bieät naøy
moät baûn döông aûnh ñöôïc yeâu caàu chieáu treân maøn hình ñeå möôøi hai boài thaåm coù theå hình
dung khung caûnh maøn hình queùt moät voøng khoâng gian töø choã ngoài cuûa y taù taïi phoøng tröïc
nhìn ra nhöõng caên phoøng cuûa beänh nhaân
theo lôøi khai cuûa bò caùo caên phoøng naïn nhaân vaøo chieàu hoâm ñoù khoâng môû ñeøn nhöng
phoøng veä sinh coù ñeå ñeøn vaø (chaéc chaén) coù moät ngöôøi vaøo luùc ñoù
bò caùo phaûi troâng nom hai phoøng beänh vaø coù theå trao ñoåi vôùi y taù cuûa hai phoøng keá caän
moät sô ñoà ñöôïc veõ ngay treân tôø giaáy traéng khoå bích chöông maùng treân moät giaù goã ñeå
luaät sö hai beân coù theå tröng nhöõng chöùng côù: töø choã ngoài cuûa y taù ñeán daãy phoøng beänh
phía tröôùc, haønh lang hai beân daãn ñeán thang maùy vaø loái thoaùt sang thaùp laàu laân caän
döôøng nhö lôøi khai veà moät boùng ngöôøi trong phoøng veä sinh khoâng ñöôïc ai chuù yù (luaät sö
hai beân khoâng heà hoûi laïi)
ngaøy thöù tö
Y kieåm ñieåm löïc löôïng: phía nguyeân caùo coù hai luaät sö vaø maáy ngöôøi phuï taù (ñöa hoà sô,
kieám taøi lieäu, thaûng hoaëc caû nhöõng ngöôøi töø beân ngoaøi chaïy vaøo to nhoû vôùi luaät sö –
chaéc haún, coù theâm chöùng côù môùi), phía beänh vieän coù ba coâ luaät sö treû nhö sinh vieân môùi
ra tröôøng, phía bò caùo ñôn ñoäc moät luaät sö coù boä ria caù choát
nhaân chöùng hoâm nay laø ngöôøi con trai thöù trong gia ñình hoûi quan heä giöõa haén vaø ngöôøi meï, haén ñaùp haén laø con cöng cuûa baø meï, thuôû nhoû moãi khi coù chuyeän gì böïc töùc haén ñeàu tìm
ñeán meï ñeå taâm söï haén ñaõ ngoaøi ba möôi nhöng haén vaãn laø ñöùa con beù nhoû cuûa baø meï
laàn ñaàu tieân aûnh baùn thaân cuûa ngöôøi quaù coá in qua maùy vi tính ñöôïc chuyeàn tay cho moãi
ngöôøi boài thaåm xem/chaân dung moät phuï nöõ vaøo tuoåi naêm möôi vaãn coøn neùt treû trung,
khoâng haún laø moät myõ nhaân nhöng khoâng xaáu xí (khoù theå hình dung laø moät ngöôøi maéc
nhieàu chöùng beänh, tieåu ñöôøng, cao maùu, cao môõ, kích xuùc, yeáu thaän ñaõ khaùm nghieäm MRI,
X-R, laøm bypass...)
luaät sö bò caùo hoûi: quan heä giöõa haén vaø baø meï, haén coù ghen vôùi cha khoâng? haén (döôøng
nhö khoâng deã daàu gì maéc baãy tröôùc caâu hoûi caïm baãy Oedipe, ít ra haén cuõng coù trình ñoä
hoïc thöùc) ñaùp boá meï ñaõ ly dò töø laâu
hoûi: baø meï ôû vôùi ai haén khai; baø meï soáng vôùi moät ngöôøi choàng môùi ôû moät caùi travel
trailer ngoaøi vuøng phuï caän thaønh phoá töø maáy naêm nay
hoûi: ngöôøi döôïng ñaâu hoï ñaõ khoâng nhìn nhau töø sau ngaøy baø meï cheát, ngöôøi ñaøn oâng
ñoù thöøa höôûng caùi trailer
luaät sö nguyeân caùo hoûi: haén coù thöông yeâu baø meï
ñaùp; moïi ngöôøi con coù maët hoâm nay taïi toøa coi meï nhö moät thaàn töôïng, moät Meï Maria cuûa
taát caû, söï maát maùt khoâng theå buø ñaép
traû laïi coâng baèng cho caùi cheát phi lyù naøy
baáy giôø Y môùi nhìn kyõ khuoân maët traéng treûo cuûa nhaân chöùng, moät thanh nieân taàm thöôùc,
toùc xoaên huùi cao, aên baän chaûi chuoát
65% loái dieãn ñaït cuûa haén coù veû thöông ngöôøi meï quaù coá thaät tình, 25% tình caûm dieãn xuaát
tính toaùn cuûa keû ñöôïc uûy thaùc laøm ñaïi bieåu trong gia ñình, vì sau ñoù khoâng thaønh vieân naøo
trong gia ñình ñöôïc daøn xeáp leân laøm nhaân chöùng
vaán ñeå giaûi maõ laø quan heä aùm aûnh nhieàu boài thaåm vì trong caâu chuyeän ôû phuùt giaûi lao,
moät ngöôøi ñoá moïi quan heä treân ñôøi naøy coù tuyeät ñoái hay khoâng? khoâng ai ñöôïc nhaéc
ñeán nhaân chöùng trong ngaøy hoâm nay vaø quan heä meï-con, theo quy ñònh luaät phaùp
döôøng nhö Y laø ngöôøi nhôù ñeán caâu chuyeän cuûa Ockham (Ockham laø ai? moät ngöôøi hoûi) –
khoâng theå; vaø
caâu chuyeän laø moät ngöôøi thôï ñang queùt laïi sôn traéng cho böùc töôøng ôû La Maõ; haén muoán
laøm thay ñoåi töï nhieân cho kinh thaønh vaø haén laø ngöôøi ñaàu tieân taïo moät caùi môùi chöa
töøng hieän coù, böùc töôøng maøu traéng
nhöng ñoàng thôøi haén thaáy böùc töôøng naøy gioáng vôùi maøu cuûa moät böùc töôøng khaùc ôû
Luaân ñoân, vì thöïc tình böùc töôøng thaønh phoá naøy maàu traéng
vaán ñeà laø ngöôøi thôï quaû chöa heà nghe bieát böùc töôøng thaønh Luaân ñoân maøu traéng, haén
khoâng caàn bieát
nhöng baát ngôø haén ñaõ thöïc hieän hai bieán chuyeån, böùc töôøng la maõ trôû neân traéng, vaû
chaêng trôû neân gioáng vôùi böùc töôøng luaân ñoân
caùnh hieän thöïc coi quan heä naøy laø moät thöïc theå raát möïc hieän thöïc, ngöôøi thôï sôn taïo ra
ñoàng thôøi maøu traéng cho töôøng thaønh la-maõ vaø caùi töông töï giöõa hai böùc töôøng, gioáng
nhö ôû nôi töôøng thaønh luaân ñoân coù quan heä gioáng nhau vôùi töôøng thaønh la maõ; thaønh
thöû ra ngöôøi thôï sôn ñaõ taïo ra haäu quaû cho töôøng thaønh luaân ñoân töông töï nhö töôøng
thaønh la maõ, daàu chöa heà ñaët chaân tôùi luaân ñoân
caùnh duy danh coi ngöôøi thôï sôn taïo thuaàn ra maøu traéng cuûa töôøng thaønh la maõ; moät khi
thöïc söï noù ñaõ thaønh traéng. gioáng nhö töôøng thaønh luaân ñoân vaø ngöôïc laïi töôøng thaønh
luaân ñoân gioáng töông töï nhôø ôû maøu traéng ñaõ saün coù
quan heä thöïc chaúng phaûi caùi baèng xöông thòt
caùi thöïc cuûa noù ñeán töø phaåm chaát
ngöôøi meï coù thöông nhöõng ñöùa con ñang ngoài kia/nhöõng ngöôøi con coù thöông meï thaät tình
tuyeät ñoái hay khoâng?
traû laïi ngöôøi meï (chuùng toâi muoán)
nhaân chöùng tröôùc khi ñöôïc trôû veà choã ngoài noùi nhö theá
baø giaø, thanh nieân, toå kieán, phuï nöõ/ keû naøo laøm ra beänh taät? trong böõa aên chili khoâng ai
coù ñaùp aùn
ngaøy thöù naêm
bò caùo laïi ñöôïc trieäu leân gheá nhaân chöùng trong giai ñoaïn chung thaåm naøy; coâ ta chieán ñaáu
quyeát lieät
luaät sö beân nguyeân thaåm vaán giôø giaác khaùc bieät trong soå nhaät trình; coâ phaûn baùc: khoâng
höõu hieäu
hoûi: coâ khoâng coät chaët beänh nhaân theo quy ñònh an toaøn; ñaùp: khoâng roõ
khaúng ñònh coâ ñaõ vaéng maët nhieàu tieáng ñoàng hoà trong khi beänh nhaân ngaõ treân saøn; phaûn
öùng: khoâng thích hôïp
coâ khoâng xaùc nhaän thay ñoåi chöùng töø trong soå nhaät trình
toùm laïi, cöûa phoøng che khuaát tình hình beân trong khi y taù ngoài ôû phoøng tröïc, beänh nhaân ngaõ
khoâng lieân quan ñeán caùi cheát, thaân nhaân cuûa ngöôøi cheát khoâng yeâu caàu ñieàu gì tröø sau khi
ngöôøi meï cheát
luaät sö nguyeân caùo trong caùo traïng goïi söï kieän naøy laø moät vuï gieát ngöôøi eâm aùi, moät toäi
aùc ñaïo ñöùc ñaõ töôùc ñoaït quyeàn soáng cuûa ngöôøi cheát vaø tình maãu töû cuûa nhöõng ñöùa
con tröôûng thaønh – caàn leân aùn gia troïng
luaät sö bieän hoä cho bò caùo xaùc nhaän thaân chuû cuûa mình laø con deâ teá thaàn cuûa cheá ñoä
tö baûn, oâng nhaán maïnh coâ y taù ñaõ bò cho thoâi vieäc sau söï bieán, daàu hôïp ñoàng vaãn coøn
höõu hieäu, oâng toân troïng quyeàn soáng cuûa ngöôøi khaùc nhöng oâng cuõng nhaéc ñeán giaûi
thoaùt laø cöùu caùnh cuûa beänh taät
buoåi chieàu ngaøy thöù naêm laø luaän hoäi cuûa boài thaåm ñoaøn Y nghó moïi söï keát thuùc mau khi
möôøi hai ngöôøi vaãn ngoài ôû choã quen thuoäc, ngöôøi ñaøn oâng da traéng trung nieân naêng
ñoäng maëc nhieân ñöôïc moïi ngöôøi ñoàng thuaän laø tröôûng nhoùm, ñieàu hôïp thaûo luaän
boán caâu hoûi ñöôïc neâu trong baûn höôùng daãn cuûa chaùnh aùn: nhaän xeùt laø y taù bò caùo
khoâng coù traùch nhieäm trong vieäc beänh nhaân bò tai naïn ñi ñeán choã cheát; bò caùo khoâng tröïc
tieáp laø ngöôøi laøm cho beänh nhaân cheát; neáu töø 10 hay nhieàu hôn bieåu quyeát ñuùng thì
khoâng caàn tieán haønh hai caâu keá tieáp; hay nhaän xeùt bò caùo hoaøn toaøn chòu traùch nhieäm
vieäc gaây ra tai naïn cho beänh nhaân; ñeà nghò tröøng phaït nhö theá naøo, trong ñoù coù ñeà nghò
soá tieàn ñeàn töø 25 ngaøn trôû leân cho moãi ngöôøi con trong gia ñình ngöôøi cheát
Tröôûng nhoùm ñeà nghò caùch laøm vieäc; thaûo luaän roát raùo nhöõng troïng ñieåm vaø taéc maéc,
hay moãi ngöôøi trình baøy caûm nghó caù nhaân ñeå boû thaêm xaùc nhaän
nhöõng ñeà nghò yeâu caàu toøa cho xem laïi lôøi khai cuûa y só veà söï coá vaø caàn xem laïi cuoán
video ñaõ trình tröôùc toøa; vieân caûnh bò ñaõ ñem laïi nhöõng chöùng côù yeâu caàu theo leänh cuûa
chaùnh aùn
ngöôøi thanh nieân da traéng daùng daáp hoïc troø ít noùi trong giôø nghæ cuûa maáy ngaøy hoïp maët
boài thaåm laø ngöôøi noùi nhieàu trong thaûo luaän, caäu ta tin laø y taù ñaõ noùi doái trong nhöõng
lôøi khai tröôùc toøa vaø phaïm toäi baát caån trong khi saên soùc beänh nhaân
coâ thieáu nöõ maäp maïp chôi vi tính caûm ñoäng muoán khoùc khi noùi ñeán noãi thöông taâm cuûa
chaøng thanh nieân nhaân chöùng maát meï, coâ cuõng nghó ñeán nhöõng ngöôøi con khaùc – noãi ñau
ñôùn khoâng theå ñeàn buø
tröôûng nhoùm ñoàng tình vôùi nhöõng nhaân chöùng ñieàu döôõng ñaõ khai tröôùc toøa traùch nhieäm
thuoäc veà bò caùo – oâng nghó caàn tröøng phaït
ngöôøi ñaøn baø nhaät khoâng phaûn baùc nhöng baøy toû quan nieäm veà söï töï nhieân xaõ hoäi trong
caùi cheát phöông taây ngöôøi ta khoâng cheát ôû nhaø, cuûa gia ñình nhöng cheát ôû moät nôi khaùc
beänh vieän ngaøy nay laø nôi ñeå cheát/ baø ta duøng chöõ designated spot for dying
coù moät thoáng keâ xaõ hoäi chæ ra hôn 70% ngöôøi ta vaøo nhaø thöông ñeå cheát, ñeå khoâng cheát
ôû nhaø
buoåi chieàu keát thuùc: taùm treân möôøi hai ngöôøi giô tay bieåu quyeát sau caâu hoûi ñöa ra raát
mau cuûa tröôûng nhoùm (döôøng nhö baát ngôø vôùi döï tính chung cuoäc – haén, chaøng thanh nieân
treû vaø hai ngöôøi phuï nöõ da traéng khoâng ñoàng tình) laø y taù voâ can – tieáp tuïc ngaøy thöù
saùu
ngaøy thöù saùu
Y ñi ngang cöûa phoøng toøa vaøo buoåi saùng, boùng daùng nhöõng ngöôøi luaät sö ñoâi beân ngoài
beân trong, nhöõng choàng hoà sô daày coäm ñaõ ñöôïc caát ñi trô laïi daãy baøn troáng
töôûng töôïng moät ñieàu ngöôøi ta khoâng thaáy moät ngaøy nhö nhöõng ngaøy tröôùc ñoù coâ y taù nhö
thöôøng leä buoåi saùng ñeán chích insulin cho beänh nhaân ghi vaøo soå giôø laøm vieäc sau ñoù ñôõ
beänh nhaân töø giöôøng ra gheá naèm coâ nhôù caån thaän coät giaây an toaøn cho beänh nhaân coâ ñi
sang phoøng beân thaêm moät beänh nhaân vöøa ñöôïc ñöa töø phoøng giaûi phaãu vaøo chieàu ngaøy
hoâm tröôùc coâ chöa kòp ñoïc lyù lòch beänh tình cuûa ngöôøi môùi tröø lôøi daën vieát treân giaáy
treo ôû cuoái giöôøng, quay trôû ra phoøng tröïc gaëp baïn ñoàng nghieäp phuï traùch hai phoøng keá
beân laø ngöôøi coâ öa thích, khoâng phaûi vì khoå ngöôøi (coâ y taù kia thon nhoû, töông phaûn vôùi
coâ), hoï cuõng khoâng öa cuøng nhöõng moùn aên, sôû thích nhöng hoï cuøng hoaøn caûnh, laøm
khoaùn cho beänh vieän do cô quan trung gian ñieàu hôïp phaùi tôùi, giaù bieåu giôø cao hôn cô höõu
nhöng khoâng coù phuùc lôïi baûo hieåm
buoåi chieàu quaû thöïc con nhoû y taù ôû khu nhi ñoàng leo leân thaêm meï (coâ nghó, noù boû ñi
haøng giôø maø caáp treân khoâng bieát, noù quanh quaån treân naøy, hoûi nhieàu ñieàu roái trí, coâ
giaû boä laøm ngô khoâng nghe roõ) coâ nghe noù caèn nhaèn chöûi ruûa trong mieäng, nhö nhöõng
ñöùa con khaùc cuûa ngöôøi ñaøn baø naèm beänh, moå xeû. trôï tim , chích thuoác... thaân hình baø
vaãn coøn neùt xuaân môn môûn
ngaïi ñoá kî coâ coá tình traùnh noù, vaø coâ nhôù taét ñeøn phoøng ñeå doã giaác nguû beänh nhaân
ngöôøi ñaøn oâng cuõng traùnh ñöùa con rieâng cuûa vôï, ñôïi noù ñi ra roài môùi leùn vaøo
phoøng/haén nghó laø raát chính ñaùng ñeán thaêm vôï sau nhieàu ngaøy hoï xa nhau – sau moät traän
tranh caõi kòch lieät vôùi baày con rieâng cuûa vôï, boïn noù ñaõ tröôûng thaønh, ñöùa naøo cuõng coù
coâng aên vieäc laøm cuûa boïn coå coàn traéng, chuùng khinh mieät thöù lao ñoäng nhö haén; phoøng
khoâng thaép saùng, ngöôøi ñaøn baø sau maáy naêm chung soáng ôû trailer naèm theo chieàu doác
cuûa gheá maëc aùo nhaø thöông khoâng caøi nuùt, ñoâi vuù traéng môûn phía döôùi buïng ñeå loõa
nhöõng sôïi loâng vaøng, haén ñeå baøn tay leân ñuøi naøng caûm töôûng nhö naøng heù môû ñoâi maét
mieäng maáp maùy muoán noùi moät ñieàu gì, haén côûi giaây an toaøn boãng döng höùng khôûi vaø
haén ñaõ keùo giaây khoùa quaàn xuoáng thaät mau ôû tö theá laøm tình nhö thoaùng vaøo trong
ngöôøi naøng, caùi söôùng khoaùi vuïng troäm chôùp nhoaùng khi haén chaïy nhanh vaøo phoøng veä
sinh ñeå thoaùt nöôùc tieåu vaø doøng tinh khí xuaát nheã nhaõi tröôùc khi chuoàn mau vaø sau löng
thoaùng nghe nhö tieáng ñoå _____________ngöôøi ñaøn baø trong côn meâ côn tænh ngaõ xuoáng
Y roõ söï thöïc aáy bieát ngoû cuøng ai, ñeå xöùng ñaùng laáy ñöôïc möôøi phieáu thuaän cho ñuû tuùc soá
Truyeän cuûa Ñaëng Phuøng Quaân hieän nay treân taïp chí Gioù Vaên, kyù döôùi buùt hieäu V.T.D.
TRICH GIÓ vĂN, MÙA THU, 2003
Das Gericht will nichts von dir. Es nimmt dich auf, wenn du kommst, und es entlasst dich, wenn du gehst/Kafka, Der Prozess.
(Toøa aùn khoâng muoán gì ôû baïn. Toøa goïi baïn khi baïn ñeán, vaø thaû baïn khi baïn ñi/ Kafka, Der
Prozess)
Y laø ngöôøi thöù möôøi hai trong danh saùch ñoaøn boài thaåm
haõy töôûng töôïng moät buoåi chieàu eâm aû, maáy traêm ngöôøi ngoài trong phoøng ñôïi luõ löôït theo
daãy soá ghi treân giaáy heïn xuoáng taàng haàm xeáp haøng theo nhöõng khu sôn maøu saéc khaùc nhau
nghe ngöôøi caûnh bò goïi teân vaøo töøng caên phoøng ñaùnh soá toøa xöû vaø gaén baûng teân chaùnh
aùn –
daõy gheá daøi ôû hai caùnh phoøng xöû
chaùnh aùn ngoài ñaèng sau buïc cao hình vaønh cung, chieác gheá ñeäm da ñen, thaønh gheá cao quaù ñaàu möôøi hai gheá coù tay döïa xeáp thaønh hai haøng ôû phía beân traùi
phía beân phaûi laø hai baøn giaáy coù cöûa thoâng phía sau
naêm möôi baûy ngöôøi theo soá thöù töï ngoài vaøo nhöõng haøng gheá daøi
ôû chieác baøn lôùn giöõa phoøng ñoái dieän vôùi buïc cao ñaõ coù nhöõng ngöôøi ngoài ñôïi saün
tieáng hoâ cuûa caûnh bò yeâu caàu moïi ngöôøi ñöùng leân khi vieân chaùnh aùn töø cöûa cuoái phoøng
böôùc vaøo
döôùi lôùp aùo thuïng ñen, moät thaân hình ñaãy ñaø, moät khuoân maët beùo noän au ñoû taïng ngöôøi cao maùu vaø hai beân tai to, daøy – vieân chaùnh aùn vôùi mieäng cöôøi vui tính chaøo möøng nhöõng ngöôøi
trong phoøng vaø giaûi thích thuû tuïc choïn boài thaåm
vaø môû ñaàu, moät ngöôøi trong ñaùm nhöõng ngöôøi ngoài ôû chieác baøn lôùn giöõa phoøng ñöùng
leân, töï giôùi thieäu laø luaät sö phía beân nguyeân caùo – oâng chæ tay veà phía boán, naêm ngöôøi ngoài
tröôùc maët:
ñaây laø nhöõng thaân nhaân cuûa ngöôøi quaù coá
noäi vuï – toùm taét nhöõng ñieàu Y coøn nhôù khi ra veà – moät tröôøng hôïp baát caån gieát ngöôøi,
naïn nhaân laø moät phuï nöõ da traéng khoaûng ngoaøi naêm möôi tuoåi sau khi giaûi phaãu noái boán
van tim ñaõ naèm taïi phoøng ñieàu döôõng ñaëc bieät vaø ngöôøi bò truy toá gaây ra caùi cheát cuûa
naïn nhaân laø moät nöõ y taù da ñen chòu traùch nhieäm trong giôø laøm vieäc khi söï coá xaûy ñeán
vieân luaät sö noùi: quyù vò cöù töôûng töôïng moät thaân nhaân caàn ñeán söï saên soùc ñaëc bieät trong
giôø phuùt beân bôø soáng cheát, song khoâng ñöôïc ñaùp öùng vì ngöôøi y taù ñaõ boû maëc beänh
nhaân, phaûn öùng cuûa quyù vò theá naøo? baïn mang soá 14, xin loãi teân baïn coù phaûi laø Dick? baïn
coù khi naøo bieát ñeán phoøng saên soùc ñaëc bieät? baïn chôø ñôïi gì ôû nôi ñaây? baø mang soá 27, Var?
baø coù kinh nghieäm gì veà moät tröôøng hôïp giaûi phaãu gia troïng? coù ai coù theå noùi veà caùi cheát
khoâng chôø ñôïi ôû moät ngöôøi vöøa ñöôïc cöùu soáng do khoa y hoïc toái taân hieän ñaïi; nhö vaäy coù
phaûi laõng phí khoâng?
ba thieáu nöõ y phuïc trang troïng cuûa maãu ngöôøi baøn giaáy ngoài ôû cuøng moät phía vôùi nhöõng
luaät sö nguyeân caùo; moät coâ ñöùng leân chaøo moïi ngöôøi vaø töï giôùi thieäu laø luaät sö ñaïi
dieän cho beänh vieän nôi naïn nhaân ñöôïc ñieàu trò
coâ ta noùi: quyù vò ôû thaønh phoá naøy haún ñaõ nghe tieáng beänh vieän H. cuûa chuùng toâi, beänh
vieän naøy ñöôïc xaây döïng ñaõ gaàn moät theá kyû, laø coáng hieán cuûa nhaø tyû phuù H cho queâ
höông cuûa oâng, laø thaùnh ñòa ñaõ chöõa trò cho haøng trieäu ngöôøi trong lòch söû coù maët cuûa noù,
ñaõ ñaåy lui nhöõng ñe doïa cuûa ñieàu döõ, ñaõ san baèng nhöõng ñau khoå cuûa nhaân loaïi chuùng toâi
raát töï haøo veà toå chöùc vó moâ cuûa moät trung taâm y khoa vôùi nhöõng heä thoáng maùy moùc taân
tieán nhaát hieän nay söï vieäc xaûy ra ôû beänh vieän cuûa chuùng toâi laø ñieàu ñaùng tieác vì ngöôøi
quaù coá leõ ra ñaõ ñöôïc nhöõng baùc só cuûa chuùng toâi mang töø coõi cheát trôû laïi ñôøi soáng
chuùng toâi tin söï thaät naøy seõ roõ
moät ngöôøi coù boä ria caù choát, toùc vaø raâu ñieåm muoái tieâu, trong boä aâu phuïc xeành xoaøng
ñöùng leân höôùng veà phía ñaùm ñoâng, töï giôùi thieäu laø luaät sö cuûa bò caùo, oâng chæ sang
ngöôøi phuï nöõ da ñen coù thaân hình beà theá, maäp maïp
oâng ta noùi: thaân chuû chuùng toâi laø moät y taù laøm khoaùn cho beänh vieän, sau khi söï vieäc xaûy ra,
coâ ñaõ khoâng ñöôïc laøm trôû laïi; vaán ñeà ñaët ra laø traùch nhieäm vaø coâng vieäc, caùi “hieän höõu”
vaø caùi “baét buoäc phaûi”
toâi xin hoûi quyù vò ôû ñaây khi phaûi löïa choïn ñieàu trò, quyù vò choïn theo tieâu chuaån naøo? haún
quyù vò phaûi tin töôûng ôû moät beänh vieän uy theá lôùn lao nhö vò nöõ ñoàng nghieäp cuûa chuùng
toâi vöøa trình baøy? khi moät söï vieäc gì xaûy ra thì ñoái töôïng tröôùc tieân laø caùi gì?
toâi cuõng xin thöa moät ñieåm teá nhò nôi ñaây laø coâ y taù bò thöa kieän ôû ñaây laø ngöôøi da ñen
nhieàu ngöôøi giô tay xin phaùt bieåu, thaûo luaän nhö moät bi haøi kòch khoâng coù chuû ñeà – coù
theå noùi ñeå theå hieän moät thaùi ñoä roõ reät, coù theå noùi ñeå baøy toû nhieät thaønh nhaäp cuoäc,
coù theå noùi töø moät hö ngöõ tuyeät ñoái
sau cuøng khi trôû laïi phoøng hoäi, khoâng phaûi nhöõng ngöôøi ñöôïc goïi teân giöõ laïi ñeå nhöõng luaät
sö hoûi rieâng, maø laø möôøi hai ngöôøi ngôõ ngaøng nhö vöøa truùng soá, hai phuï nöõ da traéng, hai
phuï nöõ AÙ ñoâng, moät phuï nöõ da maøu, boán ñaøn oâng da traéng, moät AÙ ñoâng vaø hai goác
Latino
moãi ngöôøi nhaän moät caåm nang khuyeán caùo khoâng tieáp xuùc vôùi luaät sö ñoâi beân, khoâng ñem
noäi vuï ra thaûo luaän ngoaøi giôø hieän dieän tröôùc toøa, khoâng töï ñi ñieàu tra noäi vuï, khoâng ñem söï vieäc veà keå laïi trong gia ñình
ngaøy thöù nhaát
ngöôøi quaù coá nhö baát kyø ngöôøi phuï nöõ trung nieân naøo khaùc khoâng coù caù tính gì ñaëc saéc –
ngoaïi tröø beänh taät – caên cöù vaøo lôøi trình baøy cuûa luaät sö beân nguyeân caùo, khai phaùo ngaøy
ñaàu tieân chính thöùc sau khi möoøi hai nhaân vaät boài thaåm ñi töø caùnh cöûa beân traùi vaøo phoøng
xöû vôùi moïi ngöôøi hieän dieän töø luaät sö, nhaân chöùng, nguyeân caùo, bò caùo, coâng chuùng ñang
ñöùng saün chaøo cho ñeán luùc vieân chaùnh aùn cho leänh môøi ngoài
luaät sö nguyeân caùo noùi: naïn nhaân trong vuï aùn naøy laø ngöôøi meï cuûa nhöõng thaân chuû chuùng
toâi; baø laø moät ngöôøi gaàn guõi thaân maät trong gia ñình, moät ngöôøi ñaùng thöông vì nhieàu beänh
taät
baø mang beänh tieåu ñöôøng töø nhieàu naêm nay, laïi coù chöùng aùp huyeát cao, suy thaän vaø trong
thôøi gian gaàn ñaây baø nhaäp vieän ngaøy 27 thaùng Hai vaø chòu giaûi phaãu ñeå noái nhöõng van tim, sau ñoù ñöôïc ñöa ra phoøng saên soùc ñaëc bieät, cho neân baø caàn moät söï saên soùc kyõ löôõng; trong
thôøi gian naøy baø khoâng noùi ñöôïc, ngoaøi luùc naèm treân giöôøng thì ngoài treân gheá di ñoäng ñöôïc
coät giöõ chaët – söï vieäc ñaõ xaûy ra vaøo ngaøy 4 thaùng Ba vaøo 7 giôø 40 chieàu baø ñaõ ñöôïc phaùt
hieän ngaõ töø treân gheá xuoáng ñaát vaø naèm baát tænh nhieàu giôø trong thôøi gian bò can laø y taù
tröïc phoøng vaø sau khi caáp cöùu baø ñaõ qua ñôøi trong maáy ngaøy sau; nguyeân nhaân daãn ñeán caùi
cheát laø cuù soác naëng do vieäc ngaõ töø treân gheá xuoáng saøn vaø khoâng ñöôïc phaùt hieän ngay,
trong khi boån phaän cuûa y taù laø phaûi troâng nom naïn nhaân ôû tình traïng ñoøi hoûi saên soùc caån
thaän; ngöôøi y taù naøy ñaõ khinh xuaát trong nhieäm vuï cuûa mình, gaây ra caùi cheát cho moät ngöôøi
leõ ra ñaõ ñöôïc cöùu soáng nhôø khoa y hoïc hieän ñaïi tieán boä
bò caùo laø ngöôøi y taù da ñen ñöôïc goïi leân laøm nhaân chöùng thöù nhaát: luaät sö nguyeân caùo
hoûi coâ coù moät nhaän thöùc nhö theá naøo veà chöùc naêng cuûa phoøng saên soùc ñaëc bieät, taïi
sao coâ khoâng phaân bieät khaùc bieät giöõa saên soùc gia troïng naøy vôùi döôõng beänh hoài phuïc,
coâ coù ñöôïc huaán luyeän veà kyõ naêng ñieàu döôõng cao caáp khoâng, coâ coù phaân bieät coâng
vieäc laøm khoaùn vôùi nhaân vieân cô höõu cuûa beänh vieän, coâ laøm gì trong thôøi gian phuïc vuï,
coù phaûi coâ ñaõ boû maëc beänh nhaân trong suoát maáy tieáng ñoàng hoà neáu nhö caên cöù treân
nhaät trình baùo caùo coâng vieäc
sô ñoà thöù nhaát luaät sö nguyeân caùo ñöa ra nghò trình laøm vieäc trong ngaøy treân moät phoùng
aûnh lôùn sao laïi tôø rôøi trong soå nhaät trình:
7am..8:30am...9am...10:20am...12pm...1pm...2:30pm...3:50pm...5pm....7:40pm: beänh nhaân ñöôïc phaùt hieän naèm treân saøn
sô ñoà thöù hai chæ thôøi gian nhaäp vieän, giaûi phaãu, chuyeån veà phoøng hoài sinh, thôøi ñieåm
ngaõ baát tænh, caáp cöùu, töø traàn
sô ñoà thöù ba sao cheùp trang nhaät trình ghi nhöõng coâng vieäc laøm tæ mæ trong ngaøy xaûy ra söï
bieán – ôû cuoái moãi ñoaïn chuyeån tieáp coâng vieäc coù chöõ kyù cuûa y taù tröïc ca
traû lôøi cuûa y taù bò can/nhaân chöùng chieáu theo toác kyù cuûa luïc söï
coâ haønh söï caên cöù treân nhöõng chæ thò cuûa baùc só qua khaåu duï, hoaëc vieát tay ñeå laïi
coù moät khaùi nieäm caàn baøn caõi veà öùng xöû cuûa caáp cöùu ñaëc bieät hay ñieàu döôõng hoài phuïc
(ñoái ñaùp qua laïi khoâng minh thi ñieàu gì Y nghó)
coâ khai: töø phoøng tröïc cuûa y taù nhìn sang caên phoøng beänh nhaân qua cöûa kính, raát khoù nhìn
thaáy roõ raøng beân trong
khoâng theå xaùc ñònh thôøi ñieåm beänh nhaân ngaõ cho ñeán luùc phaùt hieän
thôøi gian söï coá laø luùc ñôïi giao ban, trong khi phaàn vuï cuûa coâ troâng nom hai phoøng caïnh nhau
trong nhaät trình coù ghi 7:00 PM ngöôøi beänh vaãn ñöôïc coät an toaøn treân gheá
luaät sö ñaïi dieän cho beänh vieän ñöôïc môøi ñeå hoûi nhaân chöùng
caâu hoûi chæ ñeå xaùc nhaän an toaøn cuûa beänh vieän nhö moät phaùo ñaøi kieân coá
khoâng coù gì hoûi theâm sau khi ñöôïc nhaân chöùng xaùc nhaän ñeøn trong moïi phoøng vaãn saùng
luaät sö cuûa bò caùo ñöôïc nhöôøng lôøi hoûi nhaân chöùng
toát nghieäp naêm naøo taïi sao laïi choïn nghieäp vuï naøy coù bò kyø thò trong khi haønh xöû caâu hoûi
bò luaät sö nguyeân ñôn phaûn khaùng
nhöõng caâu hoûi tieáp theo döïa treân nhöõng sô ñoà beân nguyeân vöøa trình baøy tröôùc ñoù
khoâng coù gì maâu thuaãn trong nhöõng thôøi ñieåm dieãn ra; moïi vieäc theo moät nghò trình saép ñaët
töø ngaøy n cho ñeán n + 1;
caâu hoûi cuoái cuøng quyeát ñònh laø: nhaân chöùng khoâng ñöôïc trôû laïi laøm vieäc sau söï coá
mô hoà nhö theå coâ ta ñang bò thaát nghieäp
trong giôø nghæ cuûa boài thaåm ôû trong nhoû ngaên vôùi phoøng hoäi laø moät haønh lang ngaén
ngöôøi ta bieát teân nhau töï nhieân khi ghi teân vaøo moät tôø giaáy môøi tham gia böõa aên tröa
ngaøy thöù Naêm phaàn ñoùng goùp cuûa moãi ngöôøi ñeå laøm moùn chili beef/böõa aên taäp theå duy
nhaát, coù nghóa laø phieân toøa ít nhaát coøn keùo tôùi ngaøy thöù ba
ngöôøi ñaøn oâng da traéng trung nieân vui tính, noùi nhieàu keå moät vaøi kyû nieäm thoaùng nhanh
khi du lòch vuøng hoa nam (döôøng nhö oâng ta nghó maáy ngöôøi aù chaâu trong phoøng ñeàu laø
ngöôøi trung quoác)/ngöôøi thanh nieân da traéng nhoû tuoåi daùng daáp hoïc sinh môùi böôùc vaøo
ngöôõng cöûa ñaïi hoïc ngoài im lìm nhö chæ bieát nghe Y nhaän ra hai ngöoøi phuï nöõ beân caïnh
thöïc söï khoâng trao ñoåi baèng phöông ngöõ
ngöôøi ñaøn oâng latino taàm thöôùc coù dòp xen vaøo nhöõng caâu chuyeän trao ñoåi khoâng maïch
laïc ñeå töï giôùi thieäu ñang laøm vieäc cho khu vöïc y teá quaän (giöõa thôøi buoåi con soá thaát
nghieäp ñang leân cao)
buoåi chieàu moïi ngöôøi ueå oaûi theo doõi video ghi laïi cuoäc thaåm vaán giöõa luaät sö vôùi y só
phuï traùch khu giaûi phaãu vaø y taù tröôûng khu ñieàu döôõng – nhöõng nhaân chöùng khoâng theå
haàu toøa vì coâng vieäc baän roän
Y nghó caùi cheát voâ baèng ñoái vôùi töông lai cuûa ñoái phöông; (töï hoûi) mình ñaõ coù tö kieán töø
luùc naøo?
ngaøy thöù hai
luaät sö beân nguyeân caùo ñöôïc pheùp noùi tröôùc tieân, ñaõ khai phaùo vôùi nhöõng chöùng côù:
bò caùo ñaõ boû maëc beänh nhaân trong nhieàu tieáng ñoàng hoà, neáu nhö caên cöù treân soå nhaät trình
ghi laïi giôø giaác coâng vieäc
beänh nhaân ngaõ vì khoâng ñöôïc coät chaët vaøo gheá theo quy ñònh
trong soå nhaät trình coù ñieàu ngôø vöïc – thoùi quen cuûa coâ y taù laø gaïch moät ñöôøng daøi tôùi taän
chöõ kyù (coù theå ñeå phoøng ngöøa ngöôøi khaùc theâm thaét vaøo baùo caùo?), nhöng vaøo ngaøy coù
söï coá, y taù ñaõ vieát theâm treân ñöôøng gaïch laø beänh nhaân ñöôïc coät chaët caån thaän nöûa
thaân treân vaø hai caùnh tay
nhaân chöùng keá ñöôïc trieäu ñeå hoûi tröôùc toøa laø moät phuï nöõ da traéng ngoaøi ba möôi, chöùc vuï
giaùm saùt khu saên soùc ñaëc bieät; coâ toát nghieäp vaø coù PhD veà ñieàu döôõng
traû lôøi luaät sö beân nguyeân caùo, coâ cho laø beänh vieän ñaõ laøm toát moïi chuyeän ñeå giöõ laïi
maïng soáng cuûa beänh nhaân, caên cöù theo quaù trình laâm saøng
y taù khoâng laøm troøn traùch nhieäm saên soùc ñaëc bieät
bò caùo thieáu ñaïo lyù ngheà nghieäp
luaät sö beân bò caùo phaûn baùc: ñoái chieáu curriculum vitae cuûa coâ khi xin vieäc vaø nhöõng lôøi
khai veà sau cuûa coâ coù coâng chöùng, nhaân chöùng khoâng ñaùng tin caäy vì coâ khai naêm toát
nghieäp hoaøn toaøn khaùc nhau – moät ngöôøi nhö vaäy coù theå noùi chuyeän ñaïo lyù?
coâ coù bieát bò caùo khoâng ñöôïc trôû laïi ngay sau söï coá?
Y nghó chöùng côù vieát ñeø leân treân gaïch ngang tôùi chöõ kyù cuûa y taù bò caùo coù phaûi do caáp
treân cho pheùp theâm vaøo sau söï coá (hieån nhieân laø y taù khoâng ñöôïc trôû laïi laøm vieäc, coâ
khoâng coù quyeàn xem laïi soå nhaät trình) aâm möu moät laø, ngöôøi y taù naøy khaù nhaäy caûm
trong öùng xöû hai laø, thoâng ñoàng cuûa beänh vieän ñeå che ñaäy söï baát caån (taïi sao bò caùo im
laëng?) luaät sö bò caùo coù nghó ñeán ñieàu ñoù?
trong giôø nghæ cuûa boài thaåm, möôøi hai phaùn quan laïi luïc tuïc trôû veà phoøng hoäi ngoài vaøo
choã (daãu khoâng quy ñònh) ngöôøi phuï nöõ da traéng maäp maïp toïa ôû cuoái baøn, moät goùc vaø
chôi oâ chöõ treân maùy vi tính xaùch tay, gaén oáng nghe tai, ngöôøi phuï nöõ da ñen ngoái ôû goùc
cuoái ñoái dieän, thænh thoaûng tham gia moät vaøi caâu vaøo nhöõng trao ñoåi vu vô giöõa nhieàu
ngöôøi, ngöôøi phuï nöõ da vaøng duøng ñieän thoaïi di ñoäng noùi chuyeän, tieáng anh xen laãn tieáng
nhaät, ngöôøi ñaøn oâng da traéng trung nieân naêng ñoäng, thöôøng khai maøo ñeà taøi cho moïi
ngöôøi nhö aùm aûnh vì caâu chuyeän trong toøa, daãn daét veà chuû ñeà nguoàn goác beänh taät
keå ngaøy xöa khi chöa ai bieát ñeán beänh taät vaø con ngöôøi cuõng chöa neám muøi ñau khoå coù
chaøng thanh nieân böôùng bænh soáng xa nhaø laøng vaø nhaát ñònh giam mình ôû trong choøi, baø y
laáy laøm böïc mình laém, haøng ñeâm ñeán nôi y rình raäp ñôïi y nguû roài cuùi mình xuoáng treân maët
phaùt ra moät traøng raém ñaàu ñoäc y chaøng thanh nieân nghe tieáng ñoäng vaø ngöûi thaáy muøi hoâi
thoái nhöng khoâng hieåu chuyeän gì xaûy ra y bò ñau, oám o gaày moøn vaø ngôø vöïc neân moät ngaøy
kia y giaû vôø nguû, teù ra môùi bieát thuû ñoaïn cuûa baø giaø y duøng muõi teân nhoïn ñaâm thaúng vaøo
haäu moân baø giaø, ruoät gan loøi pheøo, gieát baø giaø cheát ngaéc
vôùi moïi con truùt (tatu – okwaru, ennokuri, gerego, bokodori) trôï thuû, y leùn ñaøo moät caùi huyeät
ñeå vuøi thi theå ngay nôi baø giaø thöôøng nguû, duøng ñaát môùi vaø chieáu phuû
cuøng ngaøy ngöôøi laøng toå chöùc baét caù, quaêng nhöõng maûng giaây leo xuoáng nöôùc, muû caây
loaõng ra laøm ngoäp caù vaø ngaøy hoâm sau trôû laïi – moät ngaøy sau vuï gieát ngöôøi – vôùt caù, coù
moät phuï nöõ ñem con ñeán choã baø giaø, keâu gaøo theùt khoâng nghe tieáng traû lôøi neân naøng
maùng con leân caønh caây vaø daën doø con ñôïi meï ñöùa beù trô troïi bieán thaønh toå kieán
doøng soâng ñaày caù cheát nhöng ngöôøi meï khoâng ñi naêm baûy chuyeán nhö caùc baïn naøng chôû
caù veà, naøng aên heát caù taïi choã, buïng chöôùng leân ñau ñôùn laøm naøng reân ræ, caøng reân moïi
beänh taät caøng thoaùt ra khoûi ngöôøi naøng truyeàn nhieãm khaép nôi gieát voâ soá ñaøn oâng trong
laøng
beänh taät baét nguoàn töø ñoù
caâu chuyeän cuõng vöøa kòp giôø trôû laïi phoøng toøa
ngaøy thöù ba
nhaân chöùng laàn naøy cuõng laø y taù, con gaùi cuûa naïn nhaân, laøm vieäc trong cuøng nhaø thöông ôû
khu nhi ñoàng
hoûi coâ coù lôøi gì ñeå khai theâm vaøo ngaøy xaûy ra caùi cheát cuûa meï coâ? coâ coù leân thaêm
chöøng meï vaøo luùc tröa vaø 6 giôø chieàu coâ coù yeâu caàu y taù phoøng tröïc phaûi coät chaët meï
coâ khi cho baø ngoài treân gheá
nhö vaäy laø meï coâ ñaõ ñöôïc coät an toaøn tröôùc khi ngaõ? khoâng roõ, coâ nhaän xeùt y taù phoøng
tröïc laø moät ngöôøi khoâng maáy thieän caûm vì ít noùi (toùm laïi quan heä giöõa bò caùo vaø ngöôøi
nhaø naïn nhaân khoâng maáy toát ñeïp vì khoâng coù thoâng giao ñuùng nghóa)
luaät sö bò caùo hoûi: coâ boû coâng vieäc khu vöïc coâ phuï traùch ñeå leân quan saùt nôi meï coâ naèm
trong bao laâu luaät sö nguyeân caùo phaûn ñoái/phaûn ñoái khoâng höõu hieäu
nhaân chöùng khoâng theå traû lôøi
hoûi coâ coù noùi nhieàu trong khi laøm vieäc luaät sö nguyeân caùo phaûn ñoái/phaûn ñoái khoâng höõu
hieäu
nhaân chöùng khoâng theå traû lôøi
coâ quaû quyeát bò caùo khoâng thi haønh theo yeâu caàu cuûa thaân nhaân trong gia dình, khoâng
toân troïng beänh nhaân bò caùo phaûn baùc laø tuaân theo chæ thò cuûa y só, qua chöõ vieát vaø
ngoân töø
vaán ñeà vaãn laø thôøi gian nhaân chöùng ôû ñoù vaø thôøi gian xaûy ra söï coá, ngöôøi cheát coù
ñöôïc coät an toaøn khoâng? laøm sao baø ta coù theå ngaõ? trong bao laâu tröôùc khi ñöôïc caáp
cöùu?
nhaân chöùng quaû quyeát bò caùo khoâng troâng nom meï coâ trong nhieàu giôø ñoàng hoà roõ raøng
coù aùc yù
giôø nghæ taïi phoøng giaûi lao cuûa boài thaåm ñoaøn, tieáp tuïc caâu chuyeän nguoàn goác beänh taät
hai ngöôøi anh cuûa phuï nöõ/phaïm toäi gaây beänh taät ñaõ duøng giaùo gieát cheát naøng, moät ngöôøi
caét ñaàu naøng lieäng xuoáng hoà ñaèng ñoâng, moät ngöôøi caét hai chaân naøng lieäng xuoáng hoà
ñaèng taây vaø caém ngoïn giaùo xuoáng ñaát
moät ngöôøi goùp yù: cheát vaø soáng coù lieân quan tôùi beänh taät
moät ngöôøi noùi: ñaát vaø nöôùc coù lieân quan tôùi cuoäc ñôøi
Y nghó: baø giaø vaø chaøng thanh nieân laø quan heä loaïn luaân; meï boû con laø quan heä ñoái nghòch
caùi cheát cuûa ngöôøi phuï nöõ naøy thaät aùm aûnh
trong phieân toøa buoåi chieàu theo yeâu caàu cuûa luaät sö bò caùo/y thò laïi leân ngoài treân gheá
nhaân chöùng (laàn naøy khoâng caàn giô tay theà)
Y muïc kích ñuû kieåu chieán thuaät chieán löôïc baày ra haøng haøng lôùp lôùp
bò caùo xaùc nhaän vaãn coät chaët beänh nhaân treân gheá vaø theo yeâu caàu vaøo buoåi chieàu seõ
ñöa baø ta veà laïi giöôøng; trong buoåi tröïc ngaøy xaûy ra söï coá, y thò vaø moät nöõ y taù khaùc phuï
traùch boán phoøng, phoøng tröïc nhìn ra boán phoøng saên soùc ñaëc bieät naøy
moät baûn döông aûnh ñöôïc yeâu caàu chieáu treân maøn hình ñeå möôøi hai boài thaåm coù theå hình
dung khung caûnh maøn hình queùt moät voøng khoâng gian töø choã ngoài cuûa y taù taïi phoøng tröïc
nhìn ra nhöõng caên phoøng cuûa beänh nhaân
theo lôøi khai cuûa bò caùo caên phoøng naïn nhaân vaøo chieàu hoâm ñoù khoâng môû ñeøn nhöng
phoøng veä sinh coù ñeå ñeøn vaø (chaéc chaén) coù moät ngöôøi vaøo luùc ñoù
bò caùo phaûi troâng nom hai phoøng beänh vaø coù theå trao ñoåi vôùi y taù cuûa hai phoøng keá caän
moät sô ñoà ñöôïc veõ ngay treân tôø giaáy traéng khoå bích chöông maùng treân moät giaù goã ñeå
luaät sö hai beân coù theå tröng nhöõng chöùng côù: töø choã ngoài cuûa y taù ñeán daãy phoøng beänh
phía tröôùc, haønh lang hai beân daãn ñeán thang maùy vaø loái thoaùt sang thaùp laàu laân caän
döôøng nhö lôøi khai veà moät boùng ngöôøi trong phoøng veä sinh khoâng ñöôïc ai chuù yù (luaät sö
hai beân khoâng heà hoûi laïi)
ngaøy thöù tö
Y kieåm ñieåm löïc löôïng: phía nguyeân caùo coù hai luaät sö vaø maáy ngöôøi phuï taù (ñöa hoà sô,
kieám taøi lieäu, thaûng hoaëc caû nhöõng ngöôøi töø beân ngoaøi chaïy vaøo to nhoû vôùi luaät sö –
chaéc haún, coù theâm chöùng côù môùi), phía beänh vieän coù ba coâ luaät sö treû nhö sinh vieân môùi
ra tröôøng, phía bò caùo ñôn ñoäc moät luaät sö coù boä ria caù choát
nhaân chöùng hoâm nay laø ngöôøi con trai thöù trong gia ñình hoûi quan heä giöõa haén vaø ngöôøi meï, haén ñaùp haén laø con cöng cuûa baø meï, thuôû nhoû moãi khi coù chuyeän gì böïc töùc haén ñeàu tìm
ñeán meï ñeå taâm söï haén ñaõ ngoaøi ba möôi nhöng haén vaãn laø ñöùa con beù nhoû cuûa baø meï
laàn ñaàu tieân aûnh baùn thaân cuûa ngöôøi quaù coá in qua maùy vi tính ñöôïc chuyeàn tay cho moãi
ngöôøi boài thaåm xem/chaân dung moät phuï nöõ vaøo tuoåi naêm möôi vaãn coøn neùt treû trung,
khoâng haún laø moät myõ nhaân nhöng khoâng xaáu xí (khoù theå hình dung laø moät ngöôøi maéc
nhieàu chöùng beänh, tieåu ñöôøng, cao maùu, cao môõ, kích xuùc, yeáu thaän ñaõ khaùm nghieäm MRI,
X-R, laøm bypass...)
luaät sö bò caùo hoûi: quan heä giöõa haén vaø baø meï, haén coù ghen vôùi cha khoâng? haén (döôøng
nhö khoâng deã daàu gì maéc baãy tröôùc caâu hoûi caïm baãy Oedipe, ít ra haén cuõng coù trình ñoä
hoïc thöùc) ñaùp boá meï ñaõ ly dò töø laâu
hoûi: baø meï ôû vôùi ai haén khai; baø meï soáng vôùi moät ngöôøi choàng môùi ôû moät caùi travel
trailer ngoaøi vuøng phuï caän thaønh phoá töø maáy naêm nay
hoûi: ngöôøi döôïng ñaâu hoï ñaõ khoâng nhìn nhau töø sau ngaøy baø meï cheát, ngöôøi ñaøn oâng
ñoù thöøa höôûng caùi trailer
luaät sö nguyeân caùo hoûi: haén coù thöông yeâu baø meï
ñaùp; moïi ngöôøi con coù maët hoâm nay taïi toøa coi meï nhö moät thaàn töôïng, moät Meï Maria cuûa
taát caû, söï maát maùt khoâng theå buø ñaép
traû laïi coâng baèng cho caùi cheát phi lyù naøy
baáy giôø Y môùi nhìn kyõ khuoân maët traéng treûo cuûa nhaân chöùng, moät thanh nieân taàm thöôùc,
toùc xoaên huùi cao, aên baän chaûi chuoát
65% loái dieãn ñaït cuûa haén coù veû thöông ngöôøi meï quaù coá thaät tình, 25% tình caûm dieãn xuaát
tính toaùn cuûa keû ñöôïc uûy thaùc laøm ñaïi bieåu trong gia ñình, vì sau ñoù khoâng thaønh vieân naøo
trong gia ñình ñöôïc daøn xeáp leân laøm nhaân chöùng
vaán ñeå giaûi maõ laø quan heä aùm aûnh nhieàu boài thaåm vì trong caâu chuyeän ôû phuùt giaûi lao,
moät ngöôøi ñoá moïi quan heä treân ñôøi naøy coù tuyeät ñoái hay khoâng? khoâng ai ñöôïc nhaéc
ñeán nhaân chöùng trong ngaøy hoâm nay vaø quan heä meï-con, theo quy ñònh luaät phaùp
döôøng nhö Y laø ngöôøi nhôù ñeán caâu chuyeän cuûa Ockham (Ockham laø ai? moät ngöôøi hoûi) –
khoâng theå; vaø
caâu chuyeän laø moät ngöôøi thôï ñang queùt laïi sôn traéng cho böùc töôøng ôû La Maõ; haén muoán
laøm thay ñoåi töï nhieân cho kinh thaønh vaø haén laø ngöôøi ñaàu tieân taïo moät caùi môùi chöa
töøng hieän coù, böùc töôøng maøu traéng
nhöng ñoàng thôøi haén thaáy böùc töôøng naøy gioáng vôùi maøu cuûa moät böùc töôøng khaùc ôû
Luaân ñoân, vì thöïc tình böùc töôøng thaønh phoá naøy maàu traéng
vaán ñeà laø ngöôøi thôï quaû chöa heà nghe bieát böùc töôøng thaønh Luaân ñoân maøu traéng, haén
khoâng caàn bieát
nhöng baát ngôø haén ñaõ thöïc hieän hai bieán chuyeån, böùc töôøng la maõ trôû neân traéng, vaû
chaêng trôû neân gioáng vôùi böùc töôøng luaân ñoân
caùnh hieän thöïc coi quan heä naøy laø moät thöïc theå raát möïc hieän thöïc, ngöôøi thôï sôn taïo ra
ñoàng thôøi maøu traéng cho töôøng thaønh la-maõ vaø caùi töông töï giöõa hai böùc töôøng, gioáng
nhö ôû nôi töôøng thaønh luaân ñoân coù quan heä gioáng nhau vôùi töôøng thaønh la maõ; thaønh
thöû ra ngöôøi thôï sôn ñaõ taïo ra haäu quaû cho töôøng thaønh luaân ñoân töông töï nhö töôøng
thaønh la maõ, daàu chöa heà ñaët chaân tôùi luaân ñoân
caùnh duy danh coi ngöôøi thôï sôn taïo thuaàn ra maøu traéng cuûa töôøng thaønh la maõ; moät khi
thöïc söï noù ñaõ thaønh traéng. gioáng nhö töôøng thaønh luaân ñoân vaø ngöôïc laïi töôøng thaønh
luaân ñoân gioáng töông töï nhôø ôû maøu traéng ñaõ saün coù
quan heä thöïc chaúng phaûi caùi baèng xöông thòt
caùi thöïc cuûa noù ñeán töø phaåm chaát
ngöôøi meï coù thöông nhöõng ñöùa con ñang ngoài kia/nhöõng ngöôøi con coù thöông meï thaät tình
tuyeät ñoái hay khoâng?
traû laïi ngöôøi meï (chuùng toâi muoán)
nhaân chöùng tröôùc khi ñöôïc trôû veà choã ngoài noùi nhö theá
baø giaø, thanh nieân, toå kieán, phuï nöõ/ keû naøo laøm ra beänh taät? trong böõa aên chili khoâng ai
coù ñaùp aùn
ngaøy thöù naêm
bò caùo laïi ñöôïc trieäu leân gheá nhaân chöùng trong giai ñoaïn chung thaåm naøy; coâ ta chieán ñaáu
quyeát lieät
luaät sö beân nguyeân thaåm vaán giôø giaác khaùc bieät trong soå nhaät trình; coâ phaûn baùc: khoâng
höõu hieäu
hoûi: coâ khoâng coät chaët beänh nhaân theo quy ñònh an toaøn; ñaùp: khoâng roõ
khaúng ñònh coâ ñaõ vaéng maët nhieàu tieáng ñoàng hoà trong khi beänh nhaân ngaõ treân saøn; phaûn
öùng: khoâng thích hôïp
coâ khoâng xaùc nhaän thay ñoåi chöùng töø trong soå nhaät trình
toùm laïi, cöûa phoøng che khuaát tình hình beân trong khi y taù ngoài ôû phoøng tröïc, beänh nhaân ngaõ
khoâng lieân quan ñeán caùi cheát, thaân nhaân cuûa ngöôøi cheát khoâng yeâu caàu ñieàu gì tröø sau khi
ngöôøi meï cheát
luaät sö nguyeân caùo trong caùo traïng goïi söï kieän naøy laø moät vuï gieát ngöôøi eâm aùi, moät toäi
aùc ñaïo ñöùc ñaõ töôùc ñoaït quyeàn soáng cuûa ngöôøi cheát vaø tình maãu töû cuûa nhöõng ñöùa
con tröôûng thaønh – caàn leân aùn gia troïng
luaät sö bieän hoä cho bò caùo xaùc nhaän thaân chuû cuûa mình laø con deâ teá thaàn cuûa cheá ñoä
tö baûn, oâng nhaán maïnh coâ y taù ñaõ bò cho thoâi vieäc sau söï bieán, daàu hôïp ñoàng vaãn coøn
höõu hieäu, oâng toân troïng quyeàn soáng cuûa ngöôøi khaùc nhöng oâng cuõng nhaéc ñeán giaûi
thoaùt laø cöùu caùnh cuûa beänh taät
buoåi chieàu ngaøy thöù naêm laø luaän hoäi cuûa boài thaåm ñoaøn Y nghó moïi söï keát thuùc mau khi
möôøi hai ngöôøi vaãn ngoài ôû choã quen thuoäc, ngöôøi ñaøn oâng da traéng trung nieân naêng
ñoäng maëc nhieân ñöôïc moïi ngöôøi ñoàng thuaän laø tröôûng nhoùm, ñieàu hôïp thaûo luaän
boán caâu hoûi ñöôïc neâu trong baûn höôùng daãn cuûa chaùnh aùn: nhaän xeùt laø y taù bò caùo
khoâng coù traùch nhieäm trong vieäc beänh nhaân bò tai naïn ñi ñeán choã cheát; bò caùo khoâng tröïc
tieáp laø ngöôøi laøm cho beänh nhaân cheát; neáu töø 10 hay nhieàu hôn bieåu quyeát ñuùng thì
khoâng caàn tieán haønh hai caâu keá tieáp; hay nhaän xeùt bò caùo hoaøn toaøn chòu traùch nhieäm
vieäc gaây ra tai naïn cho beänh nhaân; ñeà nghò tröøng phaït nhö theá naøo, trong ñoù coù ñeà nghò
soá tieàn ñeàn töø 25 ngaøn trôû leân cho moãi ngöôøi con trong gia ñình ngöôøi cheát
Tröôûng nhoùm ñeà nghò caùch laøm vieäc; thaûo luaän roát raùo nhöõng troïng ñieåm vaø taéc maéc,
hay moãi ngöôøi trình baøy caûm nghó caù nhaân ñeå boû thaêm xaùc nhaän
nhöõng ñeà nghò yeâu caàu toøa cho xem laïi lôøi khai cuûa y só veà söï coá vaø caàn xem laïi cuoán
video ñaõ trình tröôùc toøa; vieân caûnh bò ñaõ ñem laïi nhöõng chöùng côù yeâu caàu theo leänh cuûa
chaùnh aùn
ngöôøi thanh nieân da traéng daùng daáp hoïc troø ít noùi trong giôø nghæ cuûa maáy ngaøy hoïp maët
boài thaåm laø ngöôøi noùi nhieàu trong thaûo luaän, caäu ta tin laø y taù ñaõ noùi doái trong nhöõng
lôøi khai tröôùc toøa vaø phaïm toäi baát caån trong khi saên soùc beänh nhaân
coâ thieáu nöõ maäp maïp chôi vi tính caûm ñoäng muoán khoùc khi noùi ñeán noãi thöông taâm cuûa
chaøng thanh nieân nhaân chöùng maát meï, coâ cuõng nghó ñeán nhöõng ngöôøi con khaùc – noãi ñau
ñôùn khoâng theå ñeàn buø
tröôûng nhoùm ñoàng tình vôùi nhöõng nhaân chöùng ñieàu döôõng ñaõ khai tröôùc toøa traùch nhieäm
thuoäc veà bò caùo – oâng nghó caàn tröøng phaït
ngöôøi ñaøn baø nhaät khoâng phaûn baùc nhöng baøy toû quan nieäm veà söï töï nhieân xaõ hoäi trong
caùi cheát phöông taây ngöôøi ta khoâng cheát ôû nhaø, cuûa gia ñình nhöng cheát ôû moät nôi khaùc
beänh vieän ngaøy nay laø nôi ñeå cheát/ baø ta duøng chöõ designated spot for dying
coù moät thoáng keâ xaõ hoäi chæ ra hôn 70% ngöôøi ta vaøo nhaø thöông ñeå cheát, ñeå khoâng cheát
ôû nhaø
buoåi chieàu keát thuùc: taùm treân möôøi hai ngöôøi giô tay bieåu quyeát sau caâu hoûi ñöa ra raát
mau cuûa tröôûng nhoùm (döôøng nhö baát ngôø vôùi döï tính chung cuoäc – haén, chaøng thanh nieân
treû vaø hai ngöôøi phuï nöõ da traéng khoâng ñoàng tình) laø y taù voâ can – tieáp tuïc ngaøy thöù
saùu
ngaøy thöù saùu
Y ñi ngang cöûa phoøng toøa vaøo buoåi saùng, boùng daùng nhöõng ngöôøi luaät sö ñoâi beân ngoài
beân trong, nhöõng choàng hoà sô daày coäm ñaõ ñöôïc caát ñi trô laïi daãy baøn troáng
töôûng töôïng moät ñieàu ngöôøi ta khoâng thaáy moät ngaøy nhö nhöõng ngaøy tröôùc ñoù coâ y taù nhö
thöôøng leä buoåi saùng ñeán chích insulin cho beänh nhaân ghi vaøo soå giôø laøm vieäc sau ñoù ñôõ
beänh nhaân töø giöôøng ra gheá naèm coâ nhôù caån thaän coät giaây an toaøn cho beänh nhaân coâ ñi
sang phoøng beân thaêm moät beänh nhaân vöøa ñöôïc ñöa töø phoøng giaûi phaãu vaøo chieàu ngaøy
hoâm tröôùc coâ chöa kòp ñoïc lyù lòch beänh tình cuûa ngöôøi môùi tröø lôøi daën vieát treân giaáy
treo ôû cuoái giöôøng, quay trôû ra phoøng tröïc gaëp baïn ñoàng nghieäp phuï traùch hai phoøng keá
beân laø ngöôøi coâ öa thích, khoâng phaûi vì khoå ngöôøi (coâ y taù kia thon nhoû, töông phaûn vôùi
coâ), hoï cuõng khoâng öa cuøng nhöõng moùn aên, sôû thích nhöng hoï cuøng hoaøn caûnh, laøm
khoaùn cho beänh vieän do cô quan trung gian ñieàu hôïp phaùi tôùi, giaù bieåu giôø cao hôn cô höõu
nhöng khoâng coù phuùc lôïi baûo hieåm
buoåi chieàu quaû thöïc con nhoû y taù ôû khu nhi ñoàng leo leân thaêm meï (coâ nghó, noù boû ñi
haøng giôø maø caáp treân khoâng bieát, noù quanh quaån treân naøy, hoûi nhieàu ñieàu roái trí, coâ
giaû boä laøm ngô khoâng nghe roõ) coâ nghe noù caèn nhaèn chöûi ruûa trong mieäng, nhö nhöõng
ñöùa con khaùc cuûa ngöôøi ñaøn baø naèm beänh, moå xeû. trôï tim , chích thuoác... thaân hình baø
vaãn coøn neùt xuaân môn môûn
ngaïi ñoá kî coâ coá tình traùnh noù, vaø coâ nhôù taét ñeøn phoøng ñeå doã giaác nguû beänh nhaân
ngöôøi ñaøn oâng cuõng traùnh ñöùa con rieâng cuûa vôï, ñôïi noù ñi ra roài môùi leùn vaøo
phoøng/haén nghó laø raát chính ñaùng ñeán thaêm vôï sau nhieàu ngaøy hoï xa nhau – sau moät traän
tranh caõi kòch lieät vôùi baày con rieâng cuûa vôï, boïn noù ñaõ tröôûng thaønh, ñöùa naøo cuõng coù
coâng aên vieäc laøm cuûa boïn coå coàn traéng, chuùng khinh mieät thöù lao ñoäng nhö haén; phoøng
khoâng thaép saùng, ngöôøi ñaøn baø sau maáy naêm chung soáng ôû trailer naèm theo chieàu doác
cuûa gheá maëc aùo nhaø thöông khoâng caøi nuùt, ñoâi vuù traéng môûn phía döôùi buïng ñeå loõa
nhöõng sôïi loâng vaøng, haén ñeå baøn tay leân ñuøi naøng caûm töôûng nhö naøng heù môû ñoâi maét
mieäng maáp maùy muoán noùi moät ñieàu gì, haén côûi giaây an toaøn boãng döng höùng khôûi vaø
haén ñaõ keùo giaây khoùa quaàn xuoáng thaät mau ôû tö theá laøm tình nhö thoaùng vaøo trong
ngöôøi naøng, caùi söôùng khoaùi vuïng troäm chôùp nhoaùng khi haén chaïy nhanh vaøo phoøng veä
sinh ñeå thoaùt nöôùc tieåu vaø doøng tinh khí xuaát nheã nhaõi tröôùc khi chuoàn mau vaø sau löng
thoaùng nghe nhö tieáng ñoå _____________ngöôøi ñaøn baø trong côn meâ côn tænh ngaõ xuoáng
Y roõ söï thöïc aáy bieát ngoû cuøng ai, ñeå xöùng ñaùng laáy ñöôïc möôøi phieáu thuaän cho ñuû tuùc soá
Truyeän cuûa Ñaëng Phuøng Quaân hieän nay treân taïp chí Gioù Vaên, kyù döôùi buùt hieäu V.T.D.
TRICH GIÓ vĂN, MÙA THU, 2003
NGUYỄN TIẾN ĐẠT * BÁN NƯỚC
CHÚNG BÁN NƯỚC CỦA AI?
Nguyễn Tiến Đạt
Đức Quốc
Ghi chú của Diễn Đàn Quốc Tế Của Các Phong Trào Dân Chủ VN:
Nguyễn Tiến Đạt là chiến sĩ cách mạng Đông Âu, nguyên là người Cộng Sản, nhưng đã thức tỉnh, nay quyết tâm vạch trần bộ mặt bán nước của Đảng CSVN trước Đồng Bào và dư luận Quốc Tế, góp tay vào nỗ lực của Phong Trào Hiến Chương 2000 tiến hành cuc vận động lịch sử đưa đến "Ngọn triều dân tc" giải thể chế đ chuyên chính và trừng trị đám người vô đạo, bán nước trong Bộ Chính Trị và Trung Ương Đảng CS tại VN. Ông hiện sống tại Đức Quốc.
Từ bốn năm nay, tháng 12 đã trở thành tháng quốc hận của dân tộc ta. Ngày 30.12.1999, B trưởng Ngoại giao nước Cng hòa Xã hi Chủ nghĩa Việt Nam Nguyễn Mạnh Cầm và Bộ trưởng Ngoại giao nước cộng hòa Nhân dân Trung Hoa Đường Gia Triền đã ký kết ngay giữa thủ đô Hà nội bản Hiệp định biên giới trên đất liền giữa hai nước. Bản hiệp định này không hề được công bố. Một nguồn tin cho biết, Hà nội và Bắc kinh đồng ý giữ bí mật về nội dung bản hiệp định. Ngay cả cái sự bản hiệp định được quốc hội thông qua ngày 9.6.2000 cũng chỉ được công bố thật ngắn gọn cho nhân dân đỡ chú ý. Đến khi có người hỏi cụ Nguyễn Quốc Thước, một đại biểu quốc hội có tiếng hay bênh dân, ông này phải cãi: "Tôi chỉ là một người trong số bao nhiêu đại biểu quốc hội". Ý ông muốn nói đa số đại biểu đã thông qua, một vài người muốn chống cũng không được. Theo một nguồn tin khác, ngay cả các đại biểu quốc hôi cũng không được biết hết nội dung bản hiệp định mà phải giơ tay "phê chuẩn" theo yêu cầu của Trung ương Đảng Cộng sản. Lợi dụng tình hình ấy, ngày 25.12.2000 (lại tháng 12) tại Bắc kinh, Chủ tịch nước Cng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam Trần Đức Lương và Chủ tịch nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa Giang Trạch Dân long trọng ký bản Hiệp định phân định vịnh Bắc bộ. Một lần nữa, bản hiệp định này cũng không được công bố.
Tại sao hiệp định về biên giới quốc gia, liên quan đến toàn dân, đến lịch sử lâu dài, đến đất đai hương hỏa của tổ tiên mà cả hai nhà nước thường tự xưng là "quang minh chính đại" ấy lại phải giấu giấu giếm giếm như "mèo giấu c..."? Bằng tư duy bình thường của một nguời bình thường, ai cũng biết ngay chắc chắn phải có điều gì bất chính trong hai bản hiệp định kia. Vậy điều bất chính ấy là gì? Trong một bản hiệp định về biên giới, điều bất chính chỉ có thể là bên này nhượng đất (hoặc nước) cho bên kia, chả thể nào khác được. Và trong hai bên đổi đất đổi nước cho nhau, thể nào cũng phải có bên thiệt bên lợi. Vậy thì ai thiệt ai lợi? Lại cũng bằng tư duy bình thường của mt người bình thường, ai cũng biết ngay chỉ có thể là Việt nam chịu thiệt, Trung quốc được lợi, vì Việt nam đang ở thế yếu hơn Trung quốc nhiều lần. Có lẽ ai cũng biết thế, nhưng không nhiều người đứng lên hỏi tội trong nước, vì chúng trấn áp và dùng phương cách rĩ tai của bọn bán nước: "thôi thì cho nó một ít đất, đổi lại nó để cho mình yên, dẫu mất (đất) nhưng vẫn còn được (hòa bình)!". Và hai bản hiệp định biên giới được "Đảng ta" giấu kỹ, nếu như không có sự kiện "cụ Tổng" đánh nhau với "cụ Cố".
Số là hồi đó "Đảng ta" chuẩn bị họp đại hội 9. Mà họp đại hôi đảng thì cái việc quan trọng thứ nhất là việc bầu Tổng bí thư. Tổng bí thư hồi đó là Lê Khả Phiêu cho Cục A10 B Quốc phòng nghe trộm điện thoại của các Cố vấn Đỗ Mười, Lê Đức Anh, Võ Văn Kiệt, lại còn thu thập hồ sơ tham nhũng của đại gia đình các cụ Cố, bản thân các cụ, vợ, con, dâu, rể, ai "ăn" gì đều được cụ Tổng ghi lại bằng hết. Thế là các cụ Cố nổi xung, quyết diệt bằng được cụ Tổng. Đỗ Mười và Lê Đức Anh gọi điện thoại, sai đàn em, đôn đáo đi các nơi vận động, kể tội Tổng bí thư. Trong cuộc họp Trung ương Đảng, Lê Đức Anh và Đỗ Mười tố cáo Lê Khả Phiêu mắc bảy trọng tội. Một trong các tội đó là nhượng đất cho Trung quốc trong hiệp định biên giới. Cùng lúc, Lê Đức Anh cho quân loan tin năm 1999 Lê Khả Phiêu thăm Trung quốc bí mật được "Thiên triều" cho ngủ với gái Trung hoa. Sướng quá, Khả Phiêu ô kê cắt hơn 700 cây số vuông đất tổ tiên để lại cho thiên triều.
Tin từ thâm cung Lê triều và nhóm cố vấn tối cao Đảng CS tung ra, sĩ phu nước Việt kẻ sững sờ, người nhốn nháo. Nhà thơ Bùi Minh Quốc nhà mãi trong Đà lạt cũng lặn lội bằng được lên biên giới phía bắc đi thực tế xem đất đai hương hỏa của tổ tiên còn mất ra sao. Nhưng phường bán nước cũng biết mình bán nước, liền sai mấy chú cảnh sát bắt ngay nhà thơ Bùi Minh Quốc, trấn lột hết phim ảnh tài liệu của ông, và dã man hơn nữa là quản chế nhà thơ, để không cho ai biết tội ác của chúng. Nhưng sĩ phu nước Việt cũng không vừa. Rất nhiều người lên tiếng phản đối, viết kiến nghị, thư ngỏ đòi nhà cầm quyền công bố bản hiệp định, giải thích rõ ràng phải chăng ta đã nhượng cửa Nam Quan, thác Bản Giốc và hàng trăm cây số vuông cho Tàu. Trong số những người phản đối, ngoài phần lớn các cụ lão thành cách mạng, từng đổ máu để giữ đất cho tổ tiên, còn có cả người trẻ tuổi Lê Chí Quang. Chỉ vì bài báo "Hãy cảnh giác với Bắc triều", vạch trần âm mưu thâm hiểm của Trung quốc, tố cáo ý đồ thông đồng với chúng của đám cầm quyền cộng sản Việt Nam, mà Lê Chí Quang bị phường bán nước bắt giam và xử 4 năm tù.
Một mặt thì bịt miệng dân như thế, mặt khác, bọn bán nước trong Bộ Chính trị và Trung ương Đảng sai Lê Công Phụng, thứ trưởng Ngoại giao, kẻ đã từng trực tiếp dâng đất cho "Thiên triều" khi làm trưởng đoàn "đàm phán" biên giới với Trung Quốc, lên internet kêu "oan" cho Đảng. Tiếc rằng Công Phụng chỉ được cái giỏi "cung phụng" mà chẳng tài ăn nói, cho nên càng cãi càng hố. Phụng than phiền làm gì có chuyện ta mất hơn 700 km2 như "bọn phản động" (chết, dám bảo Lê Đức Anh là phản động à!) tung tin, mà ta được đấy chứ. Này nhé, Công Phụng cho biết, hai nước tranh nhau 227 km2, cuối cùng chia ra Việt Nam "được" 113 km2, Trung Quốc "được" 114 km2. Thế là cả hai bên đều "được", chỉ có điều "bạn" được hơn ta 1 km2 tí teo. Vậy tại sao lại có chuyện ta mất đất? Cứ theo lời giảng giải của một vị "trí thức Việt kiều" ở hải ngoại thì đó là bởi vì những người kêu ta mất đất đã "nhận vơ" mấy trăm km2 đất làm của mình. Kẻ viết bài thóc mách này tự hỏi, nhưng mà nhận vơ của ai mới được? Tiếc rằng vị trí thức Việt kiều khôn ranh lờ đi chuyện đó. Còn anh chó săn Công Phụng ngu hơn, đã nói toạc ra đấy rồi, hai nước chia đất mà đều được cả thì đất kia ắt là của một kẻ thứ ba. Đúng như cả mt phong trào chống hiệp ước biên giới từ trong nước ra hải ngoại đã chỉ rõ, "kẻ thứ ba" ấy chính là tổ tiên chúng ta, nhưng chắc không phải tổ tiên Công Phụng cũng như quan thầy của hắn trong Bộ Chính trị và Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam.
Nguyễn Tiến Đạt (Đức Quốc)
Who is the owner of those land and sea territories that the CPV ceded to China?
Nguyen Tien Dat
(Germany)
While raising the above question, Mr. Nguyen Tien Dat of the Anti-communist Eastern - European Vietnamese Refugees Movement wrote that the concessions of Vietnam Northern Border Land (such as Nam Quan Bordergate, Ban Gioc Falls etc) and Sea Territories (in the Gulf of Tonkin) were at first among the things that the Politburo and the Central Committee of the CPV tried to keep as top secrets. Eventually, the internal struggle between Le Kha Phieu and the powerful advisors of the CPV: Do Muoi, Le Duc Anh, Vo Van Kiet, upon the CPV Secretary General seat at the 9th National Congress of the CPV made the secrets revealed to the public. These advisors manipulated Le Kha Phieu's concessions of land and sea territories to China as a weapon to destroy Le Kha Phieu's re-election capacity to the position of Secretary General of the CPV .
Finally, Le Kha Phieu was defeated and Nong Duc Manh was elected new Secretary General of the CPV in 2001.
VN Deputy Minister of Foreign Affairs Le Cong Phung insisted that both Vietnam and China are gainers in the border land deal as the disputed land was about 227 square kilometers, VN got 113 and China got 114 square kilometers . No one was the loser according to him. So, the real loser might actually be our ancestors!
Nguyễn Tiến Đạt
Đức Quốc
Ghi chú của Diễn Đàn Quốc Tế Của Các Phong Trào Dân Chủ VN:
Nguyễn Tiến Đạt là chiến sĩ cách mạng Đông Âu, nguyên là người Cộng Sản, nhưng đã thức tỉnh, nay quyết tâm vạch trần bộ mặt bán nước của Đảng CSVN trước Đồng Bào và dư luận Quốc Tế, góp tay vào nỗ lực của Phong Trào Hiến Chương 2000 tiến hành cuc vận động lịch sử đưa đến "Ngọn triều dân tc" giải thể chế đ chuyên chính và trừng trị đám người vô đạo, bán nước trong Bộ Chính Trị và Trung Ương Đảng CS tại VN. Ông hiện sống tại Đức Quốc.
Từ bốn năm nay, tháng 12 đã trở thành tháng quốc hận của dân tộc ta. Ngày 30.12.1999, B trưởng Ngoại giao nước Cng hòa Xã hi Chủ nghĩa Việt Nam Nguyễn Mạnh Cầm và Bộ trưởng Ngoại giao nước cộng hòa Nhân dân Trung Hoa Đường Gia Triền đã ký kết ngay giữa thủ đô Hà nội bản Hiệp định biên giới trên đất liền giữa hai nước. Bản hiệp định này không hề được công bố. Một nguồn tin cho biết, Hà nội và Bắc kinh đồng ý giữ bí mật về nội dung bản hiệp định. Ngay cả cái sự bản hiệp định được quốc hội thông qua ngày 9.6.2000 cũng chỉ được công bố thật ngắn gọn cho nhân dân đỡ chú ý. Đến khi có người hỏi cụ Nguyễn Quốc Thước, một đại biểu quốc hội có tiếng hay bênh dân, ông này phải cãi: "Tôi chỉ là một người trong số bao nhiêu đại biểu quốc hội". Ý ông muốn nói đa số đại biểu đã thông qua, một vài người muốn chống cũng không được. Theo một nguồn tin khác, ngay cả các đại biểu quốc hôi cũng không được biết hết nội dung bản hiệp định mà phải giơ tay "phê chuẩn" theo yêu cầu của Trung ương Đảng Cộng sản. Lợi dụng tình hình ấy, ngày 25.12.2000 (lại tháng 12) tại Bắc kinh, Chủ tịch nước Cng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam Trần Đức Lương và Chủ tịch nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa Giang Trạch Dân long trọng ký bản Hiệp định phân định vịnh Bắc bộ. Một lần nữa, bản hiệp định này cũng không được công bố.
Tại sao hiệp định về biên giới quốc gia, liên quan đến toàn dân, đến lịch sử lâu dài, đến đất đai hương hỏa của tổ tiên mà cả hai nhà nước thường tự xưng là "quang minh chính đại" ấy lại phải giấu giấu giếm giếm như "mèo giấu c..."? Bằng tư duy bình thường của một nguời bình thường, ai cũng biết ngay chắc chắn phải có điều gì bất chính trong hai bản hiệp định kia. Vậy điều bất chính ấy là gì? Trong một bản hiệp định về biên giới, điều bất chính chỉ có thể là bên này nhượng đất (hoặc nước) cho bên kia, chả thể nào khác được. Và trong hai bên đổi đất đổi nước cho nhau, thể nào cũng phải có bên thiệt bên lợi. Vậy thì ai thiệt ai lợi? Lại cũng bằng tư duy bình thường của mt người bình thường, ai cũng biết ngay chỉ có thể là Việt nam chịu thiệt, Trung quốc được lợi, vì Việt nam đang ở thế yếu hơn Trung quốc nhiều lần. Có lẽ ai cũng biết thế, nhưng không nhiều người đứng lên hỏi tội trong nước, vì chúng trấn áp và dùng phương cách rĩ tai của bọn bán nước: "thôi thì cho nó một ít đất, đổi lại nó để cho mình yên, dẫu mất (đất) nhưng vẫn còn được (hòa bình)!". Và hai bản hiệp định biên giới được "Đảng ta" giấu kỹ, nếu như không có sự kiện "cụ Tổng" đánh nhau với "cụ Cố".
Số là hồi đó "Đảng ta" chuẩn bị họp đại hội 9. Mà họp đại hôi đảng thì cái việc quan trọng thứ nhất là việc bầu Tổng bí thư. Tổng bí thư hồi đó là Lê Khả Phiêu cho Cục A10 B Quốc phòng nghe trộm điện thoại của các Cố vấn Đỗ Mười, Lê Đức Anh, Võ Văn Kiệt, lại còn thu thập hồ sơ tham nhũng của đại gia đình các cụ Cố, bản thân các cụ, vợ, con, dâu, rể, ai "ăn" gì đều được cụ Tổng ghi lại bằng hết. Thế là các cụ Cố nổi xung, quyết diệt bằng được cụ Tổng. Đỗ Mười và Lê Đức Anh gọi điện thoại, sai đàn em, đôn đáo đi các nơi vận động, kể tội Tổng bí thư. Trong cuộc họp Trung ương Đảng, Lê Đức Anh và Đỗ Mười tố cáo Lê Khả Phiêu mắc bảy trọng tội. Một trong các tội đó là nhượng đất cho Trung quốc trong hiệp định biên giới. Cùng lúc, Lê Đức Anh cho quân loan tin năm 1999 Lê Khả Phiêu thăm Trung quốc bí mật được "Thiên triều" cho ngủ với gái Trung hoa. Sướng quá, Khả Phiêu ô kê cắt hơn 700 cây số vuông đất tổ tiên để lại cho thiên triều.
Tin từ thâm cung Lê triều và nhóm cố vấn tối cao Đảng CS tung ra, sĩ phu nước Việt kẻ sững sờ, người nhốn nháo. Nhà thơ Bùi Minh Quốc nhà mãi trong Đà lạt cũng lặn lội bằng được lên biên giới phía bắc đi thực tế xem đất đai hương hỏa của tổ tiên còn mất ra sao. Nhưng phường bán nước cũng biết mình bán nước, liền sai mấy chú cảnh sát bắt ngay nhà thơ Bùi Minh Quốc, trấn lột hết phim ảnh tài liệu của ông, và dã man hơn nữa là quản chế nhà thơ, để không cho ai biết tội ác của chúng. Nhưng sĩ phu nước Việt cũng không vừa. Rất nhiều người lên tiếng phản đối, viết kiến nghị, thư ngỏ đòi nhà cầm quyền công bố bản hiệp định, giải thích rõ ràng phải chăng ta đã nhượng cửa Nam Quan, thác Bản Giốc và hàng trăm cây số vuông cho Tàu. Trong số những người phản đối, ngoài phần lớn các cụ lão thành cách mạng, từng đổ máu để giữ đất cho tổ tiên, còn có cả người trẻ tuổi Lê Chí Quang. Chỉ vì bài báo "Hãy cảnh giác với Bắc triều", vạch trần âm mưu thâm hiểm của Trung quốc, tố cáo ý đồ thông đồng với chúng của đám cầm quyền cộng sản Việt Nam, mà Lê Chí Quang bị phường bán nước bắt giam và xử 4 năm tù.
Một mặt thì bịt miệng dân như thế, mặt khác, bọn bán nước trong Bộ Chính trị và Trung ương Đảng sai Lê Công Phụng, thứ trưởng Ngoại giao, kẻ đã từng trực tiếp dâng đất cho "Thiên triều" khi làm trưởng đoàn "đàm phán" biên giới với Trung Quốc, lên internet kêu "oan" cho Đảng. Tiếc rằng Công Phụng chỉ được cái giỏi "cung phụng" mà chẳng tài ăn nói, cho nên càng cãi càng hố. Phụng than phiền làm gì có chuyện ta mất hơn 700 km2 như "bọn phản động" (chết, dám bảo Lê Đức Anh là phản động à!) tung tin, mà ta được đấy chứ. Này nhé, Công Phụng cho biết, hai nước tranh nhau 227 km2, cuối cùng chia ra Việt Nam "được" 113 km2, Trung Quốc "được" 114 km2. Thế là cả hai bên đều "được", chỉ có điều "bạn" được hơn ta 1 km2 tí teo. Vậy tại sao lại có chuyện ta mất đất? Cứ theo lời giảng giải của một vị "trí thức Việt kiều" ở hải ngoại thì đó là bởi vì những người kêu ta mất đất đã "nhận vơ" mấy trăm km2 đất làm của mình. Kẻ viết bài thóc mách này tự hỏi, nhưng mà nhận vơ của ai mới được? Tiếc rằng vị trí thức Việt kiều khôn ranh lờ đi chuyện đó. Còn anh chó săn Công Phụng ngu hơn, đã nói toạc ra đấy rồi, hai nước chia đất mà đều được cả thì đất kia ắt là của một kẻ thứ ba. Đúng như cả mt phong trào chống hiệp ước biên giới từ trong nước ra hải ngoại đã chỉ rõ, "kẻ thứ ba" ấy chính là tổ tiên chúng ta, nhưng chắc không phải tổ tiên Công Phụng cũng như quan thầy của hắn trong Bộ Chính trị và Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam.
Nguyễn Tiến Đạt (Đức Quốc)
Who is the owner of those land and sea territories that the CPV ceded to China?
Nguyen Tien Dat
(Germany)
While raising the above question, Mr. Nguyen Tien Dat of the Anti-communist Eastern - European Vietnamese Refugees Movement wrote that the concessions of Vietnam Northern Border Land (such as Nam Quan Bordergate, Ban Gioc Falls etc) and Sea Territories (in the Gulf of Tonkin) were at first among the things that the Politburo and the Central Committee of the CPV tried to keep as top secrets. Eventually, the internal struggle between Le Kha Phieu and the powerful advisors of the CPV: Do Muoi, Le Duc Anh, Vo Van Kiet, upon the CPV Secretary General seat at the 9th National Congress of the CPV made the secrets revealed to the public. These advisors manipulated Le Kha Phieu's concessions of land and sea territories to China as a weapon to destroy Le Kha Phieu's re-election capacity to the position of Secretary General of the CPV .
Finally, Le Kha Phieu was defeated and Nong Duc Manh was elected new Secretary General of the CPV in 2001.
VN Deputy Minister of Foreign Affairs Le Cong Phung insisted that both Vietnam and China are gainers in the border land deal as the disputed land was about 227 square kilometers, VN got 113 and China got 114 square kilometers . No one was the loser according to him. So, the real loser might actually be our ancestors!
ĐẶNG PHÙNG QUÂN * MICHEL FOUCAULT
Vaøo cuoái ñôøi, Michel Foucault (1926-1984) trôû laïi vaán ñeà cuûa Kant ñaët ra trong baøi tieåu luaän “Khai saùng laø gì?’ coù theå laø moät daáu moác trong haønh traïng tö töôûng cuûa oâng. Kant laø moät trong nhöõng trieát gia lôùn ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng maõnh lieät trong tieán trình tö duy cuûa Foucault, vì ngay töø luaän aùn phuï ñeä trình ñeå laáy vaên baèng tieán só quoác gia vaøo naêm 1961, oâng ñaõ thöïc hieän coâng trinh dòch, trình baøy vaø chuù giaûi taùc phaåm Nhaân hoïc trong quan ñieåm thöïc nghieäm/Anthropologie in pragmatischer Hinsicht cuûa Kant. OÂng coøn trôû laïi vôùi nhöõng vaán ñeà trong trieát hoïc pheâ phaùn cuûa Kant trong taùc phaåm Nhöõng töø ngöõ vaø söï vaät (1966). Baûn thaûo “Khai saùng laø gì?” cuûa Foucault xuaát hieän laàn ñaàu qua Anh ngöõ in trong The Foucault Reader (1984), Paul Rabinow bieân taäp, Catherine Porter chuyeån ngöõ. Cuõng nhö Kant trong tieåu luaän Traû lôøi cho caâu hoûi: Khai saùng laø gì?/Beantwortung der Frage: Was ist Aufklarung?, Foucault vieát baøi naøy nhaèm traû lôøi vaø tranh luaän vôùi Jurgen Habermas (pheâ phaùn trong Dieãn ngoân trieát lyù cuûa Hieän ñaïi/ Der philosophische Diskurs der Moderne) vaø Walter Benjamin veà Baudelaire, maø toâi seõ baøn tôùi sau phaàn dòch thuaät.
Trong thôøi ñaïi chuùng ta, khi moät nhaät baùo ñaët ra moät vaán ñeà vôùi ñoäc giaû, chính laø muoán hoûi yù kieán cuûa hoï veà moät chuû ñeà maø moãi ngöôøi ñaõ coù tö kieán rieâng: khoâng caàn hoïc hoûi ñieàu gì môùi. Vaøo theá kyû 18, ngöôøi ta öa hoûi coâng chuùng veà nhöõng vaán ñeà thöïc söï chöa coù giaûi ñaùp. Toâi khoâng roõ ñieàu ñoù coù hieäu quaû gì hôn, nhöng quaû laø raát thuù vò.
Daãu sao cuõng trong thoùi quen naøy moät tôø baùo ñònh kyø, Nguyeät san Berlin/Berlinische Monatsschrift vaøo thaùng Chaïp naêm 1784 ñaõ ñaêng taûi moät traû lôøi cho caâu hoûi: Khai saùng laø gì/Was ist Aufklarung? Vaø traû lôøi ñoù laø cuûa Kant.
Coù theå ñaây chæ laø moät baøi vieát nhoû. Nhöng ñoái vôùi toâi baøi vieát naøy ñaõ duïng taâm ñöa vaøo trong lòch söû tö töôûng moät vaán naïn maø trieát hoïc hieän ñaïi ñaõ khoâng theå giaûi ñaùp, nhöng cuõng khoâng thoaùt ra khoûi. Vaø döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau, ñaõ hai theá kyû nay ñöôïc laäp laïi. Töø Hegel ñeán Horkheimer hay ñeán Habermas, ngang qua Nietzsche hay Max Weber, Khoâng coù trieát hoïc naøo, tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp, laïi chaúng ñoái ñaàu vôùi vaán naïn naøy: vaäy bieán coá goïi laø Khai saùng/Aufklarung aáy laø gì vaø ít ra phaàn naøo ñaõ xaùc ñònh ngaøy nay, chuùng ta laø gì, chuùng ta nghó gì vaø chuùng ta laøm gì? Haõy thöû töôûng töôïng Nguyeät san Berlin coøn toàn taïi ñeán thôøi ñaïi chuùng ta vaø ñaët caâu hoûi vôùi ñoäc giaû: “Trieát hoïc hieän ñaïi laø gì?”; coù theå ngöôøi ta seõ ñoàng thanh traû loøi laø: trieát hoïc hieän ñaïi, chính laø trieát hoïc toan tính traû lôøi cho caâu hoûi ñaët ra ñaõ hai theá kyû, vôùi bieát bao khinh suaát: Khai saùng laø gì?
Chuùng ta haõy döøng laïi ôû ñaây moät laùt vôùi baøi tieåu luaän naøy cuûa Kant. Baøi naøy ñaùng phaûi quan taâm vì nhieàu lyù do.
1/ Cuõng vôùi caâu hoûi naøy chính Moses Mendelssohn daõ traû lôøi treân cuøng tôø baùo, hai thaùng tröôùc ñoù. Nhöng Kant khoâng bieát baøi vieát naøy trong khi oâng vieát baøi cuûa oâng. Chaéc haún, khoâng phaûi laø caùi thôøi khoaûng ñaùnh daáu söï gaëp gôõ giöõa phong traøo trieát hoïc ñöùc vôùi nhöõng phaùt trieån môùi cuûa vaên hoùa do thaùi. Ñaõ chöøng ba chuïc naêm qua Mendelssohn cuøng vôùi Lessing vaãn ôû ngaõ ba ñöôøng naøy. Nhöng tôùi luùc naøy, vaên hoùa do thaùi ñaõ xem ra ñöôïc keå ñeán trong tö töôûng ñöùc – ñieàu maø Lessing ñaõ tìm caùch thöïc hieän trong ngöôøi Do thaùi/Die Juden (1749) – hay coøn muoán khai thoâng nhöõng vaán ñeà chung cho tö töôûng do thaùi vaø trieát hoïc ñöùc: ñoù laø ñieàu Mendelssohn ñaõ laøm trong nhöõng Ñaøm luaän veà söï baát töû cuûa linh hoàn/Entretiens sur l’immortaliteù de l’aâme [nguyeân baûn tieáng ñöùc laø: Phadon oder liber die Unsterblichkeit der Seele (1767,1768,1769). Vôùi hai baûn vaên ñaõ xuaát hieän treân Nguyeät san Berlin, Aufklarung ñöùc vaø Haskala do thaùi xem ra thuoäc veà cuøng moät lòch söû; chuùng tìm kieám xaùc ñònh xem thuoäc veà quaù trình chung naøo. Vaø döôøng nhö ñoù cuõng laø moät caùch thoâng baùo chaáp nhaän moät ñònh meänh chung, maø ngöôøi ta bieát phaûi daãn ñeán taán kòch naøo.
2/ Nhöng coøn hôn theá nöõa. Töï noù vaø trong truyeàn thoáng cô ñoác, baûn vaên naøy ñaët ra moät vaán ñeà môùi.
Chaéc chaén khoâng phaûi laàn ñaàu tieân maø tö töôûng trieát lyù tìm kieám phaûn tænh treân hieän taïi rieâng cuûa noù. Nhöng moät caùch khaùi quaùt, ngöôøi ta coù theå noùi , phaûn tænh naøy tôùi nay mang ba hình thöùc chính.
*
* ngöôøi ta coù theå hình dung hieän taïi laø thuoäc veà moät thôøi ñaïi nhaát ñònh cuûa theá giôùi, phaân bieät vôùi nhöõng thôøi ñaïi khaùc qua moät vaøi caù tính rieâng, hay phaân caùch vôùi nhöõng thôøi ñaïi khaùc qua moät vaøi kòch bieán. Nhö vaäy trong thieân Chính trò cuûa Platon, nhöõng ngöôøi ñoái thoaïi vôùi nhau nhaän bieát ra laø hoï cuøng thuoäc veà moät trong nhöõng caùch maïng cuûa theá giôùi, ôû ñoù theá giôùi ñaûo loän, vôùi taát caû nhöõng thaønh quaû tieâu cöïc coù theå xaûy ra.
* ngöôøi ta cuõng coù theå tra hoûi hieän taïi ñeå toan tính giaûi maõ nhöõng daáu chæ thoâng baùo moät dieãn bieán keá tieáp trong hieän taïi. ÔÛ ñoù coù nguyeân lyù cuûa moät loaïi thoâng dieãn hoïc lòch söû maø Augustin coù theå laø moät ñieån hình;
ngöôøi ta cuõng coù theå phaân tích hieän taïi nhö moät ñieåm chuyeån bieán veà bình mnh cuûa moät theá giôùi môùi. Chính ñoù laø ñieàu Vico moâ taû trong chöông cuoái Nhöõng nguyeân lyù cuûa trieát hoïc lòch söû/Principii di una scienza nuova d’interno alla comune natura delle nazioni (1725); ñieàu maø oâng thaáy “hieän nay”, chính laø “neàn vaên minh toaøn dieän nhaát traûi roäng khaép caùc daân toäc maø ña soá naèm trong moät vaøi ñeá cheá lôùn”; ñoù cuõng laø “chaâu AÂu röïc rôõ cuûa moät neàn vaên minh voâ song”, roát cuoäc ñaõ saûn xuaát ra “moïi cuûa caûi taïo thaønh söï phong phuù cuûa ñôøi soáng con ngöôøi”.
Hay caùch thöùc maø Kant ñaït vaán naïn veà Khai saùng/Aufklarung hoaøn toaøn khaùc – khoâng phaûi moät thôøi ñaïi cuûa theá giôùùi con ngöôøi ñang soáng, cuõng khoâng phaûi moät bieán coá maø ngöôøi ta nhaän ra nhöõng daáu chæ, cuõng khoâng phaûi bình minh cuûa moät thaønh töïu. Kant ñònh nghóa Khai saùng moät caùch haàu nhö tieâu cöïc, nhö moät Ausgang, moät “loái ra”, moät “loái thoaùt”. Trong nhöõng baûn vaên khaùc cuûa oâng veà lòch söû, roõ raøng laø Kant ñaët nhöõng vaán naïn veà nguoàn goác hay xaùc ñònh cöùu caùnh beân trong cuûa moät quaù trình lòch söû. Trong baûn vaên veà Khai saùng, vaán naïn lieân heä tôùi thôøi söï thuaàn tuùy. Oâng khoâng tìm caùch hieåu hieän taïi khôûi töø moät toaøn dieän hay moät thaønh töïu töông lai. Oâng tìm kieám moät söï dò bieät: dò bieät naøo hieän taïi ñöa ra ñoái vôùi quaù khöù?
3/ Toâi seõ khoâng ñi vaøo chi tieát cuûa baûn vaên thöôøng khoâng saùng suûa laém maëc daàu vaén goïn. Toâi chæ muoán neâu ra ba boán neùt theo toâi quan troïng ñeå hieåu taïi sao Kant ñaët ñeå vaán naïn trieát hoïc veà hieän taïi.
Kant chæ ra ngay laø “loái ra” naøy tieâu bieåu Khai saùng laø moät quaù trình ñöa chuùng ta ra khoûi tình traïng “aáu tró”. OÂng hieåu “aáu tró “ theo nghóa laø moät tình traïng nhaát ñònh cuûa yù chí baét chuùng ta phaûi chaáp nhaän quyeàn haønh cuûa ngöôøi khaùc daãn daét chuùng ta trong nhöõng lónh vöïc phaûi söû duïng tôùi lyù trí. Kant ñöa ra ba ví duï: chuùng ta ôû trong tình traïng aáu tró khi moät quyeån saùch ñieàu ñoäng chuùng ta thay vì duøng nhaän thöùc, khi moät ngöôøi giaùm hoä tinh thaàn ñieàu ñoäng chuùng ta thay vì duøng löông tri, hay khi moät thaøy thuoác quyeát ñònh thay ta veà cheá ñoä aên uoáng ( coù theå ghi nhaän deã daøng ôû ñaây danh muïc cuûa ba phaàn pheâ phaùn, maëc daàu baûn vaên khoâng noùi ra roõ raøng ñieàu ñoù). Trong moïi tröôøng hôïp, Khai saùng ñöôïc xaùc ñònh bôûi söï caûi thieän moái quan heä tieàn hieän giöõa yù chí, quyeàn haønh vaø söû duïng lyù trí.
Cuõng caàn löu yù laø loái ra naøy ñöôïc Kant trình baøy moät caùch khaù haøm hoà. Oâng neâu ñaëc thò noù nhö moät söï kieän, moät quaù trình ñang dieãn ra; nhöng oâng cuõng trình baøy noù nhö moät nhieäm vuï vaø moät boån phaän. Ngay töø ñoaïn thöù nhaát, oâng ñaõ ghi nhaän laø con ngöôøi phaûi chòu traùch nhieäm veà tình traïng aáu tró cuûa mình. Phaûi nhaän thöùc laø chæ coù theå thoaùt ra baèng moät bieán ñoåi töï mình laøm laáy cho mình. Moät caùch minh thi, Kant noùi Khai saùng naøy coù moät “tieâu ngöõ” (Wahlspruch): maø tieâu ngöõ, laø moät neùt ñaëc tröng nhôø ñoù ngöôøi ta coù theå nhaän bieát; ñoù cuõng laø moät meänh leänh ñaët ra cho chính mình vaø ñaët ra cho ngöôøi khaùc. Vaø ñaâu laø meänh leänh naøy? Aude saper, “haõy can ñaûm, ñaûm löôïc ñeå bieát”. Vaäy phaûi coi Khai saùng vöøa laø moät quaù trình maø con ngöôøi döï phaàn taäp theå vaø moät haønh vi can ñaûm thöïc hieän moät caùch caù nhaân. Chuùng vöøa laø nhöõng thaønh toá vaø taùc nhaân cuûa cuøng quaù trình. Chuùng coù theå laø nhöõng dieãn vieân trong khuoân khoå chuùng döï phaàn; vaø taïo ra trong khuoân khoå maø con ngöôøi quyeát ñònh laøm nhöõng dieãn vieân thieän nguyeän trong ñoù.
Moät khoù khaên thöù ba ôû ñoù trong baûn vaên cuûa Kant, nôi söû duïng töø ngöõ Nhaân loaïi/Menschheit.Ngöôøi ta bieát söï quan troïng cuûa töø ngöõ naøy trong quan nieäm cuûa Kant veà lòch söû. Coù caàn phaûi hieåu laø toaøn boä nhaân loaïi ôû trong quaù trình cuûa Khai saùng khoâng? Vaø trong tröôøng hôïp naøy, phaûi hình dung Khai saùng laø moät bieán ñoåi lòch söû ñoäng tôùi söï toàn taïi chính trò vaø xaõ hoäi cuûa taát caû moïi ngöôøi treân maët traùi ñaát. Hay phaûi hieåu laø moät bieán ñoåi taùc ñoäng ñeán caùi gì caáu thaønh nhaân tính cuûa con ngöôøi? Vaø caâu hoûi ñaët ra khi ñoù laø bieát caùi gì laø bieán ñoåi naøy. Cuõng ôû ñoù, giaûi ñaùp cuûa Kant khoâng loät boû moät haøm hoà nhaát ñònh. Trong moïi tröôøng hôïp, döôùi moïi tình theá ñôn giaûn, noù coøn khaù phöùc taïp.
Kant xaùc ñònh hai ñieàu kieän chuû yeáu ñeå cho nhaân loaïi ra khoûi tình huoáng aáu tró. Vaø caû hai ñieàu kieän naøy vöøa thuoäc veà tinh thaàn vaø ñònh cheá, vöøa laø ñaïo ñöùc vaø chính trò.
Ñieàu kieän ñaàu tieân laø phaûi phaân bieät caùi gì do vaâng leänh vaø caùi gì thuoäc söû duïng lyù trí. Ñeå neâu ra ñaëc tröng ngaén goïn veà tình traïng aáu tró, Kant keå ra dieãn ngöõ phoå thoâng: “Haõy vaâng lôøi, ñöøng lyù luaän”: theo oâng ñoù laø hình thaùi thöôøng dieãn ra trong kyû luaät nhaø binh, quyeàn theá chính trò, giaùo quyeàn. Nhaân loaïi seõ tröôûng thaønh khoâng phaûi khi khoâng vaâng lôøi nöõa, nhöng laø khi ngöôøi ta noùi: “Haõy vaâng lôøi, vaø coù theå lyù luaän khi naøo baïn muoán.” Phaûi ghi nhaän laø töø ngöõ ñöùc duøng ôû ñaây laø rasonieren; töø ngöõ naøy, cuõng thaáy duøng trong nhöõng cuoán Pheâ phaùn, khoâng lieân quan gì ñeán moät söû duïng naøo ñoù cuûa lyù trí, nhöng tôùi moät söû duïng lyù trí trong ñoù lyù trí khoâng coù cöùu caùnh naøo khaùc chính noù; rasonieren, lyù luaän vì lyù luaän. Vaø Kant cho nhöõng ví duï, xem ra cuõng hoaøn toaøn dung tuïc: traû thueá, nhöng coù theå lyù luaän chöøng naøo ngöôøi ta muoán noùi veà taøi chính, ñoù chính laø caùi ñaëc tröng tình traïng tröôûng thaønh; hay coøn ñoan chaéc phuïng vuï cuûa moät giaùo xöù khi ngöôøi ta laø muïc sö, tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc cuûa Giaùo hoäi cuûa mình, nhöng lyù luaän nhö khi ngöôøi muoán baøn veà nhöõng giaùo lyù.
Ngöôøi ta coù theå nghó chaúng coù gì khaùc bieät vôùi ñieàu ngöôøi ta hieåu veà töï do löông tri, töø theá kyû 16: quyeàn suy nghó nhö ta muoán, mieãn laø phaûi vaâng leänh.Hoaëc ôû ñoù Kant ñaõ ñöa ra moät phaân bieät khaùc maø can döï vaøo moät caùch ñaùng ngaïc nhieân. Ñoù laø söï phaân bieät giöõa söû duïng rieâng tö vaø söû duïng coâng coäng cuûa lyù trí. Nhöng ngöôøi ta coù theå boå tuùc theâm laø lyù trí phaûi ñöôïc töï do trong söû duïng coâng coäng vaø phaûi tuaân thuû trong söû duïng rieâng tö. Ñoù laø ñieàu nghòch laïi, töøng chöõ vôùi caùi ngöôøi ta goïi laø töï do cuûa yù thöùc.
Nhöõng caàn phaûi minh ñònh theâm moät chuùt. Theo Kant, söû duïng tö rieâng lyù trí laøgì? Ñaâu laø lónh vöïc maø noù thöïc haønh? Kant noùi, con ngöôøi taïo ra moät söû duïng rieâng tö cuûa lyù trí, khi con ngöôøi laø “moät boä phaän trong moät maùy”; coù nghóa laø khi con ngöôøi giöõ moät vai troø dieãn ra trong xaõ hoäi vaø trong nhöõng chöùc naêng thi haønh: laø ngöôøi lính, coù nhöõng thueá phaûi traû, ñang taïi nhieäm trong thaùnh ñöôøng, laø coâng nhaân vieân nhaø nöôùc, taát caû ñieàu naøy taïo cho con ngöôøi moät maûng ñaëc bieät trong xaõ hoäi; con ngöôøi thaáy ôû ñoù trong moät vò trí nhaát ñònh, phaûi aùp duïng nhöõng quy luaät vaø theo ñuoåi nhöõng cöùu caùnh ñaëc bieät. Kant khoâng ñoøi hoûi ngöôøi ta thöïc haønh moät söï tuaân thuû muø quaùng toài teä; nhöng ngöôøi ta phaûi taïo ra cho lyù trí cuûa mình moät söû duïng thích nghi vôùi nhöõng hoaøn caûnh xaùc ñònh; vaø lyù trí khi ñoù phaûi tuaân theo nhöõng cöùu caùnh ñaëc thuø naøy. Khoâng theå coù ôû ñoù söû duïng töï do cuûa lyù trí.
Ngöôïc laïi, khi ngöôøi ta chæ lyù luaän ñeå söû duïng lyù trí, khi ngöôøi ta lyù luaän moät caùch hôïp lyù ( vaø khoâng phaûi nhö boä phaän cuûa maùy moùc), khi ngöôøi ta lyù luaän nhö moät thaønh vieân cuûa nhaân loaïi höõu lyù, luùc ñoù söû duïng lyù trí phaûi ñöôïc töï do vaøcoâng coäng. Khai saùng khoâng chæ laø quaù trình trong ñoù nhöõng caù nhaân nhaän thaáy ñöôïc baûo ñaûm töï do rieâng tö cho tö töôûng. Coù Khai saùng khi coù söï choàng chaát giöõa söû duïng hoã bieán, söû duïng töï do vaø söû duïng coâng coäng cuûa lyù trí.
Ñieàu naøy daãn chuùng ta tôùi vaán naïn thöù tö ñaët ra trong baûn vaên cuûa Kant. Ngöôøi ta nhaän ra laø söû duïng phoå bieán cuûa lyù trí ( ôû ngoaøi moïi cöùu caùnh ñaëc thuø) laø söï vieäc cuûa chính chuû theå vôùi tö caùch caù theå; ngöôøi ta cuõng nhaän ra laø töï do cuûa söû duïng naøy coù theå ñöôïc baûo ñaûm moät caùch thuaàn tieâu cöïc do vieäc vaéng maët moïi truy caàu choáng laïi noù; nhöng laøm sao baûo ñaûm moät söû duïng coâng coäng cuûa lyù trí naøy? Khai saùng nhö ta thaáy khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc ñôn giaûn nhö moät quaù trình chung chung taùc ñoäng toaøn theå nhaân loaïi; noù khoâng theå ñöôïc nhaän thöùc ñôn giaûn nhö moät boån phaän sai khieán moïi caù nhaân: khai saùng hieän ra giôø ñaây nhö moät vaán ñeà chính trò. Trong moïi tröôøng hôïp, vaán naïn ñaët ra laø bieát taïi sao söû duïng lyù trí coù theå mang hình thöùc coâng coäng thieát yeáu vôùi noù, taïi sao ñaûm löôïc hieåu bieát coù theå thöïc thi giöõa thanh thieân baïch nhaät, trong khi nhöõng caù nhaân cuõng tuaân thuû y chang nhö vaäy. Vaø Kant, ñeå keát thuùc, ñaõ ñeà nghò hoaøng ñeá Freùdeùric 11, trong nhöõng lôøi leõ khaù kín ñaùo, moät loaïi kheá öôùc. Ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø kheá öôùc cuûa chuyeân chính thuaàn lyù vôùi lyù trí töï do: söû duïng coâng coäng vaø töï do cuûa lyù trí töï trò seõ laø baûo ñaûm toát nhaát cho vaâng lôøi, tuy nhieân vôùi ñieàu kieän laø nguyeân taéc chính trò maø noù tuaân thuû phaûi phuø hôïp vôùi lyù trí phoå bieán.
Taïm gaùc laïi baûn vaên ôû ñaây. Toâi khoâng coi noù nhö coù theå taïo thaønh moät mieâu taû chính ñaùng cuûa Khai saùng; vaø toâi nghó, khoâng söû gia naøo thoûa maõn ôû ñoù ñaëng phaân tích nhöõng bieán thaùi xaõ hoäi, chính trò vaø vaên hoùa xaûy ra vaøo cuoái theá kyû 18.
Tuy nhieân, daàu noù chæ coù tính nhaát thôøi, vaø khoâng muoán cho noù moät vò trí quaù ñaùng trong toaøn boä taùc phaåm cuûa Kant, toâi nghó laø cuõng phaûi nhaán maïnh ñeán moái lieân laïc giöõa baøi vieát ngaén naøy vôùi ba boä Pheâ phaùn. Quaû thöïc oâng mieâu taû Khai saùng nhö thôøi khoaûng maø nhaân loaïi ñi söû duïng lyù trí rieâng cuûa mình, khoâng bò chi phoái bôûi quyeàn haønh naøo; ñoù cuõng laø thôøi khoaûng maø Pheâ phaùn laø thieát yeáu, vì noù ñoùng vai troø xaùc ñònh nhöõng ñieàu kieän trong ñoù söû duïng lyù trí laø chính ñaùng ñeå xaùc ñònh ñieàu gì ngöôøi ta coù theå nhaän thöùc, ñieàu gì coù theå laøm vaø ñieàu gì cho pheùp hy voïng. Chính vieäc söû duïng khoâng chính ñaùng cuûa lyù trí laøm naåy sinh ra cuøng vôùi aûo töôûng, chuû nghóa giaùo ñieàu vaø khoâng coù töï trò; ñaûo laïi, khi söû duïng chính ñaùng lyù trí roõ raøng xaùc ñònh trong nhöõng nguyeân taéc cuûa noù laø luùc töï trò cuûa noù ñöôïc baûo ñaûm. Pheâ phaùn trong moät hình thöùc naøo ñoù laø quyeån saùch beân bôø lyù trí trôû thaønh chuû yeáu trong Khai saùng; vaø ngöôïc laïi, Khai saùng laø thôøi ñaïi cuûa Pheâ phaùn.
Toâi nghó cuõng phaûi nhaán maïnh ñeán quan heä giöõa baûn vaên naøy cuûa Kant vôùi nhöõng baûn vaên khaùc vieát veà lòch söû. Phaàn lôùn nhöõng baûn vaên naøy tìm kieám xaùc ñònh cöùu caùnh beân trong cuûa thôøi tính vaø maáu choát hoaøn taát lich söû nhaân loaïi. Theá neân phaân tích Khai saùng, khi xaùc ñònh noù nhö neûo ñöôøng ñeán tình traïng tröôûng thaønh, ñaët ñònh thôøi söï ñoái vôùi vaän ñoäng toaøn boä vaø nhöõng chieáu kích cô baûn cuûa noù. Nhöng ñoàng thôøi noù chæ ra laøm theá naøo, trong thôøi khoaûng thöïc taïi naøy, moãi ngöôøi nhaän ra traùch nhieäm theo moät caùch thöùc nhaát ñònh trong quaù trình toaøn dieän naøy.
Giaû thuyeát toâi muoán ñöa ra laø baûn vaên nhoû naøy quaû thaät ôû vò trí baûn leà cuûa phaûn tænh pheâ phaùn vaø phaûn tænh veà lòch söû. Ñoù laø moät phaûn tænh cuûa Kant veà thöïc teá trong söï nghieäp cuûa oâng. Chaéc haún ñaây khoâng phaûi laø laàn thöù nhaát moät trieát gia ñöa ra nhöõng lyù luaän veà vieäc oâng döï truø taùc phaåm cuûa mình ôû vaøo moät thôøi khoaûng naøo ñoù. Nhöng ñoái vôùi toâi ñaây laø laàn ñaàu tieân moät trieát gia ñaõ lieân keát moät caùch chaët cheõ vaø töï noäi, yù nghóa taùc phaåm cuûa mình ñoái vôùi nhaän thöùc, moät phaûn tænh veà lòch söû vaø moät phaân tích rieâng veà thôøi khoaûng ñaëc thuø maø oâng vieát vaø chính vì leõ ñoù maø oâng vieát. Phaûn tænh veà “ngaøy nay” nhö moät khu bieät trong lòch söû vaø nhö moät ñoäng löïc cho moät nhieäm vuï trieát lyù ñaëc thuø ñoái vôùi toâi quaû laø caùi môùi meû cuûa baûn vaên naøy.
Vaø, khi xeùt nghó noù nhö vaäy, döôøng nhö theo toâi ngöôøi ta coù theå nhaän ra moät khôûi ñieåm: phaùc thaûo ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø thaùi ñoä cuûa hieän ñaïi.
Toâi bieát ngöôøi ta thöôøng noùi veà hieän ñaïi nhö moät thôøi ñaïi hay trong moïi tröôøng hôïp nhö moät toaøn boä nhöõng neùt ñaëc tröng cöûa moät thôøi ñaïi; ngöôøi ta ñònh vò noù treân moät lòch ñoà maø tröôùc noù laø moät tieàn hieän ñaïi, ít nhieàu coù tính ngaây thô hay coå huû vaø tieáp sau laø moät “haäu hieän ñaïi” bí aån vaø ñaùng sôï. Vaø roài thì ngöôøi ta töï hoûi xem hieän ñaïi taïo thaønh keá tuïc cuûa Khai saùng vaø phaùt trieån cuûa noù, hay phaûi thaáy ôû ñoù moät ñoaïn tuyeät hay bieán leäch ñoái vôùi nhöõng nguyeân taéc caên baûn cuûa theá kyû 18.
Khi tham khaûo baûn vaên cuûa Kant, toâi töï hoûi laø ngöôøi ta khoâng theå xem hieän ñaïi nhö moät thaùi ñoä hôn laø moät thôøi kyø cuûa lòch söû. Thaùi ñoä theo choã toâi muoán noùi ôû ñaây laø moät phöông thöùc quan heä ñoái vôùi thôøi söï; moät choïn löïa töï nguyeän laäp thaønh bôûi nhieàu ngöôøi; sau roát, laø moät phöông caùch suy nghó vaø caûm nghó, cuõng nhö moät phöông caùch haønh ñoäng vaø öùng xöû ñaùnh daáu moät phaän söï vaø bieåu hieän nhö moät nhieäm vuï. Chaéc haún, gaàn gioáng nhö caùi maø ngöôøi hy lap goïi laø eâthos. Quaû thöïc, thay vì muoán phaân bieät “thôøi hieän ñaïi” vôùi nhöõng thôøi kyø “tieàn” hay “haäu hieän ñaïi”, toâi nghó toát hôn ta neân xem thaùi ñoä cuûa hieän ñaïi ra laøm sao, keå töø luùc hình thaønh, trong töông tranh vôùi nhöõng thaùi ñoä cuûa “choáng hieän ñai”.
Ñeå ñònh tính ngaén goïn thaùi ñoä hieän ñaïi naøy, toâi laáy moät ví duï haàu nhö caàn thieát: veà Baudelaire vì nôi oâng ta coù theå nhaän thaáy khaùi quaùt moät trong nhöõng yù thöùc saéc beùn nhaát cuûa hieän ñaïi vaøo theá kyû 19.
1/ Ngöôøi ta thöôøng thöû ñònh tính hieän ñaïi qua yù thöùc veà tính giaùn ñoaïn cuûa thôøi gian: ñoaïn tuyeät vôùi truyeàn thoáng, caûm tính veà caùi môùi, choaùng ngôïp veà nhöõng gì xaûy ra. Vaø ñoù chính laø ñieàu Baudelaire muoán noùi khi oâng ñònh nghóa hieän ñaïi qua “caùi quaù ñoä, caùi thoaùng qua, caùi ngaãu nhieân”. Nhöng ñoái vôùi oâng, hieän ñaïi khoâng phaûi laø nhìn nhaän vaø chaáp nhaän caùi vaän ñoäng thöôøng cöûu naøy; traùi laïi phaûi coù moät thaùi ñoä nhaát ñònh ñoái vôùi caùi vaän ñoäng naøy; vaø thaùi ñoä töï nguyeän, khoù khaên nhaèm naém baét ñöôïc caùi gì laø vónh cöûu khoâng phaûi ôû beân ngoaøi khoaûnh khaéc hieän taïi, hay ñaèng sau noù, nhöng ngay trong noù. Hieän ñaïi phaân bieät vôùi phöông thöùc chæ ñi theo gioøng thôøi gian; ñoù laø thaùi ñoä cho pheùp naém ñöôïc caùi gì laø “haøo khí” trong thôøi hieän taïi. Hieän ñaïi khoâng laø moät söï kieän cuûa caûm tính ñoái vôùi caùi hieän taïi thoaùng qua; chính laø moät yù chí “taïo haøo khí” hieän taïi.
Toâi chæ keå ra ñieàu maø Baudelaire noùi veà hoäi hoïa cuûa nhöõng nhaân vaät hieän ñaïi. Baudelaire cheá nhaïo nhöõng hoïa só thaáy loái aên baän cuûa ngöôøi ta trong theá kyû 19 quaù xaáu neân chæ muoán trình baøy nhöõng chieác aùo thuïng coå ñaïi. Nhöng caùi hieän ñaïi cuûa hoäi hoïa khoâng phaûi oû choã ñöa vaøo nhöõng trang phuïc ñen trong moät böùc tranh. Nhaø hoïa só hieän ñaïi phaûi laø ngöôøi tröng ra chieác aùo leã aûm ñaïm naøy nhö “trang phuïc caàn thieát cuûa thôøi ñaïi chuùng ta”. Chính laø ngöôøi laøm cho nhìn ra, trong thôøi trang naøy, moái quan heä coát caùn, thöôøng tröïc, aùm aûnh maø thôøi ñaïi chuùng ta ñoái dieän vôùi caùi cheát. “Y phuïc ñen vaø aùo leã khoâng nhöõng coù caùi veû ñeïp thi vò, bieåu hieän cuûa söï bình ñaúng phoå bieán, maø coøn laø thi tính bieåu hieän taâm hoàn coâng chuùng; moät ñaùm dieãn haønh ñoâng ñaûo nhöõng phu ñoøn ñaùm ma cuûa chính trò, tình nhaân, vaø tö saûn. Taát caû chuùng ta chaøo möøng ñaùm tang nhö theá.” Ñeå chæ ñònh thaùi ñoä hieän ñaïi naøy, ñoâi khi Baudelaire duøng moät loái noùi bieán ngöõ raát coù yù nghóa, bôûi noù ñöôïc trình baøy döôùi hình thöùc moät chaâm ngoân: “Baïn khoâng coù quyeàn khinh khi hieän taïi.”
2/ Ñaõ ñaønh caùi haøo khí hoùa naøy thaät caéc côù. Chaúng nhaèm ñeå thaàn thaùnh hoùa, trong thaùi ñoä hieän ñaïi, caùi thôøi khoaûng ñaëng toan tính duy trì hay laøm cho noù tröôøng cöûu. Hôn nöõa cuõng khoâng nhaèm thaâu gaët noù nhö moät kyø quan mong manh vaø haáp daãn: ñoù laø ñieàu maø Baudelaire goïi laø moät thaùi ñoä “rong chôi”. Caùi rong chôi baèng loøng môû maét, chuù taâm vaø thu löôïm trong kyû nieäm. Baudelaire ñem con ngöôøi hieän ñaïi ra ñoái laäp vôùi con ngöôøi rong chôi: “Haén ñi, haén chaïy, haén tìm. Chaéc haún, con ngöôøi naøy, con ngöôøi coâ ñoäc ñöôïc phuù cho moät trí töôûng linh hoaït, thöôøng nhaøn du ngang qua sa maïc lôùn cuûa nhaân loaïi, coù moät muïc dích cao hôn muïc ñích cuûa keû rong chôi thuaàn tuùy, moät muïc ñích khaùi quaùt hôn, khaùc hôn laø khoaùi laïc phuø du cuûa hoaøn caûnh. Haén tìm kieám ñieàu maø chuùng ta ñöôïc pheùp goïi laø hieän ñaïi. Ñoái voùi haén, phaûi toaùt ra töø thôøi thöôïng ñieàu gì coù theå chöa caùi thi tính trong tính lòch söû.” Vaø Baudelaire ñem nhaø hoaït hoïa Canstantin Guys ra laøm ví duï cho hieän ñaïi. Nhìn beà ngoaøi, ñoù laø moät keû rong chôi, moät ngöôøi söu taäp nhöõng kyø vaät; oâng ta laø “ngöôøi cuoái cuøng coøn naán naù khaép choán naøo aùnh saùng coù theå choùi loïi, thô phuù coù theå vang ñoäng, ñôøi soáng coù theå naåy nôû, aâm nhaïc coù theå rung ñoäng, khaép choán naøo moät ñam meâ coù theå ñeå maét tôùi, khaép choán naøo con ngöôøi töï nhieân vaø con ngöôøi öôùc leä loä ra trong moät veû ñeïp kyø quaùi, khaép choán naøo maët trôøi thaép saùng nhöõng nieàm hoan laïc thoaùng qua cuûa con vaät ñoài truïy.”
Nhöng thaät laàm laãn. Constantin Guys khoâng phaûi laø keû rong chôi; thöïc ra döôùi maét Baudelaire, ñoù laø nhaø hoïa só hieän ñaïi ñuùng nghóa, vaøo thôøi ñieåm maø toaøn theá giôùi chìm trong giaác nguû, rieâng oâng baét tay vaøo coâng vieäc vaø bieán hoùa noù. Bieán hoùa khoâng phaûi laø tieâu dieät caùi hieän thöïc, nhöng laø moät troø chôi khoù giöõa chaân lyù cuûa hieän thöïc vaø thöïc taäp cuûa töï do; nhöõng söï vaät “töï nhieân” trôû neân “töï nhieân hôn”, nhöõng söï vaät “ñeïp” trôû neân “ñeïp hôn” vaø nhöõng söï vaät ñaëc thuø coù veû “ñöôïc phuù cho moät ñôøi soáng ñaày nhieät huyeát nhö taâm hoàn cuûa taùc giaû”. Ñoái vôùi thaùi ñoä hieän ñaïi, giaù trò cao caû cuûa hieän tai khoâng theå taùch rôøi vôùi söï haêng haùi töôûng töôïng noù, töôûng töôïng noù khaùc vôùi caùi hieän coù vaø bieán ñoåi noù khoâng nhaèm huûy dieät, nhöng naém baét noù trong caùi noù hieän coù. Tính hieän ñaïi cuûa Baudelaire laø moät thöïc taäp maø söï chuù taâm tuyeät ñænh vaøo hieän thöïc ñöông ñaàu vôùi thöïc tieãn cuûa moät töï do vöøa toân troïng vöøa xaâm phaïm caùi hieän thöïc naøy.
3/ Tuy vaäy, ñoái vôùi Baudelaire, hieän ñaïi khoâng ñôn giaûn laø hình thöùc quan heä vôùi hieän taïi, coøn laø moät caùch thöùc quan heä phaûi laäp ra cho noù. Thaùi ñoä töï nguyeän cuûa hieän ñaïi gaén lieàn vôùi moät chuû nghóa khoå haïnh caàn thieát. Laø hieän ñaïi, khoâng phaûi laø töï baèng loøng vôùi caùi hieän coù trong gioøng luõ thôøi khoaûng troâi qua; chính laø töï ñaêït mình nhö moät ñoái taùc cuûa moät khoå luyeän phöùc taïp vaø kieân trì: ñieàu maø Baudelaire goïi, theo ngöõ vöïng cuûa thôøi ñaïi, laø “chuû nghóa ñua ñoøi”. Toâi seõ khoâng nhaéc laïi nhöõng trang saùch quaù quen thuoäc: nhöõng trang saùch noùi veà baûn tính “ thoâ thieån, traàn tuïc, oâ troïc”; nhöõng trang saùch veà söï noåi loaïn caàn thieát cho con ngöôøi ñoái vôùi chính mình; nhöõng trang saùch veà “hoïc thuyeát thanh lòch” ñaët ñeå “cho nhöõng tín ñoà tham voïng vaø heøn moïn” moät kyû luaät chuyeân chính hôn nhöõng kyû luaät kinh khuûng nhaát cuûa nhöõng toân giaùo; sau cuøng laø nhöõng trang saùch noùi veà chuû nghóa khoå haïnh cuûa keû ñua ñoøi taïo ra töø theå xaùc, uùng xöû, nhöõng tình caûm vaø ñam meâ, hieän höõu cuûa mình moät taùc phaåm ngheä thuaät. Con ngöôøi hieän ñaïi, theo Baudelaire, khoâng phaûi laø con ngöôøi khôûi töø khaùm phaù chính mình, nhöõng ñieàu bí maät vaø chaân lyù aån daáu cuûa haén; haén laø ngöôøi tìm kieám töï cheá ra mình. Tính hieän ñai naøy khoâng giaûi phoùng con ngöôøi khoûi baûn theå rieâng mình; noù troùi buoäc con ngöôøi vaøo nhieäm vuï töï reøn luyeän mình.
4/ Sau heát, toâi chæ theâm moät ñieàu. Caùi haøo khí hoùa caéc côù naøy cuûa hieän taïi, caùi troø töï do vôùi hieän thöïc nhaém bieán hoùa noù, caùi trui luyeän khaéc khoå baûn thaân naøy, Baudelaire khoâng quan nieäm laø coù choã ñöùng trong xaõ hoäi hay trong chính giôùi. Chuùng chæ coù theå phaùt sinh trong moät moâi tröôøng khaùc maø Baudelaire goïi laø ngheä thuaät.
Toâi khoâng coù yù tom goùp trong moät vaøi neùt naøy bieán coá lòch söû phöùc taïp laø Khai saùng ôû cuoái theá kyû 18, cuõng nhö thaùi ñoä hieän ñaïi döôùi nhöõng hình thaùi khaùc nhau coù theå dieãn ra trong hai theá kyû qua.
Moät maët, toâi muoán nhaán maïnh ñeán caùi goác reã trong Khai saùng cuûa moät loaïi tra hoûi trieát lyù vöøa ñaët vaán ñeà quan heä vôùi hieän taïi, phöông thöùc hieän höõu lòch söû vaø caáu thaønh baûn thaân nhö moät chuû theå töï trò; maët khaùc, toâi muoán nhaán maïnh ñeán sôïi giaây coät chuùng ta theo caùch thöùc naøy vaøo Khai saùng khoâng phaûi laø trung thaønh vôùi nhöõng nhaân toá cuûa hoïc thuyeát, nhöng laø phuïc hoaït thöôøng tröïc cuûa moät thaùi ñoä; ñieàu ñoù coù nghóa laø moät eâthos trieát lyù coù theå ñònh tính nhö theå pheâ phaùn thöôøng tröïc caùi hieän höõu lòch söû cuûa chuùng ta. Chính caùi eâthos naøy laø ñieàu toâi muoán neâu ra ñaëc tính moât caùch ngaén goïn sau ñaây.
A.Veà maët tieâu cöïc. 1/ caùi eâthos naøy tröôùc tieân haøm yù laø ngöôøi ta phuû nhaän ñieàu toâi goïi moät caùch tuøy tieän laø ‘moät thöù haêm doïa” Khai saùng.Toâi nghó Khai saùng cuõng nhö toaøn boä nhöõng bieán coá chính trò, kinh teá, xaõ hoäi, ñònh cheá, vaên hoùa maø chuùng ta vaãn coøn phuï thuoäc phaàn lôùn, taïo thaønh moät lónh vöïc phaân tích öu tieân. Toâi cuõng nghó, Khai saùng nhö moät coâng cuoäc nhaèm noái lieàn baèng moät moái lieân laïc quan heä söï tieán boä cuûa chaân lyù vaø lòch söû cuûa töï do, ñaõ taïo ra moät vaán naïn trieát lyù vaãn coøn ñaët ra cho chuùng ta. Sau cuøng toâi nghó – toâi ñaõ coá chæ ra nhaân töø baûn vaên cuûa Kant – noù ñaõ xaùc ñònh moät caùch theá trieát lyù.
Nhöng ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø phaûi theo hay choáng Khai saùng. Ñieàu ñoù cuõng roõ raøng muoán noùi laø phaûi phuû nhaän taát caû nhöõng gì bieåu hieän döôùi daïng moät löïa choïn quaù ñôn giaûn vaø chuyeân ñoaùn: hoaïc baïn phaûi chaáp nhaän Khai saùng, vaø baïn vaãn coøn oû trong truyeàn thoáng chuû nghóa duy lyù cuûa noù ( ñieàu naøy, ñoái vôùi moät soá ngöôøi ñöôïc coi laø tích cöïc vaø traùi laïi voùi moät soá ngöôøi khaùc laïi laø moät cheâ traùch); hoaëc baïn pheâ phaùn Khai saùng vaø khi ñoù baïn toan tính thoaùt khoûi nhöõng nguyeân taéc thuaàn lyù naøy (ñieàu naøy coù theå moät laàn nöõa coi nhö coù phaàn toát vaø xaáu). Vaø khoâng phaûi ra hoûi caùi haêm doïa naøy laø ñöa vaøo ñöôïc nhöõng saéc thaùi “bieän chöùng” trong khi tìm kieám xaùc ñònh ñöôïc caùi gì coù theå laø toát hay xaáu trong Khai saùng.
Phaûi thöû ñi phaân tích chính chuùng ta nhö theå nhöõng hieän höõu ñöôïc xaùc ñònh veà maët lòch söû, moät phaàn naøo, bôûi Khai saùng. Ñieàu naøy haøm nguï moät daõy nhöõng ñieàu tra lòch söû coù khaû naêng chính xaùc caøng toát; vaø nhöõng ñieàu tra naøy khoâng ñònh höôùng moät caùch hoài coá veà “haït nhaân coát loõi cuûa lyù tính” coù theå thaáy trong Khai saùng vaø phaûi baûo toaøn trong moïi caûnh ngaãu; nhöõng ñieàu tra naøy ñöôïc ñònh höôùng veà “nhöõng giôùi haïn hieän taïi cuûa taát yeáu”: coù nghóa laø veà caùi gì khoâng phaûi hay khoâng caàn thieát nöõa cho söï caáu thaønh chính chuùng ta nhö nhöõng chuû theå töï trò.
2/ Pheâ phaùn thöôøng tröïc naøy veà chính chuùng ta phaûi traùnh nhöõng laãn loän thöôøng khaù deã daøng giöõa chuû nghóa nhaân baûn vaø Khai saùng. Khoâng bao giôø queân Khai saùng laø moät bieán coá hay moät toaøn boä nhöõng bieán coá vaø quaù trình lòch söû phöùc taïp, ñöôïc ñònh vò trong moät thoøi khoaûng nhaát ñònh cuûa söï phaùt trieån nhöõng xaõ hoäi chaâu Aâu. Toaøn boä naøy mang nhöõng nhaân toá cuûa bieán ñoåi xaõ hoäi, nhöõng loaïi ñònh cheá chính trò, nhöõng hình thaùi tri thöùc, nhöõng döï aùn thuaàn lyù hoùa nhöõng nhaän thöùc vaø thöïc tieãn, nhöõng bieán chuyeån kyõ thuaät raát khoù toùm goïn trong moät chöõ, ngay caû neáu nhö nhieàu hieän töôïng naøy coøn quan troïng trong thôøi hieän taïi. Caùi maø toâi ñaõ neâu ra vaø ñoái vôùi toâi laø keû saùng laäp ra moïi hình thaùi phaûn tænh trieát hoïc chæ lieân quan ñeán phöông thöùc quan heä phaûn tænh hieän taïi.
Chuû nghóa nhaân baûn laø ñieàu hoaøn toaøn khaùc: ñoù laø moät luaän ñeà hay toaøn boä luaän ñeà taùi xuaát hieän nhieàu laàn qua thôøi gian, trong nhöõng xaõ hoäi chaâu Aâu; nhöõng luaän ñeà naøy, thöôøng gaén lieàn vôùi nhöõng phaùn ñoaùn giaù trò, hieån nhieân luoân luoân thay ñoåi nhieàu trong noäi dung cuûa chuùng, cuõng nhö trong nhöõng giaù trò maø noù naém giöõ. Hôn nöõa, chuùng phuïc vuï nguyeân taéc pheâ phaùn cuûa khu bieät hoùa: coù moät chuû nghóa nhaân baûn xuaát hieän nhö theå pheâ phaùn Cô ñoác giaùo hay toân giaùo noùi chung; coù moät chuû nghóa nhaân baûn cô ñoác ñoái laäp vôùi moät chuû nghóa nhaân baûn khoå haïnh vaø mang nhieàu tính troïng thaàn ( ôû theá kyû 17). Vaøo theá kyû 19, coù moät chuû nghóa nhaân baûn khinh thò, thuø nghòch vaø pheâ phaùn ñoái vôùi khoa hoïc; vaø moät chuû nghóa nnhaân baûn khaùc ngöôïc laïi ñaët ñeå nieàm hy voïng vaøo cuøng khoa hoïc aáy. Chuû nghóa Maùc laø moät chuû nghóa nhaân baûn, chuû nghóa hieän sinh, chuû nghóa nhaân vò cuõng vaäy; ñaõ coù luùc ngöôøi ta uûng hoä nhöõng giaù trò nhaân baûn ñöôïc bieåu hieän nôi chuû nghóa quoác xaõ, vaø coù luùc chính nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa Stalin noùi hoï laø nhöõng nhaø nhaân baûn.
Töø ñoù khoâng phaûi ruùt ra heä quaû laø nhöõng gì coù theå vieän daãn chuû nghóa nhaân baûn ñeàu phaûi loaïi boû; nhöng roõ raøng laø chuû ñeà nhaân baûn töï noù quaù uyeån chuyeån, quaù dò bieät, quaù dao ñoäng haàu coù theå laøm truïc cho suy töôûng. Vaø hieån nhieân laø ít ra töø theá kyû 17, caùi maø ngöôøi ta goïi laø chuû nghóa nhaân baûn luoân luoân buoäc phaûi döïa vaøo moät soá nhöõng quan nieäm veà con ngöôøi phaûi vay möôïn töø toân giaùo, khoa hoïc, chính trò. Chuû nghóa nhaân baûn nhaèm ñeå toâ ñieåm vaø chöùng thöïc nhöõng quan nieäm veà con ngöôøi maø noù buoäc phaûi nhôø caäy.
Ñuùng ra toâi ngôõ laø ngöôøi ta coù theå ñoái laäp vôùi chuû ñeà naøy, thöôøng laø phaûn hoài vaø phuï thuoäc vaøo chuû nghóa nhaân baûn, nguyeân taéc cuûa moät pheâ phaùn vaø saùng taïo thöôøng tröïc chính chuùng ta trong söï töï trò: nghóa laø moät nguyeân taéc ôû trong loøng yù thöùc lòch söû maø chính Khai saùng voán coù. Töø quan ñieåm naøy toâi nhìn thaáy roõ moät söï caêng thaúng giöõa Khai saùng vaø chuû nghóa nhaân baûn hôn laø moät ñoàng nhaát.
Trong moïi tröôøng hôïp, laãn loän chuùng xem ra nguy hieåm; vaû laïi khoâng ñuùng veà maët lòch söû. Neáu vaán naïn veà con ngöôøi, veà loaøi ngöôøi, veà ngöôøi nhaân baûn quan troïng xuyeân suoát theá kyû 18, thì thaät raát hieám, theo toâi nghó, thaáy Khai saùng töï coi laø moät chuû nghóa nhaân baûn. Cuõng ñaùng ghi nhaän ôû ñaây laø suoát theá kyû 19, khoa bieân soaïn lòch söû veà chuû nghóa nhaân baûn ôû theá kyû 16, xem ra khaù quan troïng ñoái vôùi ngöôøi nhö Sainte Beuve hay Burckhart, thöôøng phaân bieät vaø ñoâi khi roõ raøng ñoái laäp vôùi thôøi Khai saùng vaø vôùi theá kyû 18. Theá kyû 19 coù xu höôùng ñoái laäp chuùng, toái thieåu coøn hôn laø laãn loän chuùng.
Trong moïi tröôøng hôïp, toâi nghó cuõng nhö traùnh khoûi caùi haêm doïa trí thöùc vaø chính trò “laø phaûi theo hay choáng Khai saùng” phaûi thoaùt ra khoûi chuû nghóa mô hoà lòch söû vaø ñaïo ñöùc ñaõ laãn loän luaän ñeà nhaân baûn vôùi vaán naïn veà Khai saùng. Moät phaân tích veà nhöõng quan heä phöùc taïp cuûa chuùng trong suoát hai theá kyû vöøa qua laø moät coâng trình phaûi laøm, cuõng quan troïng ñeå nhaèm gôõ roái phaàn naøo yù thöùc maø chuùng ta coù veà chuùng ta vaø veà quaù khöù cuûa chuùng ta.
B. Veà maêït tích cöïc. Nhöng, khi xeùt ñeán nhöõng duïïng taâm naøy, dó nhieân phaûi ñöa ra moät noäi dung tích cöïc hôn vôùi ñieàu gì coù theå laø moät eâthos trieát lyù ôû trong moät pheâ phaùn veà ñieàu chuùng ta noùi, nghó vaø haønh ñoäng, qua moät baûn theå luaän lòch söû veà chính chuùng ta.
1/ Caùi eâthos trieát lyù naøy coù theå ñaëc tröng nhö moät thaùi ñoä haïn cheá. Khoâng phaûi moät öùng xöû loaïi boû. Ngöôøi ta phaûi traùnh löïa choïn giöõa beân ngoaøi vaø beân trong.; phaûi ôû tieàn tuyeán. Pheâ phaùn, chính laø phaân tích nhöõng haïn cheá vaø phaûn tænh veà chuùng. Nhöng neáu vaán naïn cuûa Kant laø hieåu bieát xem nhöõng haïn cheá naøo nhaän thöùc phaûi töø boû vöôït qua, döôøng nhö ñoái vôùi toâi vaán naïn pheâ phaùn ngaøy nay phaûi trôû veà vaán naïn tích cöïc: trong caùi gì ñem laïi cho ta nhö theå phoå bieán, caàn thieát, baét buoäc, ñaâu laø phaàn boä cuûa caùi gì laø ñaëc thuø, thöôøng haèng vaø chòu nhöõng cöôõng baùch ñoäc ñoaùn. Toùm laïi phaûi hoaùn chuyeån pheâ phaùn dieãn ra trong hình thaùi giôùi haïn taát yeáu thaønh moät pheâ phaùn thöïc tieãn trong hình thaùi vöôït qua khaû höõu.
Ñieàu maø ngöôøi thaáy daãn ñeán nhöõng heä quaû laø pheâ phaùn dieãn ra khoâng phaûi trong nghieân cöùu nhöõng caáu truùc hình thöùc coù gía trò phoå bieán nöõa, maø nhö moät ñieàu tra lòch söû qua nhöõng bieán coá daãn chuùng ta ñeán choã taïo thaønh nhaän bieát chuùng ta nhö nhöõng chuû theå cuûa nhöõng gì chuùng ta laøm, nghó vaø noùi. Theo nghóa naøy, pheâ phaùn khoâng laø sieâu nghieäm vaø khoâng coù cöùu caùnh laø taïo cho sieâu hình hoïc khaû höõu – noù laø truyeàn heä trong cöùu caùnh tính vaø khaûo coå trong phöông phaùp. Khaûo coå – khoâng phaûi sieâu nghieäm – theo nghóa naøy laø khoâng tìm kieám thaùo gôõ nhöõng caáu truùc phoå bieán ra khoûi moïi nhaän thöùc hay moïi haønh ñoäng ñaïo ñöùc khaû höõu; nhöng nghieân cöùu nhöõng dieãn ngoân lieät cöû ñieàu chuùng ta nghó, noùi vaø laøm nhö bao nhieâu nhöõng dieãn bieán lòch söû. Vaø pheâ phaùn naøy laø truyeàn heä theo nghóa noù khoâng dieãn dòch töø hình thöùc cuûa ñieàu gì laø chuùng ta ra ñieàu gì chuùng ta khoâng theå laøm hay bieát; nhöng noù thaùo gôõ töø caùi thöôøng haèng ñaõ taïo caùi gì laø chuùng ta khaû naêng khoâng laø, laøm hay nghó nhöõng gì chuùng ta laø, laøm hay nghó.
Noù khoâng tìm kieám taïo cho sieâu hình khaû höõu sau cuøng trôû thaønh khoa hoïc; noù tìm kieám theo tìm caøng xa vaø caøng roäng lôùn coù theå ñöôïc coâng trình voâ haïn cuûa töï do.
2/ Nhöng neáu nhö khoâng chæ giaûn dò nhaèm vaøo khaúng ñònh hay mô töôûng troáng roãng söï töï do, theo toâi thaùi ñoä lòch söû-pheâ phaùn naøy cuõng phaûi laø moät thaùi ñoä thöïc nghieäm. Toâi muoán noùi coâng trình naøy thöïc hieän trong nhöõng haïn cheá cuûa chuùng ta moät ñaèng phaûi môû ra moät lónh vöïc ñieàu tra lòch söû vaø moät ñaèng phaûi ñaët döôùi thöû nghieäm cuûa thöïc teá vaø hieän thöïc, vöøa nhaèm naém baét nhöõng ñieåm maø bieán ñoåi khaû höõu vaø ñaùng mong öôùc vöøa nhaèm xaùc ñònh hình thaùi roõ raøng cho bieán ñoåi naøy. Ñieàu ñoù muoán noùi laø baûn theå luaän lòch söû veà chính chuùng ta naøy phaûi boû ñi nhöõng döï aùn coù tham voïng laøm toaøn caàu vaø trieät ñeå. Thöïc vaäy, ngöôøi ta bieát qua kinh nghieäm laø möu tính vöôït khoûi heä thoáng hieän thöïc ñeå ñöa ra nhöõng ñeà cöông toaøn boä cuûa moät xaõ hoäi khaùc, moät phöông caùch tö duy khaùc, moät vaên hoùa khaùc, moät theá giôùi quan khaùc thöïc söï chæ daãn ñeán vieäc phoùng truïc nhöõng truyeàn thoáng nguy hieåm nhaát.
Toâi thích nhöõng bieán chuyeån raát roõ raøng ñaõ coù choã döïa töø hai möôi naêm qua trong moät soá nhaát ñònh nhöõng lónh vöïc lieân quan ñeán nhöõng caùch theá hieän höõu vaø tö duy cuûa chuùng ta, nhöõng quan heä quyeàn haønh, nhöõng quan heä phaùi tính, phöông caùch maø chuùng ta tri giaùc ñieân loaïn hay beänh taät, toâi thích nhöõng bieán chuyeån daàu töøng phaàn ñaõ thöïc hieän trong quan heä giao hoã giöõa phaân tích lòch söû vaø thaùi ñoä thöïc tieãn vôùi nhöõng kyø voïng con ngöôøi môùi maø nhöõng heä thoáng chính trò toài teä ñaõ laäp laïi suoát theá kyû 20.
Toâi ñaëc thò eâthos trieát lyù rieâng cho baûn theå luaän pheâ phaùn cuûa chuùng ta nhö moät thöû nghieäm lòch söû-thöïc tieãn nhöõng haïn cheá maø chuùng ta coù theå vöôït qua, vaø nhö coâng trình cuûa chính chuùng ta veà chuùng ta nhö nhöõng hieän höõu töï do.
3/ Nhöng chaéc haún hoaøn toaøn chính ñaùng khi ñöa ra phaûn baùc sau ñaây: khi haïn cheá vaøo loaïi ñieàu tra hay thöû nghieäm luoân luoân coù tính cuïc boä vaø rieâng phaàn naøy, haù chaúng phaûi lieàu lónh ñaët mình bò xaùc ñònh bôûi nhöõng caáu truùc khaùi quaùt hôn maø ngöôøi ta chaúng yù thöùc hay laøm chuû ñöôïc?
Coù hai giaûi ñaùp veà ñieàu naøy. Quaû thöïc phaûi töø boû hy voïng chaúng bao giôø ñaït tôùi moät quan ñieåm coù theå cho chuùng ta thuû ñaéc nhaän thöùc toaøn dieän vaø vónh vieãn ñieàu gì coù theå taïo thaønh nhöõng haïn cheá lòch söû cuûa chuùng ta. Vaø töø quan ñieåm naøy, kinh nghieäm lyù luaän vaø thöïc tieãn maø chuùng ta coù veà nhöõng haïn cheá cuûa chuùng ta vaø vöôït qua khaû höõu luoân luoân bò haïn cheá, xaùc ñònh vaø khôûi söï laïi.
Nhöng ñieàu ñoù khoâng muoán noùi laø moïi coâng trình chæ coù theå thöïc hieän trong voâ traät töï vaø ngaãu nhieân. Coâng trình naøy coù caùi khaùi quaùt, heä thoáng, ñoàng boä vaø nguyeân taéc cuûa noù.
Nguyeân taéc cuûa noù. Ñöôïc chæ ñònh qua ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø “nghòch lyù (cuûa nhöõng quan heä) cuûa naêng löïc vaø quyeàn haønh”. Ngöôøi ta bieát kyø voïng hay hy voïng lôùn lao cuûa theá kyû 18, hay moät phaàn cuûa theá kyû 18 naèm trong söï phaùt trieån ñoàng thôøi vaø töông öùng cuûa naêng löïc kyõ thuaät taùc ñoäng treân söï vaät, vaø cuûa töï do cuûa nhöõng caù nhaân taùc ñoäng laãn nhau. Vaû laïi ngöôøi ta coù theå thaáy thoâng qua toaøn boä lòch söû nhöõng xaõ hoäi taây phöông (coù theå ôû ñoù tìm ra coãi reã ñònh meänh lòch söû rieâng leû cuûa chuùng – khaù ñaëc thuø, khaù dò bieät trong loä trình cuûa noù vaø khaù phoå caäp, thoáng trò laãn nhau) söï thuû ñaéc nhöõng naêng löïc vaø ñaáu tranh cho töï do taïo thaønh nhöõng nhaân toá thöôøng tröïc. Nhöõng quan heä giöõa söï phaùt trieån nhöõng naêng löïc vaø söï phaùt trieån töï trò khoâng phaûi cuõng ñôn giaûn nhö theá kyû 18 coù theå töôûng ñaâu. Ngöôøi ta coù theå thaáy nhöõng hình thaùi quan heä quyeàn löïc naøo coù theå chuyeân chôû qua nhöõng khoa kyõ thuaät khaùc nhau ( coù theå laø nhöõng saûn xuaát coù muïc ñích kinh teá, nhöõng ñònh cheá coù muïc ñích ñieàu haønh xaõ hoäi, kyõ thuaät thoâng giao): nhöõng quy phaïm vöøa coù tính taäp theå vaø caù theå, nhöõng thuû tuïc chuaån hoùa thöïc thi nhaân danh quyeàn löïc Nhaø nöôùc, nhöõng yeâu caàu cuûa xaõ hoäi hay nhöõng vuøng daân soá laø nhöõng ñieån hình. Nguyeân taéc nhö vaäy laø: laøm sao giaûi keát söï phaùt trieån nhöõng naêng löïc vaø taêng cöôøng nhöõng quan heä quyeàn löïc?
Ñoàng boä.Caùi daãn ñeán nghieân cöùu ñieàu maø ngöôøi ta coù theå goïi laø “nhöõng toaøn boä thöïc tieãn”. Nhaèm coi nhö trong lónh vöïc ñoàng boä quy chieáu khoâng phaûi nhöõng bieåu töôïng maø con ngöôøi töï cho mình, khoâng phaûi nhöõng ñieàu kieän xaùc ñònh hoï maø hoï khoâng bieát. Nhöng ñieàu gì con ngöôøi laøm vaø caùch theá hoï laøm. Nghóa laø nhöõng hình thaùi cuûa lyù tính ñaõ toå chöùc nhöõng caùch haønh ñoäng ( ñieàu ngöôøi a coù theå goïi laø nhöõng maët kyõ thuaät); vaø töï do maø hoï haønh ñoäng trong nhöõng heä thoáng thöïc tieãn naøy, ñeà khaùng laïi nhöõng ñieàu ngöôøi khaùc laøm, bieán ñoåi ñeán moät möùc naøo ñoù nhöõng quy luaät cuûa cuoäc chôi (ñoù laø ñieàu ngöôøi ta coù theå goïi laø maët chieán löôïc cuûa nhöõng thöïc tieãn naøy). Tính ñoàng boä cuûa nhöõng phaân tích lòch söû-pheâ phaùn naøy ñöôïc baûo ñaûm bôûi lónh vöïc thöïc tieãn naøy vôùi maët kyõ thuaät vaø maët chieán löôïc.
Tính heä thoáng. Nhöõng toaøn boä thöïc tieãn naøy thuoäc veà ba lónh vöïc lôùn: lónh vöïc nhöõng quan heä laøm chuû söï vaät, lónh vöïc nhöõng quan heä taùc ñoäng leân ngöôøi khaùc, lónh vöïc nhöõng quan heä töï taïi.Ñieàu ñoù khoâng muoán noùi laø ba lónh vöïc aáy hoaøn toaøn xa laï vôùi nhau. Ngöôøi ta bieát laø laøm chuû söï vaät thoâng qua quan heä vôùi ngöôøi khaùc; vaø quan heä naøy luoân luoân haøm nguï nhöõng quan heä töï taïi; vaø ngöôïc laïi. Nhöng nhaèm noùi ñeán ba truïc caàn phaûi ñi phaân tích ñaëc tröng vaø quan heä giao hoã: truïc tri thöùc, truïc quyeàn löïc, truïc ñaïo ñöùc. Noùi caùch khaùc, baûn theå luaän lòch söû chính chuùng ta nhaèm traû lôøi cho moät daõy môû ra nhöõng vaán naïn, lieân heä ñeán moät soá khoâng xaùc ñònh laø bao nhieâu nhöõng ñieàu tra maø ngöôøi ta coù theå gia boäi vaø chæ ñònh tuøy thích; nhöng toaøn boä chuùng ñaùp öùngcho heä thoáng hoùa sau: laøm theá naøo chuùng ta taïo thaønh nhö nhöõng chuû theå tri thöùc cuûa chuùng ta; laøm theá naøo chuùng ta taïo thaønh nhö nhöõng chuû theå thi thoá hay gaùnh chòu nhöõng quan heä quyeàn löïc; laøm theá naøo chuùng ta taïo thaønh nhö nhöõng chuû theå ñaïo ñöùc cho nhöõng haønh ñoäng cuûa chuùng ta.
Tính khaùi quaùt. Sau cuøng, nhöõng ñieàu tra lòch söû-pheâ phaùn naøy khac ñaëc thuø hieåu theo nghóa laø luoân luoân mang treân moät chaát lieäu, moät thôøi ñaïi, moät boä phaän thöïc tieãn vaø dieãn ngoân nhaát ñònh. Nhöng, ít ra ôû qui moâ nhöõng xaõ hoäi phöông taây cuûa chuùng ta, chuùng coù tính khaùi quaùt: hieåu theo nghóa laø chuùng ñöôïc phaûn hoài laïi chuùng ta; nhö vaäy vaán ñeà nhöõng quan heä giöõa lyù trí vaø ñieân loaïn, hay giöõa beänh taät vaø söùc khoûe, hay giöõa toäi aùc vaø luaät leä; vaán ñeà vò theá cho nhöõng quan heä tình duïc, v.v..
Nhöng, neáu toâi noùi ñeán tính khaùi quaùt naøy, khoâng phaûi ñeå noùi laø phaûi vaïch laïi trong söï lieân tuïc sieâu lòch söû cuûa noù qua thôøi gian, cuõng khoâng phaûi doõi theo nhöõng bieán thieân cuûa noù. Ñieàu caàn naém ôû ñaây laø trong möùc ñoä naøo ñieàu chuùng ta bieát, nhöõng hình thaùi quyeàn löïc taùc ñoäng vaø kinh nghieäm maø chuùng ta thöïc haønh vôùi chuùng ta chæ taïo thaønh nhöõng bieåu töôïng lòch söû nhaát ñònh nhôø vaøo moät hình thaùi vaán ñeà hoùa xaùc ñònh nhöõng ñoái töôïng, nhöõng quy taéc haønh ñoäng, nhöõng phöông thöùc quan heä töï taïi. Nghieân cöùu nhöõng (phöông thöùc) vaán ñeà hoùa (nghóa laø ñieàu gì khoâng phaûi laø baát bieán nhaân hoïc hay bieán ñoåi nieân ñaïi) laø caùch phaân tích, trong hình thaùi ñôn nhaát veà maët lòch söû, nhöõng vaán ñeà coù taàm voùc chung.
Toùm löôïc ñeå chaám döùt vaø trôû laïi vôùi Kant. Toâi khoâng bieát coù bao giôø chuùng ta trôû thaønh ngöôøi lôùn. Nhieàu vieäc trong kinh nghieäm cuûa chuùng ta thuyeát phuïc chuùng ta laø bieán coá lòch söû cuûa Khai saùng khoâng laøm chuùng ta thaønh ngöôøi lôùn; vaø chöa bao giôø chuùng ta tröôûng thaønh. Tuy nhieân, theo toâi ngöôøi ta coù theå cho moät yù nghóa vôùi truy vaán pheâ phaùn veà hieän taïi vaø veà chuùng ta maø Kant ñaõ baøy toû khi suy ngaãm veà Khai saùng. Theo toâi ñoù cuõng laø moät caùch trieát lyù khoâng phaûi laø khoâng quan troïng hay khoâng coù hieäu quaû töø hai theá kyû qua. Baûn theå luaän pheâ phaùn chính chuùng ta, phaûi coi noù khoâng haún nhö moät lyù luaän, moät hoïc thuyeát. Cuõng khoâng phaûi laø moät boä phaän thöôøng tröïc cuûa tri thöùc tích luõy; phaûi nhaän thöùc noù nhö moät thaùi ñoä, moät eâthos, moät cuoäc soáng trieát lyù maø pheâ phaùn veà caùi gì laø chuùng ta vöøa laø phaân tích lòch söû nhöõng haïn cheá ñaët ñeå cho chuùng ta vöøa laø thöû nghieäm khaû naêng vöôït chuùng. Thaùi ñoä trieát lyù naøy phaûi dieãn dòch trong moät coâng trình nghieân cöùu ña bieät; nhöõng ñieàu tra naøy coù maïch laïc phöông phaùp trong nghieân cöùu vöøa mang tính truyeàn heä vaø khaûo coå cuûa nhöõng thöïc tieãn ñoàng thôøi coi nhö loaïi kyõ thuaät cuûa lyù tính vaø nhöõng ñoøn chieán löôïc cuûa töï do; chuùng coù maïch laïc lyù luaän trong ñònh nghóa cuûa nhöõng hình thaùi ñôn nhaát veà maët lòch söû trong ñoù nhöõng ñaïi theå veà quan heä cuûa chuùng ta vôùi söï vaät, vôùi ngöôøi khaùcvaø voùi chính baûn thaân ñaït thaønh vaán ñeà. Chuùng coù maïch laïc thöïc tieãn trong moái quan taâm mang phaûn tænh lòch söû-pheâ phaùn vaøo thöû nghieäm nhöõng thöïc tieãn cuï theå. Toâi khoâng bieát ngaøy nay coù phaûi noùi laø coâng trình pheâ phaùn coøn haøm nguï nieàm tin trong thôøi Khai saùng; toâi nghó, luoân luoân caàn coâng trình treân nhöõng giôùi haïn cuûa chuùng ta, nghóa laø moät lao taùc kieân trì mang hình thaùi cho söï baát kieân trì cuûa töï do.
Maáy lôøi baøn veà baûn vaên: Khai saùng laø gì? cuûa Michel Foucault.
- Ñaëng Phuøng
Quaân
* Taïi sao Foucault trôû laïi vaán ñeà cuûa Kant?
* Töø vaán ñeà naøy, Foucault muoán tranh luaän vôùi nhöõng trieát gia ñöông ñaïi naøo?
* Vaán ñeà cuûa thôøi Khai saùng coù quan heä gì vôùi thôøi ñaïi chuùng ta?
1. Taïi sao Foucault trôû laïi vaán ñeà cuûa Kant?
Kant ñoái vôùi Foucault laø moät trong nhöõng nguoàn tö töôûng ñöa oâng vaøo con ñöôøng nghieân cöùu ñoäc ñaùo cuûa rieâng oâng. Maëc daàu trong khoaûng thôøi gian daïy hoïc 1952-53 coâng vieäc chuû yeáu laø taâm lyù hoïc, song chuyeân ñeà luaän aùn phuï oâng choïn laø dòch vaø giôùi thieäu taùc phaåm Nhaân hoïc cuûa Kant - oâng ñaõ hoïc hoûi töø coâng trình naøy loái phaân tích caáu truùc vaø pheâ phaùn vôùi nhöõng yù nieäm veà quyeàn löïc cuûa tri thöùc vaø caûm thöùc, nhöõng vaán ñeà veà caûm quan laïc thuù chaéc haún coøn aûnh höôûng tôùi nhöõng coâng trình cuoái ñôøi cuûa oâng; maët khaùc ngay töø trình baøy veà chuyeân ñeà naøy, oâng ñaõ söû duïng nhöõng töø nhö “khaûo coå luaän vaên baûn cuûa Kant”, khaûo nhöõng “taàng ñòa chaát “ ôû ñaùy taùc phaåm laø nhöõng neùt tri thöùc trong nhöõng taùc phaåm sau naøy (chính Foucault ñaõ laáy laïi töø “khaûo coå luaän” maø Kant ñaõ duøng trong moät baøi vieát veà lòch söû trieát hoïc khi coi lòch söû trieát hoïc ñaõ laáy töø töï nhieân lyù trí con ngöôøi nhö moät khaûo coå luaän trieát lyù/philosophische Archaeologie). Trong luaän aùn naøy, oâng ñaõ chæ ra caùi cheát cuûa thöôïng ñeá theo quan nieäm cuûa Nietzsche haøm nguï caùi cheát cuûa con ngöôøi, ôû ñoù saùt nhaân veà maët khaûo coå luaän laø kyø coâng cuûa nhöõng khoa hoïc nhaân vaên thöïc thi caùi lyù luaän tri thöùc cuûa chuùng. Cuõng trong chieàu höôùng naøy, ôû taùc phaåm Nhöõng töø ngöõ vaø söï vaät Foucault tieáp tuïc khai trieån pheâ bình luaän cuûa Kant khi oâng nhaän xeùt: “pheâ bình naøy ñaùnh daáu ngöôõng cöûa vaøo hieän ñaïi cuûa chuùng ta, noù tra hoûi bieåu töôïng khoâng theo vaän ñoäng voâ haïn ñi töø yeáu toá ñôn giaûn ñeán taát caû moïi toå hôïp khaû höõu cuûa noù, maø khôûi töø nhöõng haïn cheá hôïp phaùp cuûa noù. Nhö vaäy laø laàn ñaàu tieân noù chöùng thöïc bieán coá naøy cuûa vaên hoùa chaâu Aâu ñoàng thôùi vôùi söï caùo chung cuûa theá kyû 18: vieäc ruùt ra cuûa tri thöùc vaø tö töôûng khoûi khoâng gian cuûa bieåu töôïng” – laø cô sôû cuûa toång hôïp khaû höõu cuûa moïi bieåu töôïng, laø ñieàu kieän khaû höõu cuûa kinh nghieäm.
Baûn vaên “Khai saùng laø gì?” ôû vaøo giai ñoaïn cuoái ñôøi (1978-1984) cuûa Foucault cuøng vôùi moät soá nhöõng baøi thuyeát trình khaùc döôùi nhan ñeà “Pheâ phaùn vaø Khai saùng” in trong Tin töùc cuûa Hoäi Trieát hoïc Phaùp (1990). “Pheâ phaùn laø gì?” laø baøi thuyeát trình taïi Hoäi naøy vaøo naêm 1978 nhö chính Foucault xaùc ñònh trong lôøi cuoái lyù do taïi sao oâng khoâng theå (hay daùm) ñaët cho baøi noùi chuyeän cuûa oâng caùi teân: Khai saùng laø gì? nhöng thöïc söï baøi thuyeát trình naøy coù theå coi nhö lam baûn cuûa baûn vaên toâi ñaõ dòch vaø giôùi thieäu. Nhöõng yù töôûng cô baûn cuûa Foucault trong khi khai quaät laïi kho taøng trieát lyù cuûa Kant ôû giai ñoaïn naøy coù theå hieåu theo nhieàu chieàu höôùng: do söï va chaïm vôùi Lyù luaän pheâ bình cuûa tröôøng phaùi Frankfurt ñang gaây aûnh höôûng maïnh trong Ñaïi hoïc Myõ, vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Walter Benjamin, Jurgen Habermas vaøo luùc oâng ñang giaûng daïy taïi Berkeley, cho neân nhöõng vaán ñeà môùi ñaët ra ôû baûn vaên 1984 laø nhöõng phaûn baùc pheâ phaùn traû lôøi Habermas (trong hai chöông IX vaø X cuûa Dieãn ngoân trieát lyù cuûa Hieän ñaïi vieát veà oâng) vaø chung quanh vaán ñeà Baudelaire cuûa Benjamin; hoaëc vôùi tö caùch moät söû gia tö töôûng hôn laø moät trieát gia, nhö chính Foucault khaúng ñònh trong baøi ñoïc tröôùc Hoäi Trieát hoïc Phaùp, ñieàu ñoù coù nghóa laø ñöùng veà maët pheâ phaùn nhaän thöùc luaän ôû hai cô sôû khaûo coå vaø truyeàn heä luaän ñeå tìm hieåu caùi oâng goïi laø baûn theå luaän pheâ phaùn chính chuùng ta – khôûi töø trieát hoïc hieän ñaïi nhaèm traû lôøi caâu hoûi: khai saùng laø gì? ; hoaëc moïi vaán ñeà sau cuøng vaãn naèm trong truyeàn thoáng trieát hoïc Phaùp laø vaán ñeà ñaïo ñöùc. Nhöõng luaän ñieåm chính trong baûn vaên 1984 (X. baûn dòch treân talawas) vaãn tìm thaáy trong baøi ñoïc 1978 nhö ngheä thuaät cai trò con ngöôøi, thaùi ñoä pheâ phaùn, lyù luaän/rasonieren, song lyù luaän nhö theá naøo, quan heä giöõa thuaàn lyù hoùa vôùi quyeàn löïc, vôùi chaân lyù, vôùi chuû theå nhö theá naøo; quan nieäm töï trò ñoái vôùi nhaän thöùc ra sao, moái quan heä giöõa Khai saùng vaø thaân phaän aáu tró maø nhaân loaïi vaãn coøn trì treä trong ñoù vaø trì treä trong moät ñöôøng loái coù caên cöù, maø ñieån hình laø hai hình thöùc quyeàn löïc laø chuû nghóa phaùt- xít vaø chuû nghóa Stalin gioáng nhau nhö hai anh em.
ÔÛ trong hai baûn vaên 1978 vaø 1984, Foucault laäp laïi moät yù töôûng quan troïng cuûa Kant veà söï phaân bieät giöõa söû duïng rieâng tö vaø söû duïng coâng coäng cuûa lyù trí, maø lyù trí phaûi ñöôïc töï do trong söû duïng coâng coäng.Theá naøo laø söû duïng coâng coäng? Khoâng haïn cheá, treân moïi phöông tieän truyeàn thoâng (baùo chí, xuaát baûn, nghieân cöùu v.v…), keâu goïi tôùi löông taâm cuûa con ngöôøi.
2. Trôû laïi vaán ñeà cuûa Kant, Foucault muoán tranh luaän vôùi nhöõng trieát gia ñöông ñaïi naøo?
Baøi ñoïc cuûa Foucault laáy laïi töïa ñeà “Khai saùng laø gì?” cuûa Kant vaø nhöõng nhaø tö töôûng cuûa theá kyû 18 nhö Mendelssohn, Erhard, Hamann, Riem, Herder, Lessing, Schiller quaû thöïc nhaèm ñoái thoaïi vôùi nhöõng ngöôøi ñöông thôøi ôû beân kia bieân giôùi (Phaùp/Ñöùc). Ngay töø baøi ñoïc 1978, khi ñeà caäp moái quan heä giöõa Khai saùng vaø Pheâ phaùn oâng ñaët vaán ñeà lieäu lyù trí coù traùch nhieäm veà quyeàn löïc, veà cai trò vöôït quaù giôùi haïn, vaø nghó laø töông lai cuûa vaán ñeà coù nhöõng khaùc bieät giöõa Phaùp vaø Ñöùc. Khi nhaän ñònh: Aufklarung ñöùc vaø Haskala do thaùi xem ra thuoäc veà cuøng moät lòch söû trong ñoaïn noùi veà Lessing vaø Mendelssohn, Foucault giaùn tieáp noùi ñeán nhöõng ñieàu ñaõ ñöôïc thaûo luaän trong Bieän chöùng cuûa Khai saùng töø 1947 cuûa Max Horkheimer vaø Adorno chung quanh vaán ñeà quyeàn löïc trong nghieân cöùu ñònh cheá. Cho neân trong phaàn môû ñaàu baûn vaên 1984, oâng noùi “baøi vieát naøy ñaõ duïng taâm ñöa vaøo trong lòch söû tö töôûng moät vaán naïn maø trieát hoïc hieän ñaïi ñaõ khoâng theå giaûi ñaùp, nhöng cuõng khoâng theå thoaùt ra khoûi, vaø döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau, ñaõ hai theá kyû nay ñöôïc laäp laïi, töø Hegel ñeán Horkheimer hay Habermas, ngang qua Nietzsche hay Max Weber”. Ñoái töôïng noùi ñeán ôû ñaây laø tröôøng phaùi Lyù luaän pheâ bình Frankfurt, maø ñaïi bieåu sau cuøng laø Jurgen Habermas.
Cuoäc gaëp gôõ ñoái thoaïi giöõa Foucault, Habermas vaø moät soá nhöõng ñoàng nghieäp khaùc döï truø dieãn ra taïi Myõ vaøo naêm 1984 ñaõ khoâng thöïc hieän ñöôïc vì Foucault qua ñôøi baát ngôø vaøo thaùng Saùu 1984. Habermas buoäc phaûi chuù troïng ñeán nhöõng traøo löu tö töôûng ñöông ñaïi töø Phaùp aûnh höôûng vaøo Taây Ñöùc töø ñaàu thaäp nieân 80 cuûa theá kyû XX. Nhöõng hôïp tuyeån cuûa F.A. Kittler, cuûa Peter Engelmann, nhöõng nghieân cöùu cuûa Peter Tepe, E.W.Orth…ghi nhaän nhöõng traøo löu caáu truùc, haäu caáu truùc, haäu hieän ñaïi, thuyeát huûy taïo (Dekonstruktion) baét ñaàu ngöï trò dieãn ñaøn tö töôûng. Habermas quan nieäm nhöõng thaûo luaän veà haäu lòch söû, haäu hieän ñaïi, choáng nhaân baûn laø nhöõng toan tính phaù huûy nhöõng noäi dung coù khaû naêng giaûi phoùng chöùa trong Khai saùng, moät thaùch ñoá cuûa xu höôùng taân baûo thuû choáng laïi Khai saùng; oâng goïi “Hieän ñaïi – moät coâng trình döï aùn chöa hoaøn taát”. Maëc nhieân, oâng coi Khai saùng ñoàng nhaát vôùi Hieän ñaïi. Trong taùc phaåm Dieãn ngoân trieát lyù cuûa Hieän ñaïi, Habermas ñaõ daønh chöông IX vaø X ñeå pheâ bình Michel Foucault, khi phaân chia taùc phaåm cuûa Foucault thaønh hai giai ñoaïn, nhöõng taùc phaåm ñaàu tôùi “Nhöõng töø ngöõ vaø söï vaät” döïa treân cô sôû khaûo coå vaø truyeàn heä luaän laø thaùi ñoä choáng thoâng dieãn luaän, coù tính caùch pheâ phaùn nhöõng khoa hoïc nhaân vaên, vaø nhöõng taùc phaåm sau nhaèm xaây döïng moät lyù luaän veà quyeàn löïc döïa treân lyù luaän cuûa Nietzsche chöùa nhöõng nan ñeà khoâng theå giaûi quyeát. Moät trong nhöõng luaän ñieåm Haberms pheâ phaùn lyù luaän quyeàn löïc cuûa Foucault coù tính thieân hieän ñaïi, tính töông ñoái trong nhöõng phaân tích lòch söû. Habermas giaûi thích khaùi nieäm lòch söû cuûa Foucault laø moät böôùc khôûi ñi töø lyù giaûi quaù khöù baèng vieãn caûnh cuûa hieän taïi. Quaû thöïc treân cô sôû khaûo coå luaän cuûa nhaän thöùc, Foucault nhaèm bieán nhöõng tö lieäu noùi cuûa thoâng dieãn luaän thaønh nhöõng coâng trình caâm laëng, giaûi phoùng chuùng khoûi vaên maïch ñeå coù khaû naêng theå hieän trong moâ taû caáu truùc, vieãn caûnh cuûa moät nhaø quan saùt ñöùng ngoaøi ñeå nghieân cöùu nhöõng coâng trình khai quaät, ñaëng nhö giaûi thích truyeàn heä cuûa chuùng laø keát quaû cuûa nhöûng ñaáu tranh quyeàn löïc ñeå toàn taïi. Truyeàn heä luaän cuûa Foucault laø moät ñoái nghòch vôùi nhöõng lyù giaûi muïc ñích luaän, coi hieän taïi nhö moät saûn phaåm lòch söû ngaãu nhieân, vaø coi yù nghóa cuûa nhöõng thôøi kyø lòch söû quaù khöù chæ coù vai troø trong nguoàn nhöõng caáu truùc hieän ñaïi cuûa quyeàn löïc. Phaù huûy lòch söû truyeàn thoáng , nhöõng caùi oâng goïi laø nhöõng lieân tuïc giaû traù, Foucault khoâng quan nieäm coù nhöõng lieân hôïp muïc ñích luaän, phaân chia lòch söû thaønh nhöõng thôøi kyø, maø chæ coù lòch söû nhö moät daõy nhöõng hình thaønh dieãn ngoân ña nguyeân. Ñoù laø lyù do oâng vieát taïi sao ngöôøi ta khoâng theå xem hieän ñaïi nhö moät thaùi ñoä hôn laø moät thôøi kyø lòch söû. Hieän ñaïi theo oâng baét ñaàu töø yù nieäm cuûa Kant veà con ngöôøi ôû trong moät löôõng luaän, laø sinh vaät thöôïng ñaúng vì ñöùc tính thuaàn phuïc, maø cöùu caùnh cho pheùp y chieám choã cuûa thöôïng ñeá, nhöõng khaû naêng cuûa lyù trí con ngöôøi bò haïn cheá, song nhöõng haïn cheá naøy khoâng ngaên caûn con ngöôøi coù tieán boä trong tö töôûng ñeán voâ cuøng. Ñoù cuõng laø lyù giaûi cuûa Foucault veà Baudelaire, ngöôïc vôùi nhöõng ñieàu Benjamin phaân tích thô Baudelaire phaûn aùnh söï suøng baùi haøng hoùa, hình aûnh keû rong chôi laø ñieån hình cuûa nhaân loaïi tha hoùa, Foucault vieát: hieän ñaïi khoâng phaûi laø nhìn nhaän vaø chaáp nhaän caùi vaän ñoäng thöôøng cöûu naøy.”
Baûn vaên 1984 vaøo dòp kyû nieäm 200 naêm baøi vieát cuûa Kant laø tuyeân ngoân ñeå traû lôøi nhöõng pheâ phaùn maø oâng goïi laø “moät thöù haêm doïa” (chantage) vì töø baûn vaên cuûa Kant, oâng nghó noù ñaõ xaùc ñònh moät caùch theá trieát lyù. Vaø oâng vieát tieáp: ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø phaûi theo hay choáng Khai saùng.
3. Vaán ñeà cuûa thôøi Khai saùng coù quan heä gì vôùi thôøi ñaïi chuùng ta?
Vaäy vaán ñeà Khai saùng ñaët ra vôùi chuùng ta laø gì? Taïi sao ngay töø môû ñaàu baûn vaên, Kant ñònh nghóa Khai saùng moät caùch haàu nhö tieâu cöïc: “Aufklarung ist der Augang des Menschen…” (Khai saùng laø loái thoaùt cuûa con ngöôøi) , trong khi chính Kant cuõng vieát: “Die Maxime, jederzeit selbst zu denken, ist die Aufklaerung” (Haõy tö duy ñoäc aäp vaøo baát cöù thôøi ñieåm naøo – ñaáy chính laø phöông chaâm cuûa Khai saùng)? Foucault lyù giaûi Kant nhö moät söû gia truyeàn heä: “Il cherche une diffeùrence: quelle diffeùrence aujourd’hui introduit-il par rapport aø hier?” (Oâng tìm kieám moät söï dò bieät: dò bieät naøo hieän taïi döa ra ñoái vôùi quaù khöù?). Caùi môùi trong baûn vaên cuûa Kant laø “ôû vò trí baûn leà cuûa phaûn tænh pheâ phaùn vaø phaûn tænh veà lòch söû… phaûn tænh veà “ngaøy nay” nhö moät khu bieät trong lòch söû vaø nhö moät ñoäng löïc cho moät nhieäm vuï trieát lyù ñaëc thuø.”
Trôû veà vôùi moät baûn vaên hai traêm naêm tröôùc, nhöng thöïc söï vaán ñeà laø thaùi ñoä cuûa hieän ñaïi. Foucault tìm ra caùi ñaïo lyù/eâthos trong ñoù Kant muoán chæ ra: con ngöôøi phaûi chòu traùch nhieäm veà tình traïng aáu tró cuûa mình…chæ coù theå thoaùt ra baèng moät bieán ñoåi töï mình laøm laáy cho mình.
Caû hai ñieàu kieän naøy vöøa laø ñaïo ñöùc, vöøa laø chính trò. Lyù trí phaûi ñöôïc töï do trong söû duïng coâng coäng. Khoâng phaûi mô moäng töï do troáng roãng, maø phaûi coù moät thaùi ñoä thöïc nghieäm , nhö moät thöû nghieäm lòch söû-thöïc tieãn vöôït qua nhöõng troùi buoäc haïn cheá, nhö nhöõng con ngöôøi töï do. Coù nhö theá chuùng ta môùi tröôûng thaønh.
Kyû nieäm hai traêm hai möôi naêm moät baûn vaên phaûi theå hieän baèng haønh ñoäng thöïc tieãn trong hieän taïi, toâi nghó nhö theá môùi caûm nhaän ñöôïc caùi yù nghóa tinh tuùy cuûa noù.
BS. HỒ VĂN CHÂM * THƯƠNG VỀ QUÊ VỢ
Tùy Bút
Thương Về Quê Vợ
Minh Vũ Hồ Văn Châm
Thương Về Quê Vợ
Minh Vũ Hồ Văn Châm
Vợ tôi người Quảng, vì vậy, thương về quê vợ có cùng nghĩa với thương về xứ Quảng. Và
Quảng đây là Quảng Nghĩa hay Quảng Ngãi, chứ không phải Quảng Nam hay Quảng Đông.
Thật ra, lòng tôi không phải đợi đến lúc lấy vợ mới biết thương về xứ Quảng. Trước đó
rất lâu, từ những ngày ấu thơ chưa được cắp sách đến trường, tôi đã được làm quen
với những con người Quảng Ngãi hằng năm chở đường đến bán cho mẹ tôi. Mẹ tôi buôn
hàng nằm, tức là mua sỉ các loại tạp hóa và nhu yếu phẩm để tích trữ lại bán lẻ cho người
tiêu dùng. Trong các mặt hàng nằm thông dụng mẹ tôi buôn có các loại đường Quàng Ngãi
: đường bánh (đường bát), đường xe (đường khúc), đường muốn, đường cát, đường
phèn, đường phổi. Các lái buôn Quảng Ngãi chở đường bằng ghe bầu đến bỏ neo giữa
sông Hương trước mặt Bao Vinh. Từ nơi đây, đường được chuyển qua đò để đưa đến
các cửa hiệu buôn hàng nằm ở các phố Hàng Bè và Hàng Đường dọc hai bờ sông Đông Ba.
Cha mẹ tôi không sống ở Huế mà sống tại làng quê, cách Huế hơn ba mươi kilômét. Vì
vậy, mẹ tôi không có cửa hiệu ở Hàng Bè hay Hàng Đường. Mẹ tôi trữ hàng nằm ngay
trong nhà tại làng. Sông Ô Lâu uốn khúc bọc quanh làng, chảy ra phá Tam Giang, ăn thông
với sông Hương, nên đường Quảng Ngãi từ Bao Vinh cũng được chở bằng đò thẳng đến
nhà cho mẹ tôi. Chủ đò là người làng bên, có đủ trai bạn để chèo đò và bốc chuyển đường
để lấy tiền công. Lần nào cũng có một hai lái buôn Quảng Ngãi đi theo đò đến tận nhà tôi
để giao hàng và nhận tiền. Đó là những người vóc dáng tầm thước, nước da sậm màu vì
thường xuyên phơi nắng và tẩm hơi nước biển, giọng nói nghe khang khác với giọng nói
người làng tôi, đầu cổ lúc nào cũng quấn khăn rằn và áo quần thì chỉ độc có mỗi một màu
đen. Sau khi trao đổi hàng hóa tiền bạc, mẹ tôi thường đãi họ ăn một bữa cơm. Họ trở về
Huế ngay bằng xe lửa hay xe hàng chứ không ở lại một hai hôm chờ chuyến đò sắp tới.
Cử chỉ thân thiện cởi mở của họ đối với người làm trong nhà của chúng tôi và thái độ e dè
tôn kính của họ đối với cha mẹ tôi khiến cho lòng tôi tràn ngập cảm tình với những người
lái buôn xa lạ mỗi năm đến nhà chỉ có một lần.
Kịp đến tuổi đi học, tôi vào Huế ở với anh cả tôi. Dạo đó, anh tôi làm việc ở Tòa Khâm
sứ Trung Kỳ. Theo đúng tập tục từ lâu đời của người làng quê tôi đi làm việc nhà nước,
anh tôi để vợ con ở nhà với cha mẹ tôi, và ở trọ tại nhà ông Cửu C. là Lý cựu phường Phú
Hội thành phố Huế. Ông Cửu C. xây thêm ở đầu hồi nhà chính một ngôi nhà Tây để nhận
6 người ở trọ ăn cơm tháng. Ngoài tôi là học sinh tiểu học, mấy người khách trọ kia đều là
công chức nhà nước Bảo Hộ, ra đường ăn mặc Âu phục chững chạc, mùa đông hàng len
Cheviotte hay Dormeuil, mùa hè hàng tropical, lụa tussor hay vải coton ramie. Trong số họ
có một người rất trẻ, tuổi vừa chẵn hai mươi, quê quán Quảng Ngãi, mới cưới vợ con nhà
giàu, lại may mắn vừa trúng tuyển ngạch Phán sự Tòa sứ là được thuyên chuyển ngay về
Huế làm việc tại Tòa Khâm sứ Trung Kỳ. Qua các buổi chuyện trò trà dư tửu hậu của
người lớn, tôi được biết lỏm bỏm thầy Phán trẻ tuổi người Quảng Ngãi đó thuộc loại con
nhà vừa có tiền vừa có thế lực. Nhà vợ thầy Phán có nhiều ruộng loại nhất đẳng điền, lại
có bảy tám guồng xe nước, tha hồ thu lúa của nông dân tá canh và các chủ ruộng cần
nước tưới. Dạo đó, tôi chưa hình dung đúng mức kích thước và năng suất của guồng xe
nước Quảng Ngãi, cứ tưởng cũng na ná như các xe đạp nước bằng gỗ vùng Bình Trị Thiên.
Chỉ sau này trưởng thành, có dịp đi ngang Quảng Ngãi, thấy tận mắt các guồng xe nước
trên sông Vệ và hệ thống mương rãnh hai bên bờ sông, tôi mới ý thức được phạm vi
rộng lớn của vùng ruộng nương tiếp nhận nước tưới. Có điều là cho mãi tới tận bây giờ
tôi vẫn chưa hiểu rõ cội nguồn phát sinh của các guồng xe nước Quảng Ngãi. Tại sao tại
miền Trung chỉ Quảng Ngãi có guồng xe nước, Quảng Nam không có, Bình Định không có ?
Miền thượng du Bắc Bộ vài nơi cũng có guồng xe nước, nhưng kích thước và năng suất
thấp nhỏ so với guồng xe nước Quảng Ngãi bội phần.
Lúc bấy giờ ở Huế không phải chỉ có thầy Phán trẻ tuổi ở trọ chung với chúng tôi là người
Quảng Ngãi. Ngược lại, Huế là kinh đô, người bốn phương tụ hội đông đúc, nên những
người gốc gác Quảng Ngãi ở Huế thiếu gì. Chỉ nguyên con cháu nội ngoại của Cần
Chánh Điện Đại Học sĩ, Túc Liệt Tướng, Diên Lộc Quận công Nguyễn Thân là đã lên tới số
hàng trăm rồi. Lúc bấy giờ cụ Cần đã ra người thiên cổ từ lâu, nhưng chuyện về cụ vẫn
còn được truyền tụng rộng rãi trong dân chúng miền Trung. Cũng như thầy Phán Quảng
Ngãi ở trọ chung với chúng tôi, cụ Cần bước vào hoạn lộ lúc mới 18 tuổi, làm Thừa phái ở
Sơn phòng Nghĩa Định. Gặp lúc mọi Đá Vách tràn xuống cướp phá, khắp Sơn phòng đều
khiếp sợ, không ai dám ra chống cự, chỉ duy có Nguyễn Thân xin Tĩnh Man Tiễu phủ sứ Đỗ
Đăng Đệ cấp 300 quân kéo ra đuổi đánh giặc mọi, truy kích đến tận buôn làng của
chúng trên vùng cao, khiến chúng sợ hãi đem toàn bộ tộc ra quy phục Triều Đình. Mến
Nguyễn Thân tuổi trẻ tài cao, Đỗ Đăng Đệ lưu tâm cất nhắc và đem con gái là Đỗ Thị Viên gã
cho Nguyễn Thân. Bà này đã sinh ra Binh Bộ Thượng thư Nguyễn Công Kế và Hoàng Quý
phi Nguyễn Thị Liễu, vợ chính (đệ nhất giai phi) vua Thành Thái. Dạo đó, tôi nghe người
lớn kể rằng Nguyễn Thân đã chiêu phủ giặc mọi Đá Vách bằng đường phèn. Nguyễn Thân sai
thủ hạ bỏ đường phèn lẫn lộn với đá cuội bưng ra cho ông ăn trước mặt bọn mọi khiến
chúng hoảng sợ tưởng ông là người nhà trời nên chịu quy hàng. Mãi gần đây, đọc sách
Lịch sử Vùng Cao qua Vũ Man Tạp Lục Thư của giáo sư sử học Nguyễn Đức Cung, tôi mới
biết chính xác người đã khuất phục mọi Đá Vách bằng đường phèn không phải Nguyễn
Thân mà là Nguyễn Tấn, thân phụ của Nguyễn Thân. Năm 1863, dưới triều Tự Đức, Án Sát sứ
Thái Nguyên là Ôn Khê Nguyễn Tấn, người thôn Thạch Trụ, Mộ Đức, Quảng Ngãi, nghe tin
giặc mọi Đá Vách tràn xuống cướp phá quê nhà, nên dâng sớ xin vua cho cầm quân dẹp
giặc. Vua y lời, phong Nguyễn Tấn làm Tĩnh Man Tiễu phủ sứ, cấp cho 3 nghìn quân, hạn
trong 6 năm, phải bình định xong giặc mọi. Nguyễn Tấn là người thao lược. Ông chia quân
đóng đồn lũy, thao dượt binh sĩ, phong bế tiếp vận, đột kích sào huyệt, rồi cuối cùng
phủ dụ chiêu hàng. Dùng kế bỏ đường phèn lẫn với đá cuội bốc ăn trước mặt bọn thủ
lĩnh giặc mọi chỉ là một phương thức tâm lý chiến trong các kế sách bình định vùng cao
của Nguyễn Tấn. Sau khi Nguyễn Tấn qua đời, những người kế nhiệm không ai có đủ bản
lĩnh chế ngự bọn mọi nên chúng lại nổi dậy làm phản, khiến người thanh niên 18 tuổi do
chân tập ấm sung chức Thừa phái ở Nghĩa Định Sơn phòng tên là Nguyễn Thân có dịp phô
trương bản lĩnh, kế tục sự nghiệp Tĩnh Man Tiễu phủ sứ của cha mình ngày trước.
Các mẩu chuyện trà dư tửu hậu ở ngôi nhà trọ phường Phú Hội thuở ấy liên quan đến
Quảng Ngãi thường có dính dấp đến mía đường. Quả tình Quảng Ngãi là xứ sản xuất
mía đường. Một hôm tôi được nghe người lớn ở chung nhà trọ nói chuyện về một cậu ấm
xứ mía đường xuất dương qua Pháp du học. Mười một mười hai năm trời ở bên Tây, cậu
ấm không tốt nghiệp một ngành nghề nào cả, nhưng chuyện này lại chỉ là chuyện riêng
của cậu và nhà nước Bảo Hộ, còn gia đình cậu ấm thì vẫn được báo cáo là việc học hành
của cậu tiến triển bình thường. Kịp đến khi thân phụ cậu ấm, vốn là đại thần đứng
đầu trăm quan, thông báo cho Tòa Khâm sứ Trung Kỳ ý định rút cậu về nước để xuất
chính, Tòa Khâm bèn trình về Bộ Thuộc Địa. Gặp trường hợp khó xử, không lẽ trả cậu về
nước hai tay không, Bộ Thuộc Địa bèn gọi cậu đến hỏi rằng xứ cậu có thứ gì là đặc sản,
và sau khi được cậu cho biết xứ cậu là xứ mía đường, Bộ Thuộc Địa bèn liên hệ với
trường Cao đẳng Canh nông cấp cho cậu bằng Kỹ sư Canh nông, chuyên khoa chế biến
mía đường. Sau này lớn khôn, lăn lóc ngoài đời, khi lên voi lúc xuống chó, tôi chẳng hề
bận tâm tìm hiểu thêm về câu chuyện ngày trước. Huế thì thiếu gì kỹ sư canh nông cậu
ấm đại thần. Mà kỹ sư canh nông cậu ấm đại thần gốc gác xứ Quảng cũng có đến ba
bốn người. Gia dĩ Huế không phải là xứ mía đường, Huế không có lò đường, việc gì
phải bận tâm đến chuyện con bò trắng răng sản xuất với chế biến mía đường có
đúng hay không đúng quy trình kỹ thuật. Cậu ấm về nước lại không theo nghề mía đường
mà lại đi làm việc nhà nước, nghĩa là kế tục sự nghiệp của thân phụ, làm quan đại thần.
Học vị, bằng cấp, tất cả chỉ là chiếc áo khoát trang trí, tô điểm bên ngoài thêm phần hào
nhoáng để cậu ấm đường mây thênh thang nhẹ bước. Hư hay thực thì có gì là quan trọng
? Chả thế mà sau này phái bộ Fisher giúp việc cho Tổng Thống Ngô Đình Diệm gồm toàn
chuyên viên tình báo chiến lược cũng nhất loạt khoát áo giáo sư Đại Học Michigan. Xin
đừng hỏi tại sao!
Năm 1942, chị dâu tôi mất, anh tôi tục huyền với một phụ nữ người Huế, và quyết định
không theo lề lối cũ để vợ con sống ở làng còn mình thì tiếp tục ở trọ ăn cơm tháng.
Thế là tôi theo anh tôi từ giã ngôi nhà của ông Cửu C. và không còn dịp nghe người lớn
nói chuyện phiếm về xứ mía đường. Tuy vậy, nhờ đã khôn lớn hơn, tôi biết thêm khá
nhiều chuyện về xứ Quảng qua việc đọc sách và học bài nhà trường. Một hôm, thầy dạy
sử địa là Giáo sư Dương Kỵ vui miệng nói với chúng tôi rằng tổ tiên nhà Nguyễn rất linh
thiêng khiến cho vua Tự Đức không có con, nếu không thì nhà Nguyễn đã mất ngôi từ
giữa thế kỷ 19. Thầy nói cho chúng tôi biết vua Tự Đức là con trai của Tuy Thịnh Quận
công Trương Đăng Quế, người huyện Bình Sơn, Quảng Ngãi. Vua Thiệu Trị và Trương
Đăng Quế đều là con rễ Đức Quốc công Phạm Đăng Hưng, vua Thiệu Trị kết hôn với bà
chị, tức là bà Từ Dũ, còn Trương Đăng Quế thì kết hôn với bà em. Bản thân Phạm Đăng
Hưng vốn là đệ nhất quyền thần, đã giữ chức Thái sư trải 3 triều vua, nay con gái (Từ Dũ)
ở ngôi mẫu nghi thiên hạ, con rễ (Trương Đăng Quế) kế nghiệp đứng đầu trăm quan,
quyền uy họ Phạm họ Trương quả là nghiêng nước. Ngặt một nỗi chính cung vẫn chưa có
con trai trong lúc các hoàng nam của nhà vua do các bà thứ phi sinh ra thì đã bắt đầu
trưởng thành. Vạn nhất vua Thiệu Trị có mệnh hệ gì thì địa vị và quyền uy của hai gia
đình họ Phạm họ Trương bị đe dọa. Vì vậy, kịp lúc hai chị em bà Từ Dũ cùng có thai, hai
bà mới bí mật ước hẹn với nhau rằng nếu bà Từ Dũ vẫn sinh con gái mà bà Trương Đăng
Quế sinh con trai thì hai bên sẽ tráo con cho nhau. Sự việc đã diễn ra y như dự kiến, và
con trai ông Trương Đăng Quế đã trở thành con trai vua Thiệu Trị, nhà Nguyễn mất ngôi
trong 36 năm trời (1847-1883). Thầy Dương Kỵ là người hoàng tộc, lại là giáo sư sử học,
nên chuyện thâm cung bí sử thầy vui miệng kể ra không phải là chuyện hoang đường.
Huống hồ sự uất hận trào máu của Hồng Bảo, sự bột phát ào ạt của giặc Chày Vôi, sự nổi
dậy làm loạn của Đinh Đạo (Ưng Đạo), dù chính sử nhà Nguyễn không ghi chép nguyên ủy
thực sự, nhưng thiên hạ đương thời cũng như hậu thế đều thấu rõ ngọn nguồn sâu kín
bên trong. Lại nữa, người họ Nguyễn hoàng tộc dong dõng cao, như phần đông người gốc
gác Thanh Hóa, trong lúc vua Tự Đức chỉ cao 1 mét 42, tầm vóc bé nhỏ, có phần gần gũi với
tầm vóc người xứ Quảng mía đường. Dù sao thì câu chuyện này cũng chỉ là chuyện
phiếm kể cho nhau nghe lúc trà dư tửu hậu. Thầy Dương Kỵ kể cho chúng tôi nghe khi đã
giảng xong bài học, mà tôi viết lại đây hầu chuyện bạn đọc thì cũng viết dưới dạng tùy
bút, nhớ gì viết vậy, tuyệt đối không phải là một công trình biên khảo.
Quảng Ngãi có hai ngọn núi Thiên Ấn và Thiên Bút. Núi Thiên Ấn vuông vức, nằm sát bên
sông Trà Khúc, trông giống như chiếc ấn đóng xuống cánh đồng ven sông : Thiên Ấn
niêm hà. Núi Thiên Bút nhỏ hơn, nhưng cao hơn, vươn lên như muốn đưa tay với tới tầng
mây : Thiên Bút phê vân. Tương quan giữa hai ngọn núi dưới mắt nhân thế là hòn Ấn lấn
hòn Bút. Nói cách khác, núi Thiên Ấn to lớn đồ sộ hơn núi Thiên Bút bội phần. Đứng về mặt
phong thủy mà suy diễn, chiếc ấn tượng trưng cho quan quyền, ngòi bút tượng trưng cho
văn chương chữ nghĩa, như vậy, hòn ấn lấn hòn bút có nghĩa là đất Quảng Ngãi có nhiều
người làm quan to, nhưng không thịnh đạt lắm về mặt văn học. Chúng ta chưa biết gì
nhiều về các nhân vật thời trước, khi Quảng Ngãi còn là Tượng Lâm, Lâm Ấp, Chiêm
Thành. Một thời gian dài sau khi Thượng Hoàng Hồ Quý Ly ép sứ giả Chiêm Thành là Bố
Điền thay đổi quốc thư, nhường thêm Cổ Lũy cho nước ta vào năm 1402, sử sách cũng
chưa từng ghi tên danh nhân kiệt xuất xứ Quảng. Mãi đến đời Lê Trung Hưng mới thấy
xuất hiện Bùi Tá Hán, người huyện Chương Nghĩa, Quảng Ngãi, làm quan nhà Lê từ chức
thổ quan đến chức Bắc quân Đô Đốc Chưởng Phủ sự Tổng trấn Quảng Nam Thiếu bảo
Trấn Quận công. Nhưng đến triều Nguyễn thì đất Quảng Ngãi phát quan to, đời nào
cũng ở ngôi vị đứng đầu trăm quan. Đời Gia Long, Minh Mạng có Tả Quân Lê Văn Duyệt,
người huyện Mộ Đức, làm Tổng Trấn Gia Định thành, là Cố mệnh Đại thần, có quyền tiền
trảm hậu tấu. Đời Thiệu Trị, Tự Đức có Cần Chánh Điện Đại Học sĩ Tuy Thịnh Quận công
Trương Đăng Quế, người huyện Bình Sơn, giữ ngôi vị Thái sư, đứng đầu trăm quan,
quyền khuynh thiên hạ. Đời Hàm Nghi, Đồng Khánh có Thái Tử Thiếu Phó Đông Các Đại
Học sĩ sung Quốc sử quán Tổng Tài Trương Quang Đảng, con trai Trương Đăng Quế. Đời
Đồng Khánh, Thành Thái có Cần Chánh Điện Đại Học sĩ Túc Liệt Tướng Diên Lộc Quận
công Nguyễn Thân, người huyện Mộ Đức, có công giúp người Pháp đánh dẹp Văn Thân
Cần Vương miền Trung, giữ chức Phụ Chính Đại Thần, kiêm Thượng Thư bộ Lại, có quyền
tiền trảm hậu tấu trong thời gian làm Khâm Mạng Tiết Chế Quân vụ Đại Thần đánh dẹp
phong trào Cần Vương Phan Đình Phùng. Đời Bảo Đại có Nguyễn Diệu sáng lập An Nam
Cộng sản Đảng, có Nguyễn Hy làm Tổng Đốc Thanh Hóa, làm Chưởng Lý Tòa Thượng Thẩm
Huế. Gần đây thì có Phạm Văn Đồng làm Thủ Tướng miền Bắc; Nguyễn Ngọc Thơ làm Phó
Tổng Thống, Trần Thiện Khiêm làm Thủ Tướng miền Nam. Còn hiện nay thì có Trần Đức
Lương làm Chủ Tịch Nước. Tóm lại, về mặt hoạn trường, đất Quảng Ngãi là đất phát Tể
Tướng. Ngược lại, về mặt văn học, Quảng Ngãi không có gì xuất chúng, thua xa Quảng
Nam, nhưng vẫn trội hơn Bình Định bội phần :
Tiếc công Bình Định xây thành
Để cho Quảng Ngãi vô giành thủ khoa.
Đại khái sự hiểu biết và mức tình cảm của tôi về đất nước và con người Quảng Ngãi chung
chung là thế. Kịp khi tôi đến tuổi lập gia đình, liên hệ giữa tôi và xứ Quảng bỗng dưng
bước sang một khúc rẽ quan trọng. Tôi cưới vợ người Quảng Ngãi. Thật ra vợ tôi không
hoàn toàn là người Quảng Ngãi, mà chính xác chỉ là người quê quán Quảng Ngãi. Bên nội
vợ tôi là người Quảng, còn bên ngoại là người hoàng tộc. Hơn nữa, vợ tôi sinh ra và lớn
lên ở Huế, chưa bao giờ đặt chân đến Quảng Ngãi. Bởi vậy, ngày mới quen biết nhau,
dưới mắt tôi, người con gái tôi đem lòng thương yêu và dự tính cưới làm vợ là một người
con gái Huế với đầy đủ nết hay tật xấu điển hình. Chỉ sau khi vợ chồng ăn ở với nhau
đã mấy mặt con, tôi mới dần dà phát hiện những đức tính đặc thù Quảng Ngãi rất đáng
trân trọng trong thăm thẳm tột cùng của tâm tư và cảm nghĩ của vợ tôi. Pha lẫn trong bản
chất mềm yếu tiêu cực cố hữu của người phụ nữ là sự cương cường chống lại áp bức và
bất công những khi buộc lòng phải đối mặt với những ngang trái của cuộc đời. Mà những
tình cảm và hành trạng quật cường này thường không bột phát vì quyền lợi của riêng
mình mà là vì người khác, cho cha cho mẹ, cho chồng cho con, và đôi khi cả cho đất nước,
cho đồng bào. Thật vậy, sáng ngày 30 tháng 4 năm 1975, khoảng 10 giờ sáng, nghe đài
Sài Gòn phát thanh lời tuyên bố đầu hàng của Dương Văn Minh, vợ tôi đã lặng thinh chảy
nước mắt, lẩm bẩm mấy tiếng ‘thua thì phải chịu nhục’ rồi gục mặt xuống bàn khóc tức
tưởi. Lòng tôi bỗng dưng tràn ngập một mối cảm xúc kỳ lạ, nửa phần xót thương, nửa phần
cảm phục. Xót thương là xót thương cho thân phận liễu bồ, nay mai phải đối đầu với sóng
gió của cuộc đổi đời, chỉ một thân một mình tự liệu lý mọi việc, không có chồng bên cạnh
che chở, khuyến khích, đỡ đần; cảm phục là cảm phục tinh thần vị tha, trong thương thân
còn có thương nguời, trong tình nhà còn có nỗi nước, nhân nghe cái lệnh đau lòng buông
súng đầu hàng mà phát sinh mối cảm khái bi lụy nhục nhã về cảnh nước mất nhà tan. Thêm
vào cái bản tính quật cường đó, vợ tôi còn là con người chân chất thực thà, thuần lương
trung hậu, nghĩ sao nói vậy, không che đậy, giả dối, không lật lọng, tráo trở, không nói
có thành không, không nói không là có. Mà đó chính là cái nghĩa khí của người xứ Quảng.
Người các xứ khác, như người Bắc, người Huế, nghĩ rằng mình khôn ngoan hơn, lanh lợi
hơn, tế nhị hơn, mềm dẽo hơn, nên có thể đã từng cho rằng thái độ ứng xử như vậy là
quá bộc trực, là thiếu tinh tế. Nhưng mà tôi đây, hơn nửa đời lăn lóc nổi trôi trong chính
trường, khi lên voi, lúc xuống chó, càng va chạm nhiều cảnh đời phũ phàng ngang trái,
càng kinh quá nhiều thói đời đen bạc lọc lừa, lại càng thấy quý trọng bội phần tâm tính và
khí tiết con người xứ Quảng.
Cái phần sâu lắng đặc biệt Quảng Ngãi trong thăm thẳm tột cùng của tâm tư và cảm nghĩ
của vợ tôi, sở dĩ lâu ngày tôi cũng dần dà phát hiện được, là nhờ mối tương quan bố vợ
chàng rễ, nói rõ ra, là nhờ cuộc sống chung đụng giữa tôi với nhạc phụ tôi, một người con
xứ Quảng điển hình. Nhạc phụ tôi là Lê Trung Chi, người Phú Nhơn, huyện Sơn Tịnh,
Quảng Ngãi, miền đất có hai thắng cảnh Long đầu hí thủy và Thiên Ấn niêm hà. Nhạc phụ
tôi có đầy đủ các cá tính đặc thù Quảng Ngãi nói trên đây, thừa hưởng đức tính và nghĩa
khí của cha ông truyền lại, nên bình sinh không khi nào nói tới hai lời, không vì lợi ích riêng
tư mà chịu khuất phục trước những người quyền thế, không hèn hạ xu phụ kẻ có chức có
quyền mà hiếp đáp người dân thấp cổ bé miệng. Năm 1938, lúc làm Tri Huyện Yên
Thành, Nghệ An, nhạc phụ tôi đã đứng về phía những người dân quê Yên Thành, xử cho
họ thắng kiện, khi họ đứng đơn kiện một người Pháp chủ đồn điền ngang nhiên cướp
công điền công thổ của họ. Viên công sứ Nghệ An bênh vực tên Tây ăn cướp nên đã phúc
trình về Toà Khâm sứ Trung Kỳ rằng nhạc phụ tôi bênh vực đám dân làm loạn, thành thử
chuyện bé xé ra to, Thượng Thư Bộ Hình Bùi Bằng Đoàn phải thân hành ra tận nơi giải
quyết. Nhận thấy nhạc phụ tôi làm đúng, Bộ Hình đã chung thẩm y án, nhưng để tránh sự
căng thẳng với bên Bảo Hộ, Nam Triều chuyển nhạc phụ tôi ra làm Tri Huyện Yên Định,
Thanh Hóa. Đầu năm 1944, lúc đương chức Tri Phủ Quảng Xương, nhạc phụ tôi không
nhẫn tâm cưỡng ép dân quê nhổ mạ trồng đay theo lệnh chính quyền Pháp-Nhật nên đã
bị cách chức, không những chỉ mất chức Tri Phủ mà còn bị đuổi về vườn, tước bỏ hết
quan chức phẩm hàm. Giữa năm 1955, đương chức Tỉnh Trưởng Quảng Nam, vì không làm
vừa ý viên Cố vấn người Mỹ đòi hỏi thay đổi toàn bộ nhân sự tại tỉnh đường, lại còn sử
dụng một số đảng viên Việt Nam Quốc Dân Đảng làm Quận Trưởng một số quận ở miền
núi, nên nhạc phụ tôi đã bị cách chức Tỉnh Trưởng. Hai tháng sau, khi chính phủ Ngô Đình
Diệm đàn áp đảng phái, các quận trưởng này bỏ quận đường kéo lính Nghĩa Dũng vào
núi lập chiến khu, và nhạc phụ tôi bị đuổi ra khỏi ngành công vụ và bị chỉ định cư trú tại
Nha Trang. Đến năm 1963, khi vụ Phật giáo xẩy ra, nhạc phụ tôi lại còn bị đưa lên an trí
ở Ban Mê Thuột. Tóm lại, cái ý chí quật cường, cái tinh thần không ham danh lợi, đã liên
tục lưu truyền đời này sang đời khác trong huyết quản những người trong cái gia đình ở
Phú nhơn, Sơn Tịnh, Quảng Ngãi ấy, theo đúng đạo lý nhà Nho : ‘Phú quý bất năng dâm,
bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất’.
Với thân phận con rễ tỏ tình hiếu kính cùng nhạc phụ, nhưng đồng thời cũng với tấc lòng
một kẻ sĩ ngưỡng mộ một kẻ sĩ, năm nhạc phụ tôi tuổi tròn 80, tôi đã dâng tặng bài thơ
sau đây:
Nhạc phụ Lê Trung Đại nhân bát tuần khánh thọ
Bát thập niên lai gia quốc tâm
Hiếu Trung Nhân Nghĩa thậm cao thâm.
Long Đầu tiết tháo trường sơn thủy,
Thiên Ấn phong tư tống cổ câm (kim).
Đế khuyết tằng thời viên giai ngẫu,
Nam thành kỷ độ độc lao tâm.
Phù vân danh lợi phi công nguyện,
Thử phiến đan tâm vị dị tầm!
Tế Hồ Văn Châm cung hạ
(Mừng thọ bát tuần của nhạc phụ Lê Trung Đại nhân. Tám mươi năm tình nhà nổi nước, Các
mặt Hiếu Trung Nhân Nghĩa đều rất mực cao sâu. Tiết tháo đất Long Đầu còn dài với
sông núi, Phong tư núi Thiên Ấn sáng mãi với cổ kim.Đã vẹn toàn mối duyên tốt đẹp nơi
đế khuyết (Huế), Mà bao lần còn một mình lo nghĩ (cho dân cho nước) tại chốn thành
Nam (Sài gòn).Danh lợi là phù vân, không phải là sở nguyện. Tấm lòng son ấy, thế gian
chưa dễ tìm. Con rể Hồ Văn Châm kính mừng.)
Nay xét phong tư và tiết tháo của con cháu đời sau là có thể suy đoán được tư cách và
hành trạng của cha ông đời trước. Nhạc phụ tôi đã không nghe lời chủ đồn điền Tây, đã
không tuân lệnh quan cai trị Pháp-Nhật, lại cũng không nể nang cố vấn Mỹ, thà chịu thiệt
thòi cho bản thân chứ không chịu làm những việc trái với lương tâm, có phương hại đến
quyền lợi quốc gia dân tộc. Vậy thì có lẽ nào các bậc tiền bối ngày trước lại có thể có
những hành vi phản bội, hèn yếu, khiếp nhược? Chẳng hạn, ông tổ bốn đời của nhạc
phụ tôi là Lê Đăng Lượng, tính tình ngay thẳng, khi làm Bố chính Bình Thuận, đang đêm
sai lính mở cổng thành cho người nhà đi bốc thuốc, nên bị Tuần phủ sở tại gièm pha tâu về
Triều Đình khiển trách tội tự tiện mở cổng thành ban đêm tư thông với giặc, phải đổi đi làm
Tiễu Phủ sứ Sơn phòng Thanh Hóa. Nguyên do sự gièm pha vu cáo là tình trạng hiềm khích
giữa hai quan lớn đầu tỉnh bởi vì lòng dạ Bố chính bộc trực, thường hay công khai chê bai
Tuần phủ ham ăn của đút. Ra nơi trấn nhậm mới, Lê Đăng Lượng có công lập một số
làng ở thượng du Thanh Hóa nên mãi gần đây vẫn còn được dân các làng ấy thờ làm Tiền
Hiền. Hai con trai lớn của Lê Đăng Lượng là Lê Trung Phu và Lê Trung Đình hưởng ứng
chiếu cần vương của vua Hàm Nghi, ngày 13-7-1885, khởi nghĩa binh chiếm tỉnh thành
Quảng Ngãi để chống Pháp. Về sau, cuộc khởi nghĩa bị thất bại, Lê Trung Phu tự vẫn, Lê
Trung Đình bị bắt và bị xử trảm. Về hành trạng của Lê Trung Đình, hầu hết sử sách trước
nay đều tỏ lòng tán đồng và biểu dương. Quân cần vương Quảng Ngãi được ghi nhận là
đã ứng nghĩa trước nhất. Chiếu cần vương vừa được phát ra là Quảng Ngãi đã khởi binh
ứng nghĩa chiếm tỉnh thành. Đại Nam Thực lục cho rằng sở dĩ Quảng Ngãi hành động mau
chóng như vậy là vì trước đây đã nhận được lệnh Tôn Thất Thuyết tổ chức Nghĩa Hội để
sẵn sàng khởi binh. Thật vậy, để kháng chiến chống Pháp, Tôn Thất Thuyết đã cho xây
thành Tân Sở ở Quảng Trị, tăng cường biền binh Quảng Nam và Nghĩa Định cho các mặt
trận Thuận An và Hưng Hóa, và tổ chức Nghĩa Hội trong giới văn thân Trung Kỳ. Sau khi
vua Đồng Khánh được người Pháp lập lên, ngoại trừ chung quanh Kinh thành Huế, suốt
một giải đất từ Bình Thuận đến Thanh Hóa, phong trào Văn Thân Cần Vương nổi lên
cuồn cuộn theo vua Hàm Nghi chống lại tân triều :
Gẫm xem thế sự thêm rầu,
Ở giữa Đồng Khánh, hai đầu Hàm Nghi.
Vào thời điểm Lê Trung Đình khởi binh chiếm tỉnh thành Quảng Ngãi, các Tiễu Phủ sứ Sơn
phòng Quảng Nam Trần Văn Dữ và Tiễu Phủ sứ Sơn phòng Nghĩa Định Nguyễn Thân đều có
tham gia Nghĩa Hội. Chính Nguyễn Hy (con trai Nguyễn Thân) đã viết trong gia phả : ‘Tiên
công khi làm Tiễu Phủ Sơn phòng gặp khi quốc nạn thiệt là gian nan lắm, nhất là thiệt
hết sức khổ tâm vì là khi đó thương hào 3 tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định giao
ước tôn tiên công làm nguyên soái để bình Tây sát Tả. Đã đúc ấn nguyên soái rồi’. Vua
Đồng Khánh cử Phan Liêm làm Khâm sai Đại thần Tả Trực Kỳ để đánh dẹp Văn Thân. Phan
Liêm bèn sai Trần Văn Dữ đem quân Sơn phòng vào chiếm lại thành Quảng Ngãi. Trần
Văn Dữ thối thác không chịu tiến quân nên bị đổi đi làm Bố chính Bình Thuận. Trần Văn
Dữ không đi nhậm chức mới, ở lại Quảng Nam khởi binh cần vương chống lại tân triều.
Phan Liêm sai Đinh Hội mang 900 biền binh vào đánh Lê Trung Đình. Đinh Hội chưa vào tới
địa phận Quảng Ngãi thì được tin Nguyễn Thân đã chiếm lại tỉnh thành Quảng Ngãi, Thủ
lĩnh Lê Trung Đình bị bắt, Phó Tướng Nguyễn Tự Tân bị chém chết. Số là Nguyễn Thân tuy
có tham gia Nghĩa Hội nhưng muốn trở cờ lập công với tân triều nên ngày 26-7-1885 (theo
Philippe Devillers) mang quân Sơn phòng về tỉnh thành nói là để hội quân ứng nghĩa,
nhưng khi đã vào trong thành thì bất thần trở mặt chém chết Nguyễn Tự Tân và bắt trói Lê
Trung Đình để hôm sau đem xử trảm. Về việc thay đổi lập trường của Nguyễn Thân, Đào
Trinh Nhất trong sách Phan Đình Phùng đã viết như sau : ‘Ông (Nguyễn Thân) sinh vào hồi
nhà nước lâm nạn, nên khi đầu, đối với thời thế, ông cũng xem bằng con mắt bi quan và
có lòng phẫn khích lắm. Song vì tấm lòng lập công danh nặng hơn lòng yêu nước, cho nên
sau ông đổi ý kiến ngay, đem thời thế vào lợi dụng cho mình’. Chỉ vì về sau Nguyễn
Thân đã tận lực giúp người Pháp đánh diệt phong trào cần vương, làm nhiều việc trái với
lòng người, nên các tài liệu gia phả liên quan đến Nguyễn Thân (Nguyễn Tộc gia phả do
Nguyễn Hy viết) có nhiều điều không đúng sự thật nhằm mục đích biện minh cho hành
động của Nguyễn Thân. Thí dụ trong vụ chiếm lại tỉnh thành Quảng Ngãi, để tránh cho
Nguyễn Thân khỏi mang tiếng phản trắc, tráo trở, tài liệu gia phả viết rằng Nguyễn Thân
sai Đinh Hội đem 900 biền binh đến lấy lại tỉnh thành, Lê Trung Đình chỉ có trong tay 400
dân phu, liệu sức không chống lại nổi, nên mở cửa ra hàng, Nguyễn Tự Tân xách gươm
xông ra chống đối nên bị chém chết. Rõ ràng đây là những lời lẽ thiếu trung thực, nếu
không muốn nói là bịa đặt có hậu ý. Đinh Hội thuộc nhân số Sơn phòng Quảng Nam,
Nguyễn Thân chỉ huy Sơn phòng Nghĩa Định, làm sao Nguyễn Thân điều động được? Lê
Trung Đình trong tay chỉ có 400 dân phu theo như tài liệu gia phả, nhưng Vũ Ngự Chiêu
trích dẫn L.Sogny cho biết trong thành Quảng Ngãi nhân số nghĩa quân lên đến hàng
nghìn : ‘A Quảng Ngãi, le 13 Juillet 1885, le Prince Tuy Ly était proclamé Phụ Quốc Vương
par le Cử nhơn Lê Trung Đình et le Tú Tài Nguyễn Tự Tân qui avaient réuni sur les rives du
Trà Khúc plusieurs milliers d’hommes armés’. Nói rằng Lê Trung Đình mở cửa thành ra hàng,
nhưng Đinh Hội chỉ là một quan chức nhỏ của Sơn phòng Quảng Nam, Lê Trung Đình lại có
mệnh vua trong tay, nhân sự dưới quyền cũng đông đảo hơn bội phần, Lê Trung Đình sợ
gì Đinh Hội mà phải ra hàng. Cho dù Lê Trung Đình có hèn nhát, khiếp nhược, không còn
là con người nghĩa khí của đất Quảng Ngãi, mà chịu cúi mặt ra hàng thì Lê Trung Đình về
sau cũng đã áo mão xênh xang như Trương Quang Đảng, lẽ nào lại bị bắt trói và hôm sau
bị đem xử trảm? Tài liệu gia phả của Nguyễn Hy đầy dẫy những chuyện thiếu trung thực
và phi lý như vậy, tiếc rằng nhiều nhà biên khảo ngày nay đã phóng tâm lấy đó làm tin
nên nhiều chỗ trong công trình của họ không đúng với sự thật lịch sử.
Dù sao thì ‘Trăm năm bia đá (hay tài liệu thành văn) cũng mòn, Ngàn năm bia miệng
vẫn còn trơ trơ". Chỉ có người dân Quảng Ngãi là nhân chứng lịch sử, là trọng tài vô tư, là
quan tòa đầy đủ thẩm quyền luận công định tội. Nhân dân Quảng Ngãi đã đánh giá tư
cách và hành trạng Lê Trung Đình như thế nào, mọi người đều rõ. Chả thế mà chính
quyền Việt Minh đã lấy tên Lê Trung Đình gọi tỉnh Quảng Ngãi, và chính quyền Cộng Hòa
đã lấy tên Lê Trung Đình đặt tên cho một trong 2 con đường lớn của thị xã Quảng Ngãi.
PHAN LẠC PHÚC * NỖI NHỚ
PHAN LAÏC PHUÙC
Coù nghóa gì caùch trôû
Anh soáng baèng tình xöa
Anh soáng baèng noãi nhôù
Anh nhôù em buoåi saùng
Anh nhôù em buoåi tröa
Nhôù em khi trôøi naéng
Nhôù em khi trôøi möa
Nhôù em trong giaác nguû
Thaáy ñaày trong mô
Nhôù em ñeâm thöùc giaác
Töø quy hoùt röøng xa
Nhôù em trong côn soát
Goïi teân em baát ngôø
Nhôù gay gaét muøa Haï
Nhôù aâm thaàm muøa Thu
Nhôù se saét muøa laïnh
Nhôù noàng naøn Xuaân qua
Noãi nhôù nhö coû moïc
Ñaøy ñoài xanh nuùi xa
Noãi nhôù laø löông thöïc
Nuoâi anh soáng trong tuø. . .
(1995)
( BAÏN BEØ GAÀN XA)
LIHILKA NAROS * TÌNH MẪU TỬ
NguyÍn Væn Sâm dÎch
Lilika Nakos ÇÜ®c coi là tác giä Hy Låp cÆn Çåi khai thác vÃn ÇŠ nhân bän. Bà sanh næm 1903 tåi Athens, có truyŒn ng¡n ÇÀu tay in trên t© tåp chí Europa cûa Pháp.
Mt trong nh»ng truyŒn n‡i ti‰ng cûa bà là Lost Soul (1943) . TruyŒn ng¡n Tình MÅu Tº (Maternity) ÇÜ®c coi là c° Çi‹n và ÇÜ®c dåy ª nhiŠu trÜ©ng ñåi h†c trên th‰ gi§i vì nói lên ÇÜ®c hai m¥t ÇÓi c¿c cûa con ngܪi: dºng dÜng / giúp Ǫ khi thÃy s¿ hoån nån cûa ngÜ©i khác. (NVS)
H† ljn Marseilles Çã hÖn tháng nay rÒi, tråi tœ nån cûa h†, ngÜ©i Armenian, ª ngoåi ô trông giÓng nhÜ m¶t ngôi làng nhÕ. H† sº døng bÃt cÙ thÙ gì có ÇÜ®c Ç‹ che n¡ng Ǫ mÜa: ngÜ©i giàu thì dùng tæng, dùng lŠu, phÀn l§n còn låi không th‹ tìm thÃy gì khä dï tÓt hÖn, bèn tåm trú dܧi nh»ng tÃm thäm treo bÓn góc trên bÓn cái c†c cây. Ai may m¡n hÖn thì tìm ÇÜ®c tÃm väi treo lên bÓn bên Ç‹ che ánh m¥t tr©i chói chang. RÒi thì h† coi Çây là nhà. ñàn ông Ç° xô Çi tìm viŒc-- bÃt cÙ thÜ®ng vàng hå cám viŒc gì cÛng ÇÜ®c-- Ç‹ khÕi bÎ cÖn Çòi hành hå, v§i låi lÛ trÈ còn có chút gì Çó bÕ vô miŒng.
Trong Çám này, th¢ng Mikali không th‹ làm gì ÇÜ®c h‰t. Nó æn bánh mì thØa cûa nh»ng ngÜ©i ª lŠu k‰ bên thÜÖng håi vÙt cho. N¥ng trïu lòng nó khi nhÆn. Nó là th¢ng bé b¿ x¶n, mÜ©i bÓn tu°i rÒi, låi månh khÕe n»a. Làm sao tìm ÇÜ®c công æn chuyŒn làm khi mà th¿c t‰ nó phäi mang trên lÜng gánh n¥ng m¶t ÇÙa bé sÖ sanh? Th¢ng bé ra Ç©i tåo nên cái ch‰t cûa mË nó, tØ lúc Çó t§i gi© khóc i-Ì suÓt ngày vì Çói khát. Làm sao có th‹ chÃp nhÆn cho Mikali làm khi mà chính ngÜ©i ÇÒng hÜÖng v§i nó cÛng Çu°i nó ra khÕi láng vì không chÎu n‡i ti‰ng khóc rï rã liên tøc cûa th¢ng bé, ti‰ng khóc khi‰n h† cä Çêm mÃt ngû. Chính th¢ng Mikali cÛng chán nãn vŠ ti‰ng khóc này. ñÀu óc nó trÓng r‡ng, nó lang thang nhÜ m¶t kÈ vô hÒn. Ch‰t mŒt vì thi‰u ngû và rã r©i, nó luôn phäi lê chân v§i gánh n¥ng Çi‰c tai nhÙc óc trên vai, gánh n¥ng m¶t s¿ ra Ç©i làm cho cu¶c sÓng nó vô vàn kh° sª. ñÙa bé quä Çã ch†n không Çúng lúc cÛng không Çúng ch‡ Ç‹ xuÃt hiŒn trên trái ÇÃt này. Ti‰ng khóc nó làm m†i ngÜ©i chán nãn. H† Çã chÎu Ç¿ng quá nhiŠu kh° løy rÒi, h† thÜÖng håi ܧc mong th¢ng bé ch‰t Çi cho yên thân. NhÜng nó không ch‰t, nó tuyŒt v†ng tìm con ÇÜ©ng sÓng b¢ng cách khóc l§n hÖn báo Ƕng cái Çói khát cûa mình. MÃy ngÜ©i Çàn bà vô tâm Çã bÎt tai låi, và Mikali Çi lang thang nhÜ m¶t th¢ng say. Không ÇÒng xu dính túi Ç‹ mua sºa cho th¢ng bé, không nh© ÇÜ®c ngÜ©i Çàn bà nào trong tråi s¤n lòng giúp cho th¢ng bé bú thép. M¶t chút thôi Ç‹ Ǫ lòng .
M¶t ngày kia, không th‹ chÎu Ç¿ng hÖn n»a, th¢ng Mikali Çi vŠ phía bên kia tråi, vŠ phía tråi cûa ngÜ©i Anatolia: h† cÛng là ngÜ©i tœ nån, trÓn chåy s¿ tàn sát cûa dân Th° ª vùng Ti‹u Á. Có ngÜ©i nói v§i Mikali r¢ng ª ÇÃy có m¶t ngÜ©i Çàn bà có th‹ thÜÖng, giúp th¢ng bé. Nó Çi mà lòng hi v†ng tràn trŠ. LŠu tråi cûa h† cÛng giÓng nhÜ lŠu tråi ª bên nó-- cÛng cái nghèo kh° Çó. MÃy bà già còng lÜng trên såp ván kê sát ÇÃt; trÈ con chân không chÖi v†c ª mÃy vÛng nܧc dÖ. Khi nó t§i nÖi, vài bà già nhÕm dÆy hÕi thæm nó cÀn gì, nhÜng nó ti‰p tøc ti‰n bܧc, chÌ ngØng låi trܧc mt mt cæn lŠu mª cºa có treo hình ñÙc MË, tØ bên trong v†ng ra ti‰ng khóc cûa trÈ thÖ.
"Xin vì ñÙc MË Bác Ái, ñÙc MË mà quš bà Çã th© phÜ®ng,' nó nói b¢ng ti‰ng Hy Låp, 'Hãy thÜÖng håi ÇÙa trÈ mÒ côi ti tình này, cho nó mt chút sºa. Tôi là mt ngÜ©i Armenia khÓn kh° bÀn hèn....'
M¶t thi‰u phø duyên dáng, Çen dòn, hiŒn ra. Trên tay cô mt ÇÙa trÈ Çang bú nút vú mË, sung sܧng tuyŒt cùng, Ç© ÇÅn m¡t lim dim.
Cô ta hÕi, "ñÜa ÇÙa nhÕ coi, trai hay gái vÆy?"
Tim Mikali ÇÆp månh vì vui sܧng. Dæm bäy ngÜ©i hàng xóm ljn gÀn Ç‹ coi, h† giúp Mikali lÃy cái bÎt Ç¿ng th¢ng bé ra khÕi vai nó, h† tò mò chÒm t§i nhìn. Nó dª tÃm khæn ra. MÃy ngÜ©i Çàn bà thét lên nh»ng ti‰ng hãi hùng. Th¢ng bé không còn chút nhân dång gì n»a. Cái ÇÀu bÎ b¿ nhÜ trái bí, thân hình Çã mÕng thiŒt mÕng rÒi còn teo rút låi nhÕ xíu nhÕ xiu. Lâu nay th¢ng bé chÌ có ngón tay Ç‹ bú, ngón tay bây gi© sÜng nª lên, không còn Çút vØa vô miŒng nó n»a. ThiŒt là khûng khi‰p! Chính Mikali cÛng lùi låi vì s® häi.
"MË Öi!" mt ngÜ©i Çàn bà kêu lên, "Çây là m¶t con dÖi hút máu, quä thiŒt rÒi, m¶t con dÖi hút máu! Có s»a, tôi cÛng không dám cho nó bú Çâu."
"Chính là m¶t kÈ phän Chúa!" m¶t ngÜ©i n»a nói trong khi làm dÃu thánh giá. "ñúng là con cûa tøi Th° rÒi!"
M¶t bà già x†m lù khù ljn. "Hu, hu!" bà kêu thét lên khi thÃy th¢ng nhÕ. " Qu› d» Çây mà!' RÒi quay vŠ phía Mikali bà quát tháo: " ñi ! ñi ra khÕi ch‡ nÀy ngay, ÇÒ ôn hoàng dÎch lŒ xui xÈo, ÇØng có xéo t§i ch‡ nÀy n»a nha. MÀy Çem tai vå låi cho tøi tao Çó!"
RÒi thì tÃt cä b†n xúm låi Çu°i xô, Çe d†a nó. M¡t nó nhè nhoËt, nó ra Çi, mang theo ÇÙa nhÕ vÅn còn bÎ cÖn Çói hành hå.
Không th‹ làm gì ÇÜ®c h‰t, ÇÙa nhÕ Çä bÎ k‰t án tº b¢ng cách bÕ Çói rÒi. Chính Mikali cÛng cäm thÃy vô cùng cô ÇÖn và tuyŒt v†ng. M¶t luÒng hÖi lånh chåy dài trên sóng lÜng khi nó nghï t§i Çang mang trên lÜng mình m¶t con quái vÆt. Nó ngã vÆt xuÓng trên bóng mát cûa m¶t cæn lŠu. Tr©i vÅn còn quá Ãm. Khung cänh trãi r¶ng ra trܧc m¡t nó là m¶t giäi ÇÃt r¶ng, khô c¢n, ÇÀy dÅy rác r‰nh. Còi trÜa kêu lên tØ Çâu Çây. Ti‰ng còi g®i nó nh§ r¢ng mình không æn gì h‰t tØ hôm trܧc. Phäi lÕn ra ngoài phÓ, quanh mÃy quán cà-phê ngoài ÇÜ©ng, bóc trm mÃy mi‰ng bánh mì æn d« dang còn bÕ låi trên dïa m§i ÇÜ®c; hay là løc l†i trong mÃy thùng rác ki‰m món gì mà chó chÜa æn. Thình thình nó cäm thÃy cu¶c Ç©i sao mà ÇÀy nh»ng kinh hoàng, nó ÇÜa tay lên che m¥t, khóc trong n‡i tuyŒt v†ng vô b©.
Khi nó ng»ng m¥t lên, mt ngÜ©i Çàn ông Çang ÇÙng trܧc m¥t nó, ngó xuÓng. Nó nhÆn ra Çây là ngÜ©i Tàu thÜ©ng ljn tråi bán mÃy thÙ trang sÙc rë tiŠn làm b¢ng giÃy hay là nh»ng thÙ lÄm cÄm Ç‹ móc vô vòng tay, chú bán mà không thÃy ai mua. ThÜ©ng thÜ©ng ngÜ©i ta trêu ch†c chú vì màu da và Çôi m¡t x‰ch, b†n nhÕ hát ghËo: "C¡c chú ba tàu th¢ng nào cÛng nhÜ th¢ng nÃy, th¢ng nào láng cháng Çu°i cha nó Çi vŠ Tàu..."
Mikali thÃy chú nhìn xuÓng nó trìu m‰n, môi mÃp máy nhÜ muÓn nói ÇiŠu gì. RÒi thì chú nói: 'ñØng khóc, ÇØng khóc chú bé..." RÒi røt rè nói thêm: 'ñi theo tôi...."
Mikali chÌ có th‹ trä l©i b¢ng cái l¡c ÇÀu; nó muÓn chåy trÓn. Nó tØng nghe bi‰t bao nhiêu là chuyŒn kinh khûng vŠ s¿ tàn ác cûa ngÜ©i phÜÖng ñông rÒi! Ÿ tråi nó còn nghe cä nh»ng chuyŒn nhÜ h† có thói --- giÓng ngÜ©i Do Thái--- Çi b¡t cóc trÈ con Công giáo vŠ gi‰t Ç‹ uÓng máu!
NhÜng ngÜ©i Çàn ông kia vÅn ÇÙng Çó, không nhúc nhích. Vì vÆy trong lúc quá tuyŒt v†ng, Mikali Çã Çi theo ông ta. Còn chuyŒn gì xÃu tŒ hÖn n»a có th‹ xäy ra cho nó chÙ? Nó Çi mà run rÄy, y‰u nh§t, gÀn té v§i th¢ng nhÕ. NgÜ©i Tàu ljn gÀn nó, £m giùm nó ÇÙa nhÕ, ôm vào lòng, trìu m‰n.
H† qua nhiŠu khu ÇÃt trÓng, rÒi thì rë vô con l¶ nhÕ dÅn ljn mt cái lŠu g‡ có vÜ©n rau nhÕ bao quanh. Ông ta ngØng trܧc cºa, v° tay hai cái. Có ti‰ng bܧc chân nhè nhË bên trong, mt ngÜ©i nhÕ thó bܧc ra mª cºa. Nhìn thÃy ông ta, khuôn m¥t ngÜ©i Çàn bà rång r« lên rÒi thì mt nø cÜ©i hånh phúc nª ra. Bà ta chào h†, ÇÖn giän. Khi Mikali ÇÙng chôn chân ª Çó, bÓi rÓi thì ngÜ©i Tàu nói v§i nó: 'Vô Çi chÙ; ÇØng ngåi ngùng gì h‰t. ñây là v® cûa tôi."
Mikali Çi vào trong, phòng rng hÖn mình tܪng, chia ra ª giºa b¢ng m¶t tÃm bình phong giÃy màu. M†i ch‡ ÇŠu såch së ngæn n¡p, dÀu r¢ng có vë bÀn hàn. Trong m¶t góc nhà, nó thÃy mt cái nôi mây.
"ñây là con tôi," thi‰u phø nói trong khi duyên dáng nghiêng ÇÀu vŠ m¶t bên, cÜ©i v§i nó. "Con tôi rÃt nhÕ, ÇËp l¡m; ljn Çây coi."
Mikali ljn gÀn, thÀm thán phøc. M¶t ÇÙa nhÕ bø bÄm, nܧc da không Çen nhÜ mË nó, Çang ngû thanh bình, ÇÜ®c Ç¡p b¢ng m¶t tÃm väi có nh»ng thêu móc b¢ng vàng, giÓng nhÜ m¶t ti‹u vÜÖng gia.
RÒi thì ngÜ©i chÒng kêu v® låi, m©i v® ngÒi xuÓng chi‰u, không nói l©i nào, ông Ç‹ lên Çùi nàng ÇÙa nhÕ Çang ch‰t Çói rÒi cúi ÇÀu thÆt sâu trܧc v®. NgÜ©i Çàn bà ngåc nhiên cúi xuÓng, kéo tÃm väi che ÇÙa nhÕ ra. HiŒn ra trܧc m¥t nàng ÇÀy Çû tÃt cä b xÜÖng kinh khûng cûa nó. Nàng kêu lên-- m¶t ti‰ng kêu thÜÖng håi tuyŒt cùng-- rÒi £m ÇÙa nhÕ xi‰t vào ch‡ trái tim, cho bú. V§i m¶t cº chÌ dung dÎ, bình thÜ©ng, nàng kéo våt áo phû b vú cæng sºa, ÇÙa trÈ Çáng thÜÖng, háo Çói Çang bú chùn chøt ª Çó.
(dÎch theo bän ti‰ng Anh)
Texas, Dec. 2002
TRẦN HOÀNG ANH * BUỔI SÁNG VÀ EM
bu°i sáng và
em
TrÀn Hoàng Anh
Em bu°i sáng làm duyên cùng n¡ng s§m
Trên môi tÜÖi ng†t mÆt ong Ç©i
Hoa bܧm phÃt phÖ,
Tr©i mây Çeo Çu°i
Xuân vŠ rÒi thúc døc lòng tôi
Em bu°i sáng nhË nhàng Çôi guÓc g‡
Gõ trên ÇÜ©ng ÇŠu Çæn ti‰ng tÖ yêu
ñôi m¡t ܧt còn nh© nhung giÃc ngû
Hai bên ÇÜ©ng cây cÕ c®t cÜ©i trêu.
Em bu°i sáng và làn môi phøng phÎu
Phä hÖi thÖm mát rÜ®i cõi lòng tôi
( ThÖ TRÀn Hoàng Anh)
TrÀn Hoàng Anh
Em bu°i sáng làm duyên cùng n¡ng s§m
Trên môi tÜÖi ng†t mÆt ong Ç©i
Hoa bܧm phÃt phÖ,
Tr©i mây Çeo Çu°i
Xuân vŠ rÒi thúc døc lòng tôi
Em bu°i sáng nhË nhàng Çôi guÓc g‡
Gõ trên ÇÜ©ng ÇŠu Çæn ti‰ng tÖ yêu
ñôi m¡t ܧt còn nh© nhung giÃc ngû
Hai bên ÇÜ©ng cây cÕ c®t cÜ©i trêu.
Em bu°i sáng và làn môi phøng phÎu
Phä hÖi thÖm mát rÜ®i cõi lòng tôi
( ThÖ TRÀn Hoàng Anh)
TRẦN HỒNG CHÂU * ĐÃ Ở CÙNG TA
đã ở cùng ta
Trần Hồng Châu
Cánh trà lênh đênh chát
Ngọt chữ thảo Đường thi
Trên hổ phách Đường thi
Ấm chén ở cùng ta
Hồn xưa nhiều hò hẹn
Chữ nhỏ lắm vân vi
Mắt thơ nghiêng nhạc tóc
Sách vở ở cùng ta
Cái ghế ta nghiêng ngửa
Cái bàn ta gác chân
Cây bút mòn giấy trắng
Tay áo mực vết đau
Tất cả ở cùng ta
Mai này có theo ta
Trong chuyến đi cùng tận?
Lạnh dời đếm bơ vơ
Đã cùng ta ăn nằm
Nhớ cùng ta đi nhé!
(Hạnh PHúc Đến Từng Phút Giậy
Trần Hồng Châu
Cánh trà lênh đênh chát
Ngọt chữ thảo Đường thi
Trên hổ phách Đường thi
Ấm chén ở cùng ta
Hồn xưa nhiều hò hẹn
Chữ nhỏ lắm vân vi
Mắt thơ nghiêng nhạc tóc
Sách vở ở cùng ta
Cái ghế ta nghiêng ngửa
Cái bàn ta gác chân
Cây bút mòn giấy trắng
Tay áo mực vết đau
Tất cả ở cùng ta
Mai này có theo ta
Trong chuyến đi cùng tận?
Lạnh dời đếm bơ vơ
Đã cùng ta ăn nằm
Nhớ cùng ta đi nhé!
(Hạnh PHúc Đến Từng Phút Giậy
ĐẶNG PHÙNG QUÂN * TRIÊT HỌC/ PHI TRIẾT HỌC
ñaëng phuøng quaân trieát
hoïc/phi trieát hoïc
qui a peur de la
philosophie?
Ai sôï trieát hoïc? laø caâu hoûi
ñaët ra trong khung caûnh moät xaõ hoäi ñang thöïc haønh giaûng daïy trieát
hoïc: caâu hoûi nhö moät thaùch ñoá ñoái vôùi nhöõng nguôøi baûo veä vieäc
giaûng daïy trieát hoïc, vôùi nhöõng ngöôøi choáng laïi vieäc giaûng daïy trieát
hoïc, baûo veä, nhöng baûo veä caùi gì, hoaëc choáng, nhöng choáng caùi gì? moät
boä moân khoâng caàn thieát trong moät heä thoáng giaùo duïc ñang treân ñaø kyõ
thuaät hoùa toaøn dieän? hay moät truyeàn thoáng nhöõng nguyeân lyù vónh vieãn
khoâng ñoåi töø thôøi coå ñaïi?
caâu hoûi ñaõ ñöôïc ñaët ra trong
moät tröôøng hôïp caù bieät: töø nhöõng tranh luaän cuûa nhoùm Greph (nghieân
cöùu veà vieäc giaûng daïy trieát hoïc) chung quan döï aùn caûi toå Haby, trong
hoaøn caûnh moät nöôùc Phaùp vôùi truyeàn thoáng giaûng daïy trieát hoïc cho
lôùp choùt baäc Trung hoïc (Terminale)1; tuy nhieân vaán ñeà khoâng phaûi ôû
choã coù neân duy trì vieäc daïy trieát hoïc ôû baäc trung hoïc, hay coù theå
coøn ñöa xuoáng lôùp naêm, lôùp saùu vì coù lieân quan ñeán söï toàn taïi cuûa
nhöõng ngöôøi daïy trieát hoïc hay nhöõng tröôøng sö phaïm ñaøo taïo thaøy giaùo
trieát hoïc; vaán ñeà vöôït khoûi khuoân khoå ñònh cheá quoác gia, khu vöïc ñòa
lyù hay chöông trình giaùo duïc vì vaán ñeà töï baûn chaát trieát lyù cuûa noù
laø trieát hoïc coù khaû höõu vaø khaû naêng trieát lyù vaøo luùc naøo cuûa
tuoåi taùc nhaân loaïi?
caâu hoûi quaû thöïc ñaõ ñöôïc ñaët
ra töø khi con ngöôøi khôûi söï ñaët vaán ñeà trieát lyù hay khoâng trieát lyù;
nhö vaäy trieát hoïc vaø phi trieát hoïc ñaõ ôû ngay trong tranh luaän traûi
daøi suoát thôøi lòch söû töï nguyeân uûy, hay baét ñaàu cuûa kyû nguyeân phi
trieát hoïc?
Sarah Kofman ñaõ nhaéc ñeán thôøi
ñaïi sieâu hình cuûa Auguste Comte nhö moät thôøi ñaïi quaù ñoä ñeå truy cöùu
moät vaán ñeà döôøng nhö hieän dieän nôi nhöõng trieát gia keå töø nhöõng nhaø
nguïy bieän cho ñeán Nietzsche, vaán ñeà luùc naøo laø toái haûo cho coâng vieäc
trieát lyù?
der Wille zur
Wahrheit
YÙ chí tôùi chaân lyù, nhö Nietzsche
ngôø vöïc, loâi cuoâán chuùng ta ñeán bieát bao nhieâu laø phieâu löu maïo
hieåm...thöïc ra chuùng ta ñaõ trì treä khaù laâu tröôùc vaán ñeà nguyeân uûy
cuûa YÙ chí naøy2; bôûi möu caàu chaân lyù, taïi sao khoâng phaûi toát hôn laø
phi chaân lyù (Unwahrheit)?
töø ñoù Nietzsche khaùm phaù ra laø
taát caû neàn trieát hoïc lôùn naøy chaúng qua chæ laø Xöng toäi cuûa taùc giaû
vaø laø moät loaïi Truyeän kyù voâ tình maø khoâng hay3 - vaøo caùi luùc maø
“nieàm tin” cuûa trieát gia nhaäp cuoäc, hay noùi nhö moät caâu saám coå: baây
giôø laø thôøi cuûa keû ngoác, ñeïp vaø huøng maïnh4
nieàm tin aáy döïa vaøo ñaâu? coù
phaûi soáng “phuø hôïp vôùi töï nhieân”? hay soáng, cuõng nhö trieát lyù, ñoøi
hoûi moät caùi gì khaùc vôùi töï nhieân? döôøng nhö Nietzsche khoâng tin vaøo
nhöõng nhaø khaéc kyû (Stoiker) khi oâng cho laø daàu coù yeâu chaân lyù ñeán
maáy ñi nöõa, chuùng ta cuõng khoâng theå khoâng nhìn khaùc vôùi ngöôøi khaéc
kyû veà töï nhieân, maø ñoù khoâng phaûi laø moät caâu chuyeän coå muoân ñôøi,
ngaøy nay cuõng vaäy khi moät trieát hoïc baét ñaàu vôùi nieàm tin vaøo chính
mình – taïo theá giôùi theo hình aûnh cuûa chính mình, khoâng gì khaùc hôn vì
“trieát hoïc chính laø caùi baûn naêng chuyeân cheá naøy, caùi yù chí tôùi
quyeàn naêng coù tính caùch tinh thaàn nhaát, yù chí “saùng taïo theá giôùi”, ra
nguyeân lyù ñaàu tieân/causa prima”5
oâng caûm thaáy buoàn noân (Ekel)
tröôùc caùi troø thoâ bæ cuûa nhöõng loái trieát lyù quanh co naøy; caùi aûnh
höôûng cuûa Kant vaøo trieát hoïc Ñöùc khi töôûng laø phaùt hieän ra quan naêng
môùi trong con ngöôøi, quan naêng hình thaønh nhöõng phaùn ñoaùn toång hôïp
tieân thieân6 - vaán ñeà ñaët ra coù phaûi laø “laøm theá naøo nhöõng phaùn
ñoaùn naøy khaû höõu?” hay thöïc ra phaûi hoûi “taïi sao thieát yeáu phaûi tin
vaøo loaïi phaùn ñoaùn naøy?”
ngöôøi ta ñaõ mô töôûng – vaø Kant
nhaø trieát hoïc giaø nua naøy laø ngöôøi ñaàu tieân; song, khi ngöôøi ta giaø,
nieàm mô tan bieán7 - ñoù laø lyù do taïi sao Nietzsche khoâng tin vaøo trieát
hoïc giaùo ñieàu maø oâng coi nhö moät troø treû con quyù
phaùi;
trieát lyù, nhö vaäy tröôûng thaønh
khoâng phaûi vì tuoåi taùc, nhöng khôûi söï ñuùng thôøi: ngöôøi hy laïp ñaõ
bieát khôûi söï ñuùng thôøi vaø hoï ñaõ chæ ra roõ raøng hôn caùc daân toäc
khaùc vaøo luùc naøo caàn phaûi khôûi söï trieát lyù...chính laø luùc caàn phaûi
khôûi söï trong haïnh phuùc, ôû vaøo toät ñænh thôøi tröôûng thaønh traùng
kieän, trong ngoïn löûa böøng nhueä khí cuûa tuoåi thanh xuaân huøng duõng vaø
chieán thaéng.8
ñoù laø buoåi bình minh cuûa trieát
hoïc – thôøi kyø truïc cuûa nhaân loaïi (Jaspers)? – nhö Nietzsche chæ ra,
ngöôøi hy laïp trong khi trieát lyù vaøo thôøi khoaûng naøy trong lòch söû cuûa
hoï ñaõ cho chuùng ta roõ theá naøo laø trieát lyù vaø phaûi trieát lyù ra
sao;
nhöng chính Nietzsche cuõng laø
ngöôøi ñaët laïi caâu hoûi coù phaûi Socrate laø ngöôøi ñaõ laøm hö hoûng thanh
nieân?
O sancta
simplicitas
Nietzsche ca ngôïi ngöôøi hy laïp
ñaõ phaùt kieán ra nhöõng nguyeân maãu cuûa tö töôûng trieát lyù maø ngöôøi ñôøi
sau hoaøn toaøn khoâng ñoùng goùp theâm ñöôïc ñieàu gì quan
troïng?
ñaâu laø caùi uyeân aùo cuûa trieát
hoïc? coù phaûi töï baûn chaát cuûa chaân lyù?
ôû ñaâu? trôû laïi chuyeän nguï
ngoân hang ñoäng cuûa Platon nhö Heidegger ñaõ laøm trong giaùo trình khoùa muøa
ñoâng 1931-32 ôû Freiburg9?
taïi sao ñem chuyeän nguï ngoân hang
ñoäng laø nhöõng aån duï thöôøng ñöôïc noùi nhieàu ñeán trong saùch vôû giaùo
khoa nhaäp moân trieát hoïc ôû ñaây? vaán ñeà ñoái vôùi Heidegger laø khai phaù
baûn chaát cuûa chaân lyù haøm chöùa nôi töø alhqeia trong nguï ngoân hang ñoäng
cuûa thieân Politeia maø Heidegger quan nieäm laø ngöôøi ta ñaõ hieåu sai ñi khi
dòch ra tieáng Ñöùc laø ‘Der Staat’. Nguï ngoân naøy laø moät chöùng côù veà
chaân lyù nhö moät khai môû; caâu chuyeän coù theå ñoïc theo Heidegger nhö
sau:
hình aûnh ngöôøi ta soáng trong moät
caên phoøng döôùi maët ñaát nhö moät caùi hang, vôùi moät haønh lang daøi ñi
vaøo môû ra aùnh saùng treân toaøn beà roäng cuûa noù, trong caên phoøng naøy,
ngöôøi ta bò xieàng chaân vaø coå ngay töø thuôû nhoû, khieán hoï vaãn ôû moät
choã, vaø chæ nhìn thaáy gì ôû tröôùc maët, hieän dieän tröôùc hoï, hoï khoâng
theå ngoaùi ñaàu laïi sau vì bò xieàng xích, tuy nhieân aùnh saùng ñeán vôùi hoï
töø phía sau, töø moät ngoïn löûa chaùy saùng treân cao vaø ôû khoaûng xa, giöõa
nhöõng ngöôøi tuø vaø ngoïn löûa, sau löng hoï laø moät haønh lang doïc theo ñoù
xaây moät böùc töôøng nhoû, gioáng nhö maøn muùa roái giöõa ngöôøi trình dieãn
vaø khaùn giaû, vaø treân ñoù nhöõng ngöôøi ñieàu khieån con roái phoâ baøy taøi
ngheä;
...haõy töôûng töôïng xa hôn laø
ngöôøi ta ñem moïi loaïi vaät ôû ñaèng sau maøn aûnh, roïi chieáu leân ñoù, caû
nhöõng hình töôïng ngöôøi vaø con vaät laøm baèng ñaù vaø goã, cuõng nhö moïi
loaïi giaû töôïng con ngöôøi laøm ra; dó nhieân moät vaøi ngöôøi naøy coù theå
noùi trong boïn hoï, vaø nhöõng ngöôøi khaùc giöõ im laëng;
moät hình aûnh ñaëc thuø oâng veõ
ra, vôùi nhöõng tuø nhaân ñaëc bieät!
hoï cuõng gioáng nhö chuùng ta vaäy!
naøy haõy noùi cho toâi roõ oâng nghó nhöõng con ngöôøi naøy coù theå nhìn thaáy
gì, daàu laø vôùi chính khaû naêng cuûa hoï hay vôùi söï trôï giuùp cuûa nhöõng
ngöôøi ñoàng baïn, neáu khoâng ngoaøi nhöõng caùi boùng qua ngoïn löûa roïi haét
leân böùc töôøng hang tröôùc maët hoï?
laøm sao hoï coù theå nhìn thaáy gì khaùc
neáu hoï ñaõ bò ngaên caûn quay ñaàu laïi suoát ñôøi?
vaø coøn nhöõng vaät mang ñeán phía sau hoï?
cuõng nhö vaäy sao ( nghóa laø chæ nhìn thaáy boùng)?
coù theå laøm sao khaùc ñöôïc?
neáu nhö giaû duï hoï coù theå noùi
vôùi nhau veà nhöõng ñieàu hoï thaáy, oâng coù nghó laø hoï coi ñoù nhö nhöõng
hieän thöïc?
chaéc
haún vaäy
vaø neáu
nhö böùc töôøng caên nguïc tuø tröôùc maët hoï phaûn chieáu aâm thanh, oâng coù
nghó laø hoï giaû duï, moãi khi coù ngöôøi ñi ngang treân ñöôøng noùi, laø
tieáng noùi phaùt xuaát töø chieác boùng ngang qua tröôùc hoï?
thaùnh thaàn ôi, chaéc haún roài!
(514 a2 – 515 c 3)
khi ñoïc Politeia, Heidegger ñaõ chia baûn vaên ra boán giai ñoaïn
theo trình töï dieãn bieán cuûa nguï ngoân; trong giai ñoaïn ñaàu keå treân,
chuyeån bieán cuûa caâu chuyeän laø:
nhö vaäy trong moïi ngaû hoï coi chieác boùng
cuûa nhöõng giaû töôïng laø caùi ñaõ khai môû (das Un-verborgene)?
chaéc haún vaäy
nhöõng thu taäp trong phaàn nguï
ngoân naøy laø:
nhöõng chieác boùng (skiai), caùi khai môû (to alhqeV), thaân
phaän con ngöôøi laø tuø nhaân (desmwtai), löûa vaø aùnh saùng (pur/fwV), con
ngöôøi khoâng coù quan heä vôùi aùnh saùng vaø söï vaät (dpisqen) vaãn aån daáu
ñaèng sau hoï, con ngöôøi tuø cuõng khoâng quan heä vôùi nhau, hoï chæ nhìn
thaáy boùng cuûa hoï,vaø coi caùi khai môû tröôùc maét laø nhöõng hieän theå (ta
onta).
con ngöôøi
thaät söï khoâng heà bieát hoï ñang ôû trong moät hoaøn caûnh, nhöõng gì hieän
treân töôøng laø caû theá giôùi, moïi hieän höõu nhö chaân lyù khai môû, khoâng
coù gì veà töông ngoân, coâng chính.
baây giôø giaû söû nhöõng ngöôøi tuø thoaùt
khoûi xieàng xích vaø aûo töôûng
moät ngöôøi trong boïn hoï ñöùng leân , ngoaùi ñaàu laïi nhìn vaø
ñi veà phía aùnh saùng
y phaûi noùi gì ñaây veà moãi söï vaät baêng ngang
neáu y nhìn thaúng vaøo aùnh saùng,
lieäu noù coù theå laøm haïi maét y, lieäu y khoâng quay laïi vaø coi nhöõng gì
y coù quyeàn nhìn, nghó nhöõng chieác boùng quaû thöïc roõ raøng hôn nhöõng gì
hieän tröôùc maét y?
vaán ñeà cuûa Platon laø con ngöôøi ñaõ côûi boû xích xieàng, vaäy
ñieàu gì thieát yeáu seõ phaûi xaûy ra? Heidegger nghó, ñieàu maø Platon muoán
laø caùi fusiV cuûa con ngöôøi. trong giai ñoaïn thöù hai naøy, chuyeån bieán ôû
choã ñaõ coù nhöõng lieân heä giöõa nhöõng caùi thuoäc veà khai môû vôùi chính
baûn chaát khai môû baét ñaàu hieän roõ hôn: söï khu bieät, quaù ñoä, ñoaïn
tuyeät giöõa caùi ñaàu tieân nhìn thaáy vaø caùi hieän xuaát loä – moät beân laø
nhöõng chieác boùng, moät beân laø nhöõng söï vaät; caøng khai môû, caøng tieán
daàn ñeán höõu theå. hai khaùi nieäm veà chaân lyù laàn ñaàu tieân ñöôïc chæ ra
laø coâng chính xaùc quyeát khoâng theå khaû höõu neáu khoâng coù khai môû hieän
theå
tuy nhieân côûi
boû xieàng xích khoâng coù nghóa laø khai phoùng ñích thöïc; ôû giai ñoaïn naøy
khu bieät giöõa boùng vaø söï vaät xuaát loä nhöng ngöôøi tuø thuôû naøo chöa
ñoäng thuû caùi khu bieät naøy, chöa ñem laïi ñöôïc quan heä giöõa nhöõng söï
vaät
hieän höõu/existieren,
laø-ngöôøi/Menschsein laø ñoäng thuû vaän ñoäng khu bieät, lieân heä vôùi vaän
ñoäng töï do cuûa con ngöôøi, hay roõ raøng hôn laø thaønh coâng trong vieäc ñem
laïi töï do, laø-töï do ñích thöïc
vaø neáu nhö y bò keùo leân trieàn doác hang cho ñeán khi nhìn
thaáy aùnh saùng, lieäu y khoâng caûm thaáy ñau vaø choáng cöôõng laïi sao? vaø
lieäu vöøa tieáp caän saùng, y khoâng caûm thaáy nhöùc nhoái maét, khoâng theå
nhìn thaáy moïi söï vaät maø giôø ñaây y ñöôïc cho bieát ñaõ khai
môû?
khoâng, ít ra
ñaàu tieân cuõng khoâng sao
y caàn phaûi laøm quen vôùi aùnh saùng tröôùc khi nhìn thaáy söï
vaät ôû theá giôùi beân treân. tröôùc heát y thaáy deã daøng nhìn nhöõng chieác
boùng, keá ñoù laø nhöõng phaûn chieáu cuûa ngöôøi vaø vaät trong nöôùc, sau
cuøng laø chính söï vaät sau ñoù y thaáy deã daøng quan saùt baàu trôøi trong
ñeâm vaø voøm trôøi, nhìn aùnh traêng sao hôn laø nhìn thaáy maët trôøi vaø aùnh
saùng ban ngaøy
dó nhieân
sau cuøng, y coù theå nhìn thaúng vaøo maët
trôøi vaø ngaém maët trôøi töï taïi, khoâng caàn duøng nhöõng phaûn chieáu döôùi
nöôùc hay baát kyø trung gian naøo khaùc (515e 5 – 516e 2)
böôùc keá tieáp laø giai ñoaïn ba
naøy, töï do ñích thöïc khoâng phaûi chæ thoaùt khoûi xieàng xích, maø laø loái
thoaùt khoûi hang ra ngoaøi aùnh saùng, töï do trong baïo löïc/aganaktein vaø
kieân trì chòu ñöïng ñeå thích nghi vôùi aùnh saùng
nhöng ñieàu quan troïng laø ôû ngoaøi hang
ñoäng laø tröôøng sôû cuûa nhöõng yù töôïng/uperouranioV topoV treân voøm trôøi,
vaø maët trôøi chieáu saùng beân ngoaøi töôïng tröng cho yù töôïng cao
nhaát/idea tou agaqou
caùi gì lieân heä giöõa yù töôïng/aùnh saùng, aùnh saùng/töï
do,töï do/hieän theå, baûn theå chaân lyù trong khai môû
naøy?
Heidegger xaùc ñònh ôû giai ñoaïn
naøy laø gaàn ñeán muïc tieâu cuûa Platon: YÙ töôïng laø caùi gì töï noù, ôû ñoù
vaø trong khi nhìn/ideiv. nhìn, ví duï, quyeån saùch baèng ñoâi maét cuûa chuùng
ta, laáp laùnh, röïc rôõ, saùng, toái vaø caû nhöõng hình theå khoâng gian –
baèng ñoâi maét vì nhìn laø moät tri giaùc/vernehmen, caûm giaùc/empfinden,
nhaän thöùc/verstehen cho neân yù töôïng laø caùi nhìn/Anblick cuûa söï vaät nhö
theå söï vaät, vì sao söï vaät hieän dieän nhö theá; hieän dieän/Anwesenheit töø
hy laïp laø parousia/ousia coù nghóa laø höõu
trong yù töôïng chuùng ta nhìn moïi hieän
theå laø gì vaø ra sao, noùi toùm laïi noù laø höõu cuûa moïi hieän höõu/das
Sein des Seienden
Das
Sein des Seienden ist nicht selbst ein Seiendes10
Heidegger lieân keát tö duy/noein cuûa
Parmenides laø caùi nhìn cuûa yù töôïng Platon, cuõng nhö vôùi ‘lyù trí’ cuûa
Kant laø ‘quan naêng cuûa yù töôïng’
nhöõng ngöôøi tuø trong hang ñoäng chæ nhìn
thaáy boùng-höõu theå cho ñeán khi höôùng leân, ra ngoaøi hang ñoäng ñeå thaáy
aùnh saùng vaø yù töôïng; saùng vaø toái nhö nhöõng ñieàu kieän khaû höõu ñeå
kinh qua caùi khaû thò; aùnh saùng laø caùi trong suoát/das Durschsichtige môû
ra ñoái laäp vôùi boùng toái, cho neân aùnh saùng coáng hieán caùi nhìn/Anblick
ñeå nhìn/Sehen
baûn
chaát cuûa saùng laø trong suoát, nghóa laø ñeå loït qua, trong suoát ñeå nhìn
hieän theå
yù töôïng
laø caùi ñöôïc nhìn tröôùc, ñöôïc tri giaùc tröôùc vaø ñeå loït qua nhö lyù
giaûi hieän theå – nghóa laø cho chuùng ta nhìn thaáy söï vaät nhö chính söï
vaät, ñeå söï vaät ñeán vôùi chuùng ta; coù theå noùi caùi gì yù töôïng hoaøn
taát ñaõ ñöôïc cho trong baûn chaát neàn taûng cuûa aùnh saùng
töï do ôû ñaây chính laø nhìn trong
aùnh saùng, thích nghi töø toái qua saùng – trôû thaønh töï do cho nhöõng gì
taïo ra töï do; trong öùng xöû naøy toâi coù theå töï do moät caùch coâng chính,
coù nghóa laø toâi coù quyeàn naêng khi coät mình vaøo caùi loït qua, caùi aùnh
saùng nhöng aùnh saùng bieåu töôïng cho yù töôïng maø yù töôïng chöùa vaø cho
hieän theå
“nhìn
nhöõng yù töôïng coù nghóa laø nhaän thöùc caùi laø-gì vaø ra-sao, caùi höõu
cuûa moïi hieän höõu
trôû thaønh töï do coù nghóa laø nhaän thöùc höõu nhö theá, nhaän
thöùc tröôùc heát moïi hieän höõu nhö theå höõu theå”
tuøy thuoäc vaøo töï do cuûa con
ngöôøi
cho neân baûn
chaát cuûa chaân lyù laø moät cô hoäi xaûy ñeán cho con ngöôøi, coù nghóa laø
vaän ñoäng töï do cuûa con ngöôøi moâ taû trong nguï ngoân laø ñaët ñeå trong
chaân lyù/in die Wahrheit ver-setzt. Heidegger coi ñoù laø moâ thöùc hieän
sinh/Existenz cuûa con ngöôøi.
ñeán ñaây chuùng ta coù theå nhaåy
voït qua thôøi môùi ñeå hoûi “con ngöôøi laø gì?” song Heidegger cuõng khaúng
ñònh laø khi phaùt bieåu ngöôøi laø höõu theå hieän höõu trong caùi tri giaùc
veà höõu coù chaân lyù rieâng cuûa noù, khu bieät haún vôùi nhöõng chaân lyù nhö
2+1 = 3, hay thôøi tieát toát, vì chaân lyù cuûa phaùt bieåu veà baûn chaát con
ngöôøi khoâng theå chöùng thöïc moät caùch khoa hoïc. chæ coù theå ñi tìm baûn
chaát cuûa chaân lyù naøy nhö theå khai môû nhöõng hieän theå trong vieäc khai
phong/Entbergung – trong vieäc trôû laïi vôùi nguï ngoân:
haõy nghó ñieàu gì xaûy ñeán neáu
nhö ngöôøi tuø ñöôïc thaû trôû laïi ngoài vaøo choã cuõ cuûa y trong hang ñoäng?
Lieäu ñoâi maét y trôû thaønh ñaày boùng toái, bôûi vì y ñaõ baát ngôø ra ngoaøi
aùnh naéng?
chaéc chaén vaäy
vaø neáu y laïi thi ñua vôùi nhöõng
ngöôøi tuø vaãn bò xieàng xích khi cho yù kieán veà nhöõng chieác boùng, trong
khi y vaãn bò loøa vaø tröôùc khi ñoâi maét y quen vôùi boùng toái – moät quaù
trình ñoøi hoûi thôøi gian – lieäu y khoâng bò cheá dieãu sao? vaø lieäu hoï
khoâng noùi laø y chæ trôû xuoáng ñeå laáy laïi thò giaùc vaø vieäc ñi leân
chaúng ñaùng sao. vaø neáu coù ai muoán thaû nhöõng ngöôøi tuø vaø ñöa hoï leân,
lieäu hoï khoâng gieát y neáu hoï coù theå naém ñöôïc y?
chaéc haún (516 e 3 – 517 a 6)
trôû veà choán cuõ/soá phaàn coù
gioáng nhö töø thöùc löu nguyeãn trôû laïi choán nhaân gian? ôû phöông ñoâng laø
ngöôøi vaät ñaõ thay ñoåi caû, coøn ôû phöông taây keát cuoäc laø caùi
cheát
caâu chuyeän
nguï ngoân keát thuùc vôùi phaàn soá laø bò gieát. cheát ra sao? khoâng phaûi
laø caùi cheát chung chung, maø laø caùi cheát nhö ñònh meänh cuûa con ngöôøi
muoán thaû tuø nhaân, caùi cheát cuûa ngöôøi giaûi phoùng?
con ngöôøi giaûi phoùng/o toioutoV
ñaõ trôû neân töï do trong vieäc nhìn vaøo aùnh saùng, coù giaùc thöùc, ñaët
chaân vöõng chaõi leân neàn ñaát cuûa hieän theå, vaø chæ coù ñöôïc khi y naém
ñöôïc quyeàn naêng töø baïo löïc/bia y phaûi duøng trong vaän ñoäng töï
do
Heidegger vieát:
Platon goïi con ngöôøi ñoù laø trieát gia/filosofoV
oâng daãn trong thieân
SofisthV:
trieát gia
laø ngöôøi quan taâm ñeán tri thöùc vaø thöôøng xuyeân nghó ñeán höõu cuûa hieän
theå. do aùnh röïc rôõ nôi y ñöùng neân khoâng bao giôø deã gì nhìn thaáy y; vì
caùi nhìn cuûa ñaùm ñoâng khoâng theå chòu ñöïng laâu khi nhìn vaøo thaàn thaùnh
(254 a 8 – b 1)
trieát gia/filosofoV laø keát hôïp
cuûa sofoV vaø filoV
Heidegger giaûi thích sofoV laø ngöôøi hieåu moät vaøi ñieàu, coù
kieán thöùc ñaùng tin caäy trong moät laõnh vöïc ñaëc thuø, naém ñöôïc suï vaät
trong tay vaø ñoäng vieân moät quyeát ñònh toái haäu vaø ra luaät, coøn filoV
laø baïn
philosophos
laø con ngöôøi maø hieän theå ñöôïc xaùc ñònh thoâng qua philosophia, khoâng
phaûi con ngöôøi theo ñuoåi trieát hoïc nhö moät vaán ñeà giaùo duïc toång quaùt
maø laø con ngöôøi coi trieát lyù laø baûn tính cuûa hieän höõu ngöôøi vaø khi
tuoåi caøng lôùn saùng taïo ra höõu naøy, hình thaønh vaø höôùng tôùi
tröôùc
philosophia, philosophein khoâng coù
nghóa laø khoa hoïc, cuõng khoâng laø khoa hoïc cô baûn vaø nguyeân thuûy, nhöng
laø khai môû cho tra vaán veà höõu vaø baûn chaát, yeâu caàu ñi tôùi ñaùy cuûa
hieän theå – trieát gia laø baïn cuûa höõu theå
soá phaàn cuûa trieát lyù
ñeán ñaây ngöôøi ta thaáy roõ töø
nguï ngoân hang ñoäng, trieát gia laø ngöôøi möu töï do cho nhöõng tuø nhaân vaø
oâng ñoái ñaàu vôùi soá phaàn cheát trong hang ñoäng, trong tay cuûa nhöõng con
ngöôøi ôû hang khoâng laøm chuû baûn thaân cuûa mình
taát nhieân ôû ñaây Platon muoán nhaéc nhôû
chuùng ta ñeán caùi cheát cuûa Socrate11,
nhöng khoâng phaûi chæ coù caùi cheát cuûa
Socrate, khoâng trieát gia naøo thoaùt khoûi soá phaàn caùi cheát naøy trong
hang ñoäng; ngaøy nay khi coøn nhöõng trieát gia, soá phaàn coøn ñe doïa hôn bao
giôø, thuoác ñoäc coøn ñoäc hôn vì khoâng phaûi chæ caùi hö hoaïi beà ngoaøi maø
coøn thöû thaùch nhieàu hôn, qua aån duï cuûa nguï ngoân, trieát gia laø ngöôøi
phaûi ôû laïi trong hang ñoäng vôùi nhöõng ngöôøi tuø, vaãn coâ ñoäc bôûi y laø
ngöôøi ñaõ thaáy aùnh saùng ngoaøi hang vaø quay trôû laïi, thuaän theo töï
nhieân bôûi ñoù chính laø con ñöôøng cuûa caù nhaân ñi vaøo trieát lyù, y ñaõ
mang theo caùi nhìn veà hieän theå, hieåu ñöôïc höõu cuûa hieän theå, tri giaùc
ñöôïc yù töôïng maø y bieát thuoäc veà höõu vaø khai môû, y bieát caùi khai môû
ñeán töø aùnh löûa treân töôøng hang, y hieåu thaân phaän cuûa ngöôøi tuø, taïi
sao hoï khoâng nhaän bieát boùng chæ laø boùng, khoâng phaûi chaân höõu, y coù
theå quyeát ñònh ñöôïc ñaâu laø boùng, ñaâu laø thöïc, y mang theo khaû naêng
khu bieät höõu vaø giaû hình, khai môû vaø beá toûa, chaân vaø
giaû
daãu cho y coù phaûi chuoác laáy
nhöõng tieáng cöôøi nhaïo baùng cuûa ngöôøi cuøng trong hang, vaø cheâ traùch
nhöõng lôøi noùi cuûa y
Unsterblichkeit
moät trong nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa “Sein und Zeit” laø
Sein zum Tode/Höõu höôùng veà caùi Cheát, chung cuoäc cuûa hieän theå. khaùi
nieäm naøy gaén lieàn vôùi Sein zum Ende/Höõu höôùng veà Chung cuoäc laø hai
truï coät cuûa hieän theå khi xeùt ñeán quan heä cuûa hieän theå/Dasein vôùi
thôøi tính/Zeitlichkeit. Heidegger khoâng phaûi laø trieát gia duy nhaát luaän
veà caùi cheát; trong Die Welt als Wille und Vorstellung/Theá giôùi nhö theå YÙ
chí vaø Bieåu töôïng Schopenhauer daãn lôøi Socrate ñònh nghóa trieát lyù nhö
theå Qanatou meleth/söûa soaïn tôùi caùi cheát vaø Schopenhauer khaúng ñònh khoù
coù theå trieát lyù neáu khoâng coù caùi cheát
lyù giaûi cuûa oâng veà khaû naêng lyù trí
cuûa con ngöôøi bieát cheát, khaùc vôùi moïi sinh vaät khaùc soáng khoâng maûy
may coù nhaän thöùc veà caùi cheát – lyù giaûi naøy coù khaùc gì vôùi Heidegger
khi phaân bieät taøn taï (verenden) cuûa sinh vaät vôùi lìa ñôøi (ableben) cuûa
hieän theå vaø cheát (sterben) nhö moät caùch theá hieän
höõu?
cheát, theo Heidegger khoâng coù
nghóa laø taøn cuoäc (Zu-Ende-sein), nhöng laø höôùng veà chung cuoäc (Sein Zum
Ende) – chính xaùc quyeát naøy khaúng ñònh chaân lyù cuûa hieän
höõu:
xaùc quyeát töï
thaân nhö theå coù cheát – sum coù nghóa laø sum moribundus
cheát laø moät khaùi nieäm gaén
lieàn vôùi hieän theå, hay laø moâät khaùi nieäm trieát lyù? ñaët caâu hoûi nhö
theá coù rôi vaøo tình traïng laëp thöøa?
taïi sao vaäy? tröôùc heát, cheát coù theå
laø moät ñoái töôïng cho tö töôûng? coù theå khôûi ñi töø moät tieàn ñeà ñaët ra
töø Montaigne: Que philosopher c’est apprendre aø mourir/trieát lyù laø hoïc
caùch cheát
hoûi nhö
vaäy, ñaõ khôûi töø Platon vaø sau Platon, nhö Ciceùron? ngöôøi laø höõu theå
coù cheát, coù theå khoâng phaûi töø nhöõng nhaø tö töôûng hieän ñaïi nhö Max
Scheler hay Heidegger, maø töø Voltaire?
nhö theå, cheát veà maët trieát lyù ñaõ ôû
trong noäi taïi, yù thöùc veà caùi cheát töø trong caáu truùc cuûa tö töôûng,
hay treân bình dieän sieâu vieät?
thaùi ñoä tröôùc caùi cheát quaû
thöïc chia laøm hai ngaû: nhö theå cöùu caùnh cuûa con ngöôøi vaø nhö theå chung
cuoäc cuûa ñôøi ngöôøi. döôøng nhö caû hai maët ñoù xaùc ñònh thaùi ñoä haøm hoà
cuûa trieát gia hieän sinh khoâng choïn löïa; ngöôøi ta khoâng theå nghó veà
caùi cheát vì khoâng theå bieát, nhö Spinoza trong moät meänh ñeà ñôn giaûn:
“con ngöôøi töï do khoâng nghó gì veà caùi cheát, vaø minh trí cuûa y laø moät
suy nieäm khoâng phaûi veà cheát maø veà ñôøi soáng” (Ethica, LXVII). ñoù coù
laø thaùi ñoä laïc quan, khoân ngoan cuûa hieàn giaû tröôùc tha hoùa yù thöùc?
hay phaùt xuaát töø quan nieäm duy lyù, thöïc chöùng, duy khoa hoïc töø sau
thôøi ñaïi coå ñieån12?
si vis vitam, para
mortem
trong Sein und
Zeit/Höõu theå vaø Thôøi gian Phaân ñoaïn Hai chöông I: Höõu toång theå khaû
höõu cuûa hieän theå vaø Höõu höôùng veà cheát/Das mogliche Ganzsein des Daseins
und das Sein zum Tode, tieát 50 ñöa ra moät phaùc thaûo sô boä cuûa caáu truùc
hieän sinh-baûn theå cuûa Cheát, Heidegger coi cheát laø moät khaû naêng cuûa
höõu maø chính hieän theå keá tuïc vaø vì laø moät khaû naêng cuûa höõu, hieän
theå khoâng theå vöôït qua khaû naêng cuûa cheát. moät ñònh nghóa veà Cheát
trong tieát naøy maø Derrida khai trieån sau naøy laø: cheát laø khaû naêng cuûa
tính baát khaû tuyeät ñoái cuûa hieän theå13; chính khi phaùt hieän ra phaân
tích hieän sinh cuûa Heidegger trong söï khu bieät caùi cheát cuûa hieän theå
vôùi chung cuoäc cuûa hieän theå vaø tröôùc heát laø söï tröôûng thaønh chín
muøi cuûa noù, Derrida ñaõ pheâ phaùn Louis-Vincent Thomas daãn chöùng laàm caâu
‘khi con ngöôøi vöøa môùi sinh ra, y ñaõ ñuû lôùn ñeå cheát’14 maø cho laø cuûa
Heidegger ñeå chæ ra chaân lyù khoâng theå choái caõi chöùng thöïc baèng moïi
döõ kieän cuûa nhöõng khoa sinh hoïc; thaät ra Heidegger coi söï khu bieät treân
caàn thieát ñeå xaùc ñònh phaân tích hieän sinh veà cheát laø tieàn ñeà tröôùc
baát kyø sieâu hình hoïc naøo veà caùi cheát cuõng nhö nhöõng tri thöùc luaän
khaùc nhö sinh hoïc, taâm lyù hoïc, thaàn hoïc veà cheát15. die
Vorzeichnung/phaùc thaûo cuûa caáu truùc hieän sinh-baûn theå cuûa cheát noùi
ñeán ôû treân trong SuZ theo John Sallis chæ ra phaân tích hieän sinh veà caùi
cheát haøm nguï trong ñoaïn ‘neáu hieän theå ñoái dieän vôùi chính mình/seiner
selbst sich bevorsteht nhö moät khaû naêng (cheát), noù ñaõ hoaøn toaøn/vollig
ñoái chieáu vôùi chính tieàm naêng hieän höõu ñích thöïc cuûa noù’ noùi ñeán
tình traïng löu ñaøy cuûa hieän theå bôûi töï khai môû laø moät khaû naêng thöïc
söï coù theå löu ñaøy hieän theå, nghóa laø truïc xuaát noù khoûi nhöõng vaây
buûa quen thuoäc, haøng ngaøy, cho neân ñoái dieän vôùi chính mình laø hoaøn
toaøn ñi vaøo löu ñaøy vaø chæ trong löu ñaøy hieän theå môùi trôû veà vôùi caùi
gì ñích thöïc nhaát cuûa mình16; Sallis hoûi taïi sao löu ñaøy? laø vì caùi ñích
thöïc nhaát/eigenst cuûa hieän theå chính laø caùi cheát , caùi khaû naêng truïc
xuaát khoûi nhöõng vaây buûa quen thuoäc, khaû naêng thöïc söï cuûa löu ñaøy
hoaøn toaøn
vì theá tröôùc ñònh thöùc daãn treân
cuûa Derrida, ñaõ ñöôïc roõ nghóa vôùi caâu ‘hieän theå nhö theå tieàm naêng
hieän höõu khoâng theå vöôït qua khaû naêng cuûa cheát’17; phaûi chaêng cheát
khoâng theå vöôït/unuberholbar?
hoûi nhö vaäy phaûi chaêng con
ngöôøi, hieän theå phaûi xöû söï theo khaû naêng naøy? coù nghóa laø khoâng coù
baát töû?
tröôùc khi hoûi baát töû, coù nghóa
laø coù ñôøi soáng vónh haèng, luaân hoài toàn tuïc v.v...khoâng theå chæ noùi
veà caùi cheát chung chung, maø veà “caùi cheát cuûa toâi” nhö nhieàu trieát gia
hieän sinh thöôøng noùi.
Derrida ñaët caâu hoûi: caùi cheát
cuûa toâi coù khaû höõu? lieäu toâi coù ñöôïc noùi veà caùi cheát cuûa toâi? nhö
moät nan ñeà (aporie) vì caùi cheát chæ coù theå noùi nhö ‘caùi cheát cuûa toâi’
khoâng nhaát thieát cuûa toâi maø laø moät bieåu ngöõ ngöôøi naøo cuõng coù theå
duøng khi noùi ‘caùi cheát cuûa toâi’ nghóa laø caùi cheát cuûa baát cöù ai,
khoâng thay theá ñöôïc, hoaøn toaøn laø caùi khaùc/tout autre est tout
autre.18
Karl Jaspers ñaõ phaân tích veà caùi
cheát cuûa moät ngöôøi thaân laø moät hoaøn caûnh giôùi haïn, laø caùi cheát
cuûa duy nhaát, vì cheát chæ xaûy ra nôi ngöôøi khaùc, coøn chính toâi khoâng
theå coù kinh nghieäm caùi cheát cuûa toâi; ñieàu naøy nhieàu nhaø thöïc nghieäm
hay phaân taâm hoïc noùi ñeán , tuøy thuoäc vaøo vieäc ñöùng ôû goùc caïnh naøo,
chaúng haïn töø tö theá cuûa moät ngöôøi quan saùt, hay töø quan ñieåm theá
giôùi cuûa toâi trôû thaønh theá giôùi noùi chung;
döôøng nhö ñeå ra khoûi tuyeät loä
naøy, Heidegger khôûi ñi töø khaû naêng cheát cuûa hieän theå ñeán moät ñònh
nghóa veà con ngöôøi: “ con ngöôøi laø coù khaû naêng cheát, bôûi vì hoï coù
theå cheát. cheát ñi coù nghóa laø taïo caùi cheát thaønh khaû höõu cheát. chæ
con ngöôøi cheát vaø quaû thöïc y tieáp tuïc cheát bao laâu y coøn treân maët
ñaát, duôùi baàu trôøi vaø ñoái dieän vôùi thaàn nhaân. neáu chuùng ta goïi teân
keû cheát, vaäy thì chuùng ta nghó ñeán ba loaïi khaùc cuøng chung vôùi hoï daàu
nhö chuùng ta khoâng nghó ñeán thoáng nhaát boán loaïi . thoáng nhaát naøy goïi
teân laø töù töôïng/Geviert.” thieân, ñòa, thaàn, nhaân19 coù theå coi nhö
nhöõng thôøi khoaûng caáu taïo cuûa theá giôùi20, con ngöôøi ai cuõng cheát
soáng döôùi baàu trôøi, caûm nhaän aùnh saùng vaø boùng toái, toïa laïc treân
maët ñaát, chôø ñôïi thaàn nhaân döôøng nhö ñaõ baét gaëp baûn chaát cuûa cheát,
bôûi cheát laø nôi truù aån cuûa Höõu, con ngöôøi trong caùi cheát hieän dieän
trong nôi truù aån cuûa Höõu – ngöôøi keû phaûi cheát laø quan heä cô baûn cuûa
hieän dieän vôùi Höõu nhö theå Höõu
dichterisch wohnet der
Mensch
Heidegger laëp laïi ñieäp khuùc: chæ
con ngöôøi cheát: quaû thöïc y tieáp tuïc cheát bao laâu y coøn toàn taïi treân
maët ñaát, bao laâu y coøn löu cö. nhöng löu cö naøy naèm trong saùng
taïo
baét gaëp trong caâu thô Holderlin21
- saùng taïo, coù theå naøo laø ñoái dieän vôùi caùi cheát?
Blanchot22 quan nieäm ngheä thuaät
khoâng coøn laø ñieàu gì ngoaøi con ñöôøng ñaùng nhôù chuyeån bieán thaønh moät
vôùi lòch söû; haù chaúng phaûi nhöõng vó nhaân trong lòch söû, nhöõng anh huøng
cuõng tìm caùch truù aån khoûi caùi cheát khi tìm ñöôøng vaøo trí nhôù cuûa
quaàn chuùng nhaân loaïi?
caùi moäng töôûng toàn taïi sau khi maát, nhö moái baän taâm cuûa
nhaø vaên vieát ñeå coù theå cheát laø moät “laêng maï ñoái vôùi leõ
thöôøng”;
oâng nhaéc
laïi nhöõng ñieàu ngöôøi ta ngôø laø cuûa Kierkegaard: toâi vieát ñeå cheát, cho
caùi cheát khaû naêng coát caùn, thoâng qua ñoù cô baûn laø cheát, nguoàn goác
cuûa baát kieán; nhöng ñoàng thôøi toâi khoâng theå vieát tröø phi cheát vieát
trong toâi, taïo toâi thaønh moät khoaûng roãng khaúng ñònh cho caùi phi
ngaõ;
caùi cheát cuûa
khoâng moät ai, nhö trong caâu thô cuûa Rilke, haõy cho moãi ngöôøi moät caùi
cheát rieâng cuûa hoï, ñeå cheát ñöôïc thanh khieát trong caùi cheát, ñeå coâng
trình ngheä thuaät laø haønh cung ñi vaøo taâm cuûa cheát thanh
tònh
trong L’Arreât
de mort/AÙn töû (1948) Blanchot vieát nhöõng doøng keát: haõy ñeå y töôûng
töôïng baøn tay ñang vieát: neáu y thaáy noù, coù leõ roài ñoïc trôû thaønh moät
nhieäm vuï nghieâm troïng cho y; gaàn nöûa theá kyû sau, trong L’instant de ma
mort/Khoaûnh khaéc cuûa caùi cheát nôi toâi (1994) gaàn nhö moät töï truyeän
(veà moät chaøng thanh nieân saép bò ñem ñi haønh quyeát döôùi thôøi Ñöùc Quoác
xaõ xaâm chieám nöôùc Phaùp) caûm nhaän moät tình caûm nheï (töïa loâng hoàng)
laï thöôøng , moät thöù toaøn phuùc, trong bieân cöông sinh töû, Blanchot vieát:
ôû vaøo choã cuûa y, toâi khoâng ñi phaân tích caùi tình caûm nheï töïa loâng
hoàng; y coù theå baát ngôø trôû thaønh voâ ñòch. mort-immortel/cheát – baát
töû. coù leõ ngaây ngaát. ñuùng hôn laø tình caûm töø bi cho nhaân loaïi khoå
ñau, haïnh phuùc cuûa khoâng baát töû cuõng chaúng vónh haèng
nheï töïa loâng hoàng – nhö ngöôøi
xöa thöôøng noùi – vôùi y chính laø caùi cheát, hay noùi chính xaùc hôn “khoaûnh
khaéc trong caùi cheát cuûa toâi töø nay maõi maõi trong tình theá aùn
treo”
con ngöôøi coù theøm khaùt baát
töû23
Hans Jonas
nhaän xeùt tính khí con ngöôøi hieän ñaïi nhö dò öùng vôùi yù nieäm baát töû,
trong khi Zygmunt Bauman quan nieäm nhôø vaøo nhöõng nghi leã xaõ hoäi , moïi
thaønh vieân trong xaõ hoäi ñeàu baát töû – baát töû trôû thaønh moät quan heä
xaõ hoäi.
nhöng thöïc
söï, moät ñieàu hieån nhieân ñôn giaûn laø khoâng ai bieát chuyeän gì xaûy ra
sau khi cheát; khôûi töø söï kieän hieån nhieân ñoù, K. Jaspers nghó neáu nhö
chuùng ta muoán noùi baát töû coù hay khoâng, noùi nhö theá vôùi söï chaéc chaén
baét buoäc cuûa tri thöùc maø chuùng ta coù veà nhöõng söï vaät traàn giôùi,
caâu traû lôøi laø im laëng:
con ñöôøng daãn ta tôùi yù nghóa thöïc veà yù nieäm baát töû (laø)
con ngöôøi coù theå yeâu; vaø ñoái dieän vôùi löông taâm cuûa y. y coù theå
thaàn phuïc ñieàu gì cho laø thieän;
nhöõng bieåu töôïng cuûa tình yeâu vaø hoaøn
thieän baûn thaân khieán y coù theå yù thöùc veà moät thöïc taïi doài daøo hôn
laø caùi thöïc kinh nghieäm vaø quaù ñoä – moät thöïc taïi vaãn coøn aâm höôûng
trong töø ngöõ baát töû tröôùc söï ngu muoäi cuûa moïi con ngöôøi chuùng
ta.
moät con ñöôøng
trieát lyù khaùc ñeå tìm kieám yù nghóa cuûa baát töû laø töï do cuûa con
ngöôøi, neáu nhö con ngöôøi coù theå töï do thoâng qua baûn theå theá giôùi kinh
nghieäm veà maët khoâng gian, thôøi gian, caûm tính vaø tri tính24
quyeát ñònh cuûa ñôøi soáng taïo
baèng söùc maïnh cuûa tình yeâu vaø meänh leänh cuûa löông tri laø bieåu hieän
cuûa caùi gì toàn taïi trong vónh cöûu nhö giaù trò cuûa tình yeâu, trung tín,
coâng chính – nhöõng caùi baát töû maø tri thöùc khoâng theå löôøng ñöôïc, ngang
baèng vôùi vónh cöûu, hieän dieän nôi vónh cöûu
trong Lieâu trai chí dò cuûa Boà Tuøng
Linh coù chuyeän Taây hoà chuû noùi ñeán tröôøng sinh baát töû - theå hieän qua
tình yeâu, trung tín vaø coâng chính khoâng phaân bieät thaàn nhaân, cheát laø
chaám döùt moät ñôøi soáng böôùc qua vónh cöûu.
trong baát töû, Jaspers vieát: bao laâu
chuùng ta coøn soáng trong thôøi gian, haù chaúng phaûi hoaøi nieäm tuyeät ñoái
caàn thieát cho chuùng ta veà söï hieän dieän thôøi gian cuûa nhöõng ngöôøi quaù
vaõng chæ coøn hieän höõu trong trí nhôù/töôûng moä laø soá phaàn thôøi gian
cuûa chuùng ta25
thôøi quaù ñoä cuûa trieát hoïc
chuùng ta ñang noùi chuyeän trieát hoïc?
döôøng nhö khoâng phaûi.
söï ñoái laäp hay thoáng nhaát giöõa trieát hoïc vaø phi trieát
hoïc laø moät vaán ñeà cô baûn? song, trieát hoïc naøo? caùi gì laø phi trieát
hoïc?
khi ñònh vò trieát hoïc, laïi phaûi
trôû veà vôùi moät ñònh nghóa cuûa trieát hoïc, noùi khaùc ñi, hoûi ngay chính
baûn thaân trieát hoïc laø gì? vôùi nhöõng ñaùp aùn cuûa Deleuze-Guattari,
Heidegger, Nishida Kitaroø hay Merleau-Ponty26 - toâi döøng laïi ôû moät ghi
chuù cuûa Merleau-Ponty: “trieát hoïc chaân thöïc laø phi trieát hoïc – noù ñi
vaøo taän ñaùy saâu cuûa kinh nghieäm.”
ghi chuù treân ôû trong baøi giaûng cuûa
Merleau-Ponty taïi Colleøge de France vaøo thaùng 3 naêm 1961 vôùi nhan ñeà
“trieát hoïc vaø phi trieát hoïc töø Hegel”, baûn dòch cuûa Hugh J. Silvermann
trong tuyeån taäp Philosophy and Non-Philosophy since Merleau-Ponty (1988);
cuõng trong taùc phaåm naøy , chöông 2 keá tieáp laø baøi vieát cuûa John Sallis
vôùi nhan ñeà Echoes: Philosophy and Non-Philosophy after Heidegger/Tieáng Vang:
trieát hoïc vaø phi trieát hoïc theo Heidegger27 Sallis hoûi nhö vaäy trieát
hoïc vaø phi trieát hoïc sau/theo Heidegger trong nhöõng yù nghóa khaùc cuûa
caâu noùi treân ra sao? oâng nhaän xeùt trong Höõu theå vaø Thôøi gian quan heä
giöõa trieát hoïc vaø phi trieát hoïc chæ ra caáu truùc phöông phaùp luaän tieân
khôûi, trong moái lieân heä naøy phi trieát hoïc coù nghóa laø tieàn-trieát
hoïc, tieàn höõu theå vaãn coøn lieân tuïc vôùi trieát hoïc veà maët caáu truùc,
chuû yeáu, nhöng töø nhöõng baûn vaên sau 1930 chæ ra moät yù nghóa cuûa phi
trieát hoïc khaùc , khoâng phaûi con ñöôøng thoâng qua tieàn höõu theå trong döï
trình höõu theå luaän cô baûn , maø laø moät caùi khaùc ôû sau trieát hoïc, vaán
ñeà caùo chung cuûa trieát hoïc minh thi trong baûn vaên Caùo chung cuûa trieát
hoïc vaø nhieäm vuï cuûa tö töôûng/Das Ende der Philosophie und die Aufgabe des
Denkens28
caùo chung cuûa trieát hoïc phaûi
chaêng laø chaám döùt? vaø tö töôûng phaûi chaêng laø chính danh cuûa moät phi
trieát hoïc? haøm nguï trong nhan ñeà cuûa baûn vaên daãn treân. vaán ñeà naøy
seõ noùi ñeán ôû sau.
tö töôûng coù khaû höõu trong moät
phi trieát hoïc khaùc? ñoù cuõng laø vaán ñeà. hoûi, nhö theå khi hoûi: coù moät
trieát hoïc Phi chaâu? hay, coù moät trieát hoïc Vieät nam? ñaây cuõng laø moät
nan ñeà.
trong Haønh traïng tö töôûng giöõa
hai theá kyû, toâi vieát: ngaøy nay ngöôøi ta coù theå noùi ñeán trieát hoïc
chaâu Myõ La tinh (ít ra laø tö töôûng thôøi tieàn thuoäc ñòa), trieát hoïc
(falsafah) AÛ raäp, trieát hoïc Ba tö thôøi tieàn Hoài ñeán ñoaøn nhoùm sufi,
trieát hoïc chaâu Phi. tuy vaäy aûnh höôûng giao löu vaên hoùa roõ raøng ñaõ
xoùa boû nhöõng phaân ñònh, neáu khoâng muoán noùi ñeán laø cô sôû tö töôûng
vaãn laø söï thoáng nhaát giöõa nhöõng maët khaùc bieät.
söï giao löu coù theå ñeán töø giaùo
duïc trieát hoïc. laáy chaâu Phi laøm ví duï: töø khoaûng sau nhöõng thaäp nieân
1940s cuûa theá kyû hai möôi, ngöôøi ta noùi ñeán trieát hoïc phi chaâu khôûi
töø taùc phaåm Bantu Philosophy cuûa linh muïc Placide Tempels, song töø nhöõng
naêm 1960s, nhöõng vaán naïn veà tính coâng chính trieát hoïc ñaõ ñeà ra chung
quanh vai troø chuûng toäc, yù nghóa cuûa töø Phi trong ‘trieát hoïc Phi chaâu’
cuõng nhö khaùc bieät nhö theá naøo ñoái vôùi trieát hoïc phöông taây, vaø roát
raùo hôn laø moät trieát hoïc Phi chaâu coù khaû höõu, coâng chính. trong nhöõng
tranh luaän naøy, ñaõ chæ ra söï khaùc bieät giöõa trieát hoïc daân toäc
(Ethnophilosophy) vaø trieát hoïc nhaø ngheà (Professional Philosophy). nhaõn
hieäu ‘trieát hoïc daân toäc’ laø töø cuûa Paulin Hountondji ñaët ra vaøo naêm
1970 ñeå chæ nhöõng coâng trình nghieân cöùu cuûa Placide Tempels, Alexis
Kagameù, Leùopold Seùdar Senghor, John Mbiti, Marcel Griaule vaø Germain
Dieterlen. H.O. Oruka cuõng nhö Hountondji ñaõ nhaän xeùt laø haàu nhö nhöõng
coâng trình trieát hoïc nhaân chuûng ñeàu do nhöõng nhaø truyeàn giaùo vaø
nhöõng tín ñoà cuûa hoï vieát ra29 mang chung nhöõng ñaëc tính laø moät trieát
hoïc veà nhöõng ‘daân toäc’ hôn laø ‘caù nhaân’, chæ noùi ñeán trieát hoïc cuûa
daân Bantu, daân Dogon, daân Yoruba, khieán ngöôøi ta coù caûm töôûng nhö khoâng
coù caùi töông ñöông vôùi nhö trieát hoïc cuûa Socrate, trieát hoïc cuûa Kant;
nhöõng nguoàn goác ôû trong quaù khöù ñöôïc moâ taû laø vaên hoùa truyeàn thoáng
Phi, coù moät quan ñieåm phöông phaùp luaän veà ñöùc tin Phi chaâu laø moïi söï
baát bieán. Kwasi Wiredu phaân bieät loaïi ‘trieát hoïc daân toäc’ naøy laø moät
thöù ‘dieãn giaûi nhaân hoïc baùn chính thöùc nhöõng tín ngöôõng truyeàn thoáng
Phi chaâu’ vôùi nhöõng quan ñieåm cuûa Kwasi Wiredu, Paulin Hountondji, Peter
Bodurin, Henry Odera Oruka (goïi chung laø tröôøng phaùi Trieát hoïc nhaø ngheà)
ñaõ chæ ra söï phaân reõ giöõa moät trieát hoïc giaû ñònh coù ‘tính phoå bieán
chaân thöïc’ vôùi tö töôûng baûn ñòa ‘coù tính ñaëc thuø vaên hoùa’ cuûa Phi
chaâu truyeàn thoáng. khôûi töø caùi nhìn naøy, chæ coù phi trieát hoïc hay
tieàn trieát hoïc ôû Phi chaâu; Trieát hoïc nhaø ngheà chính laø nhöõng ngöôøi
tieàn phong khai phaù con ñöôøng tö töôûng trieát lyù Phi
chaâu30
Paulin Hountondji khi nhaän ñònh veà
nhöõng taùc giaû/trieát gia daân toäc (ethnophilosophers) laø nhöõng giaùo só,
ñieàu ñoù muoán noùi “moái baän taâm chính cuûa hoï laø ñi tìm moät cô sôû vaên
hoùa vaø taâm lyù nhaèm laøm thoâng ñieäp Cô ñoác aên saâu vaøo taâm trí ngöôøi
Phi chaâu maø khoâng phuï loøng beân naøo. dó nhieân ôû moät ñieåm naøo ñoù,
cuõng laø moät quan taâm chính ñaùng, nhöng noù coù nghóa laø nhöõng taùc gia
naøy buoäc phaûi quan nieäm trieát hoïc treân moâ hình toân giaùo, nhö moät heä
thoáng beàn vöõng, vónh cöûu cuûa nhöõng tín ngöôõng, khoâng bò aûnh höôûng bôûi
tieán hoùa, trô trô tröôùc thôøi gian vaø lòch söû, maõi maõi ñoàng nhaát töï
thaân.”31
ñieàu naøy coù theå aùp duïng vaøo
nhöõng toan tính ‘trieát hoïc daân toäc’ ôû nhieàu nöôùc, nhö Vieät nam chaúng
haïn; cho ñeán nay vaãn khoâng coù moät trieát hoïc Vieät nam nhö coù theå so
saùnh vôùi trieát hoïc Nhaät , trieát hoïc Ñöùc, trieát hoïc Phaùp v.v...; hoaøn
caûnh Trung quoác coøn roái raém hôn, vaøo nöûa ñaàu theá kyû hai möôi nhöõng
nhaø tö töôûng caûi caùch cuõng nhö caùch maïng tranh luaän veà moâ hình thay
theá vaên minh truyeàn thoáng qua taây hoùa hay thoûa hieäp giöõa nhöõng lyù
töôûng taây phöông vaø truyeàn thoáng (trung theå taây duïng), töø nöûa sau theá
kyû, nhöõng tranh luaän luaån quaån chung quanh Khoång töû taïi ñaïi luïc ñaõ
huû hoaù tö töôûng trong suoát nhieàu thaäp nieân;
vaøo cuoái theá kyû hai möôi, moät
soá nhöõng trieát gia treû ôû Phaùp ñaõ cuøng nhìn laïi hieän tình trieát hoïc
Phaùp trong nhieàu thaäp nieân qua: toâi goïi laø treû vì ngöôøi nhieàu tuoåi
trong theá heä naøy nhö Eric Alliez, sinh naêm 1957, nhöõng ngöôøi khaùc nhö
Emmanuel Housset sinh naêm 1960, Jocelyn Benoist, 1968, Claude Romano,
1967...Alliez vieát De l’impossibiliteù de la pheùnomeùnologie/Veà baát khaû
cuûa hieän töôïng luaän vôùi tieåu ñeà laø baøn veà trieát hoïc phaùp hieän
ñaïi, Jocelyn Benoist vieát Hai möôi naêm hieän töôïng luaän phaùp, B. Sicheøre
vieát Naêm möôi naêm trieát hoïc phaùp32
nhöõng nhaø trieát hoïc naøy daàu
coù nhöõng caùi nhìn khaùc nhau veà cuøng vaán ñeà, nhöng töø ‘trieát hoïc
phaùp’ ôû ñaây khoâng coù nghóa laø ‘tö töôûng daân toäc’ – ñieàu Christian
Descamps minh thò trong Nhöõng luïc vaán trieát hoïc hieän ñaïi taïi Phaùp –
trieát lyù toïa thò treân moät laõnh thoå, nhö khi ngöôøi ta noùi trieát hoïc do
thaùi, trieát hoïc ñöùc...
Alliez khai hoûa cuoäc xung kích
pheâ bình “ vì thieáu moät ñaùnh giaù noäi taïi/immanente thöïc nhöõng khaùi
nieäm maø trieát hoïc hieän ñaïi saùng taïo, vaø quaù vöõng tin vaøo ‘caùo chung
cuûa trieát hoïc’ ñoàng nghóa vôùi khuûng hoaûng cuûa höõu-thaàn
luaän/onto-theùologie maø Alain Renaut ngôõ laø coù theå khaúng ñònh ñoàng
thuaän laø ‘ ngaøy nay khoâng ai nghó ñeán saûn sinh trong trieát hoïc moät heä
thoáng môùi, daáu chæ cho thaáy laø moät caùch naøo ñoù nhöõng vò theá trieát
lyù khaû höõu...ñaõ bò khai thaùc kieät löïc bôûi lòch söû, vaø nhöõng trieát
hoïc phaùt trieån töø Platon ñeán Heidegger töø quan ñieåm naøy ñaõ taïo thaønh
moät heä tieân ñeà ñoùng kín’ X. A. Renaut, L’EØre de l’individu
(1989)”
cuõng chính A. Renaut trong lôøi môû
ñaàu Sartre, le dernier philosophe (1993) vieát: “ñaõ naêm möôi naêm, khoâng coù
laáy moät trieát gia môùi! 1943: naêm xuaát hieän L’EÂtre et le Neùant.”33 trong
luaän ñieåm naøy Renaut muoán chæ ra “söï baát khaû vieát moät taùc phaåm thuoäc
loaïi coøn bieåu hieän qua L’EÂtre et le Neùant...coù theå toát trong vieäc cung
caáp söï tieáp caän tieâu cöïc khaù hôn veà caùi taïo thaønh tính ñaëc thuø cuûa
theá heä trieát hoïc” cuûa Renaut. cho neân khi ñoïc laïi Sartre, Renaut muoán
laøm saùng toû söï chia caùch giöõa theá heä cuûa oâng vaø Sartre nhaèm môû ra
moät cuoäc luïc vaán roäng raõi hôn veà caùi gì coù theå laø ñieàu kieän trieát
hoïc vaøo cuoái theá kyû hai möôi naøy34.
Alliez ngôø vöïc laø luaän ñieåm
cuûa Renaut veà moät vieãn töôïng trieát hoïc bi quan nhaèm ñi tôùi moät muïc
ñích laø “neáu trieát hoïc suy lyù ñaõ hoaøn taát töø laâu roài thì chính qua
chuyeån bieán cuûa noù thaønh trieát hoïc thöïc tieãn maø trieát hoïc ngaøy nay
coù theå vaø phaûi coøn tìm kieám nhöõng con ñöôøng cuûa moät töông lai khaû
dó.”35
nhöõng con ñöôøng naøo? döôøng nhö
moät theá heä tröôùc ñoù vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Derrida, Foucault, Deleuze,
Lyotard, Badiou ñaõ khoâng ngöøng khuaáy ñoäng saâu saéc khaùi nieäm chaân lyù ,
vaø do ñoù khaùi nieäm veà moät traät töï trieát lyù
phi trieát hoïc coù khaû
höõu?
trieát hoïc chaân thöïc laø
phi-trieát hoïc – nhö ghi chuù cuûa Merleau-Ponty nôi treân coù laø moät aån
ngöõ?
trong qu’est-ce que la philosophie?
cuûa G. Deleuze vaø F. Guattari chæ ra bình dieän noäi taïi ñöôïc xem nhö tieàn
trieát hoïc, coù nghóa laø moät lónh hoäi phi khaùi nieäm, nhö nôi Descartes qua
lónh hoäi chuû quan, tieàm aån töø cogito, nôi Heidegger qua lónh hoäi tieàn
höõu luaän veà Höõu; tieàn trieát hoïc ôû ñaây tuyeät khoâng coù yù chæ caùi gì
tröôùc khi hieän höõu, nhöng caùi gì khoâng hieän höõu ôû ngoaøi trieát hoïc;
caùi tieàn trieát, hay phi trieát ñoù laø quyeàn naêng cuûa moät
Toaøn-Nhaát/Un-Tout nhö theå moät sa maïc di ñoäng maø nhöõng khaùi nieäm veà
quaàn tuï:
caùi phi-trieát coù leõ ôû ngay
trong loøng trieát hoï coøn hôn chính trieát hoïc, vaø coù yù chæ laø trieát
hoïc khoâng theå töï maõn vôùi vieäc ñöôïc hieåu theo caùch theá trieát hoïc hay
khaùi nieäm, nhöng cuõng phaûi giao dòch vôùi nhöõng nhaø phi-trieát hoïc, trong
baûn chaát cuûa noù36
trong phaàn chuù thích, hoï ghi
nhaän F. Laruelle “ñang theo ñuoåi moät trong nhöõng döï tính ñaùng löu taâm
nhaát cuûa trieát hoïc hieän ñaïi laø gôïi leân moät Toaøn-Nhaát maø oâng naøy
ñaùnh giaù laø ‘phi trieát’, vaø ‘khoa hoïc’ ôû ñoù baét nguoàn ‘phaùn quyeát
trieát lyù’.
phaùn quyeát trieát lyù? coù phaûi
ñaây laø tuyeân ngoân cuûa phi trieát hoïc:
“chuùng ta khoâng ngöøng noùi veà
trieát hoïc, chaéc haún trong vaên hoaù aâu chaâu, nhöng ôû ñaây phaûi chaêng
chæ laø ñeå phaùt trieån moät khoa hoïc (cuûa) trieát hoïc, nghóa laø moät khoa
hoïc khoâng quy hoài moät caùch phaûn tænh veà trieát hoïc”37
Laruelle khaùc vôùi Althusser ôû
quan nieäm giöõa trieát hoïc vaø khoa hoïc, khoâng coù moät ñoaïn tuyeät tri
thöùc nhöng laø khu bieät tri thöùc-luaän lyù, trieát hoïc khoâng laø moät lyù
luaän vaø khaùi nieäm böôùc caét tri thöùc luaän chæ laø moät phoùng chieáu
trieát lyù treân khoa hoïc;
phi trieát hoïc trong quan nieäm
cuûa Laruelle coù cô sôû noäi taïi trieät ñeå vì “Nhaát laø noäi taïi” nhöng
phaân bieät vôùi Deleuze veà khaùi nieäm khu bieät, maëc daàu trong Les
philosophies de la diffeùrence (1986), Laruelle ghi nhaän: Khoâng phaûi “Höõu”
thoáng trò tö töôûng theá kyû XX, maø roát cuoäc chính laø “Khu bieät”. chính
Heidegger nhaän thöùc ra trong “Khu bieät” caùi baát bieán taây-hy xöa nhaát vaø
ngöï trò nhaát, nhöng oâng khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân, tröôùc oâng coù
Nietzsche, vaø sau oâng laø Deleuze vaø Derrida, ñaõ ñöa Khu bieät leân haøng
nguyeân lyù38
oâng pheâ phaùn nôi Heidegger vaø
Derrida, sieâu vieät ñaõ laán aùt tính Nhaát ôû ñoù söï phaân hoùa nhö nhaát laø
moät tuyeät ñoái, trong khi nôi Nietzsche vaø Deleuze, tính Nhaát laán aùt sieâu
vieät, tính Nhaát nhö theå sieâu vieät
khi luaän veà saùch Hoaøi Nam Töû,
Phuøng Höõu Lan daãn chöông 14 cuûa saùch naøy vieát “traøn ngaäp khaép trôøi
ñaát, trong caùi ñôn sô coøn hoãn mang chöa hoaøn taát: caùi ñoù goïi laø Thaùi
Nhaát. moïi söï töø caùi Nhaát naøy sinh ra, moãi vaät trôû neân khu
bieät”39;
tính Nhaát laø nguyeân lyù cho söï
bieán hoùa vaän ñoäng cuûa moïi vaät: “Nhaát chi lyù, thi töù haûi, Nhaát chi
giaûi, teá thieân ñòa, kyø toaøn daõ, thuaàn heà nhöôïc phaùc, kyø taùn, hoãn
heà nhöôïc troïc”
Laruelle quan nieäm baûn chaát cuûa
tö töôûng trieát hoïc laø tuaân theo moät quy luaät caáu truùc veà thoáng nhaát
caùc maët ñoái laäp, trong Theùorie des eùtrangers, xaùc ñònh trieát lyù laø
vaïch moät tuyeán phaân caùch, moät bieân giôùi, taïo phaùn quyeát giöõa nhöõng
loaïi thöïc taïi coù giaù trò höõu theå luaän khoâng baèng nhau nhöng vaãn toàn
taïi ñoàng thôøi trong traät töï heä thoáng;
chöông 42 Ñaïo ñöùc kinh chæ ra
traät töï heä thoáng: Ñaïo sinh nhaát, nhaát sinh nhò, nhò sinh tam, tam sinh
vaïn vaät; khi pheâ phaùn khaùi nieäm “khu bieät” trong trieát hoïc hieän ñaïi,
Laruelle muoán chæ ra laø khu bieät khoâng ñem laïi Nhaát, chæ coù giaûi phaùp
ñem laïi chính Nhaát nhö thaønh toá cuûa tö töôûng, nhöng khoâng taùi taïo töø
ngoaïi taïi, coù nghóa laø ñöa noù ra khoûi taàm chaân trôøi höõu theå luaän
truyeàn thoáng, caùi tieân ñeà hieån nhieân aáy ñöôïc dieãn taû trong En tant
qu’un nhö moät truøng phöùc ngöõ: caùi Moät thoáng nhaát/l’Un unifie. ñoù laø
böôùc thöù hai cuûa phaùn quyeát trieát lyù chæ ra Nhaát ñöôïc quan nieäm nhö
moät heä thoáng/toång hôïp: Nhaát vaø nhò taïo neân moät traät töï heä thoáng
môùi.40
phi-trieát hoïc nhö vaäy khoâng coù
nghóa laø thuû tieâu trieát hoïc; noù khoâng nhaèm thay theá trieát hoïc, nhöng
keá thöøa nieàm tin vaø thaåm quyeàn cuûa trieát hoïc (Laruelle) cuõng nhö
trieát hoïc caàn moät phi-trieát hoïc lónh hoäi noù, trieát hoïc caàn moät lónh
hoäi phi trieát hoïc, nhö ngheä thuaät caàn phi-ngheä thuaät (Deleuze); cho neân
Laruelle xaùc nhaän bieåu ngöõ phi-trieát hoïc mang yù nghóa ña daïng vaø coù
moät lòch söû cuûa noù,41 ñoù cuõng laø noã löïc cuûa taäp theå chung quanh
Laruelle nhö Tristan Aguilar, Laurent Leroy, Maryse Dennes, Serge Valdinoci
trong nhöõng luaän vaên veà quan heä phi trieát hoïc ôû Badiou, Derrida, Fichte,
Husserl...42
tö töôûng nhaát theå hay phöùc theå,
söï thaät vaãn laø nhöõng tieáp caän gaàn ñeán-voâ taän, nhöõng tranh luaän
trieàn mieân veà löôõng nghò noäi taïi/sieâu vieät, caáu truùc/chuû theå, nhöõng
nan ñeà thuoäc veà tri thöùc hay höõu theå luaän – nhöõng ñieàu khaû dó vaãn
coøn trieát lyù/philosophable? sau ngöôõng cöûa cuûa moät theá kyû môùi baét
ñaàu.
1 nhöõng tranh luaän ñaõ thaâu taäp
thaønh moät taøi lieäu mang teân Qui a peur de la philosophie? (Flammarion,
Paris 1977) vôùi nhöõng baøi vieát cuûa Sarah Kofman, Sylviane Agacinski,
Jean-Pierre Lefebvre, Jacques Derrida, Roland Brunet, Alain Delormes, Bernadette
Gromer, Jean-Luc Nancy, Micheøle Le Doeuff, Bernard Pautrat, Jean-Pierre
Heùdoin, Heùleøne Politis, Michel Bel Lassen, Martine Meskel, Michael Ryan. Jan
Plug khi dòch phaàn ñaàu taùc phaåm Töø quyeàn lôïi ñeán trieát hoïc/Du droit aø
la philosophie (Galileùe, 1990) cuûa J. Derrida ñaõ duøng laïi tieâu ñeà treân
cho baûn tieáng Anh: Who’s Afraid of Philosophy?(Stanford University Press.
2002) coù yù nhaéc ñeán cuoäc tranh luaän lòch söû naøy. Derrida nhaán maïnh
ñeán töø ñôn giaûn “aø” mang moät xaùc ñònh ngöõ nghóa lieân hôïp hai laõnh
vöïc, hai caáu truùc, hai cô cheá veà quyeàn lôïi cho trieát gia, veà phaùp lyù
cho trieát hoïc, veà ñònh cheá cho giaûng daïy trieát hoïc.
2 Der Wille zur Wahrheit, der uns
noch zu manchem Wagnisse verfuhren wird...In det Tat, wir machten lange Halt vor
der Frage nach der Ursache dieses Willens (Jenseits von Gut und Bose I,
1).
3 das
Selbstbekenntnis ihres Urhebers und eine Art ungewollter und unvermerkter
meùmoires (Sdt I, 6).
4 adventavit asinus/pulcher et
fortissimus (Sdt I, 8).
5 Philosophie ist dieser tyrannische Trieb selbst, der geistigste
Wille zur Macht, zur “Schaffung der Welt”, zur causa prima (Sdt I,
9).
6 das Vermogen zu
synthetischen Urteilen a priori.
7 man wurde alter, der Traum verflog.
8 X. Nietzsche, Die Philosophie im tragischen
Zeitalter der Griechen,I.
9 X. Heidegger, Vom Wesen der Wahrheit (1988), baûn dòch sang
tieáng Phaùp cuûa Alain Boutot: De l’essence de la veùriteù (2001), tieáng Anh
cuûa Ted Sadler: The essence of truth (2002).
10 X. Heidegger, Sein und Zeit,
6.
11 trieát gia ñaàu
tieân trong lòch söû trieát hoïc taây phöông ñaõ bò ngöôøi thaønh Atheønes keát
aùn uoáng thuoác ñoäc maø cheát, khôûi toá laø thi só treû khoâng noåi tieáng
Meletos vaø hai nhaø huøng bieän Anytos vaø Lycon, toäi danh laø laøm hö tuoåi
treû vaø khoâng tin vaøo nhöõng thaàn daân trong thaønh ñang tin; F. Chaâtelet
coi Socrate laø trieát gia bò aùm saùt/Philosophe assassineù. (X. Chaâtelet,
Platon).
12 tröôùc
thôøi ñaïi coå ñieån vaø khai saùng, ngöôøi ta luaän veà caùi cheát ñeå choïn
löïa moät thaùi ñoä trieát lyù nhö nhöõng moân ñeä cuûa Epicure hay Khaéc kyû;
ngaøy nay nhöõng nghieân cöùu sô khaûo tri thöùc luaän ñeå xaây döïng moät khoa
hoïc veà cheát (thanatologie) vôùi nhöõng coâng trình cuûa Vladmir
Jankeùleùvitch veà maët sieâu hình (soáng laø maët hieän cuûa cheát), cuûa
Philippe Arieøs, Michel Vovelle veà maët lòch söû (cheát khoâng coøn laø söï
chaáp nhaän ñònh meänh thoáng trò), cuûa Michel Picard veà maët vaên hoïc (cheát
laø moät lieân heä xuyeân suoát lieân chu theå), cuûa Louis-Vincent Thomas veà
maët nhaân hoïc (Cheát laø maâu thuaãn sinh ñoäng giöõa caùi Phoå quaùt cuï theå
vôùi caùi Ñôn nhaát cuï theå); tri thöùc luaän cuûa Thomas nghieân cöùu cheát
coù tính thoáng nhaát baûn theå trong xaùc quyeát söï thoáng nhaát höõu cô cuûa
soáng vaø cheát, xaùc quyeát cheát laø thoáng nhaát cuûa tính höõu haïn thôøi
gian vaø xu höôùng vónh cöûu, xaùc quyeát cheát nhö cô sôû baûn theå cuûa höõu
vaø tö duy cuûa höõu. (X. Thomas, La Mort (1988), La Mort en question
(1991).
13 Der Tod
ist die Moglichkeit der schlechthinnigen Daseinsunmoglichkeit.
14 ‘Sobaldein Mensch zum Leben
kommt, sogleich ist er alt genug zu sterben’ daãn theo Der Ackermann aus
Bohmen.
15 X.
Derrida, Apories: Mourir-s’attendre aux limites de la veùriteù (1996)
.
16 X. John Sallis,
Echoes, After Heidegger (1990)
17 Als Seinkonnen vermag das Dasein die Moglichkeit des Todes
nicht zu uberholen.
18 X. Derrida, Sdt. K. Jaspers trong Philosophie, Bd II, T. III, 7
ñaõ ñaët ‘caùi cheát cuûa toâi’ thaønh moät tieåu muïc ñeå phaân
tích.
19 Himmel,
Erde, die Gottlichen, die Sterblichen.
20 X. Wilhelm Perpeet, Heideggers Kunstlehre
in Heidegger, Perspektiven zur Deutung seines Werkes, Hrg von Otto Poggeler
(1994).
21 Voll
Verdienst, doch dichterisch, wohnet der Mensch auf dieser Erde. Doch reiner ist
nicht der Schatten der Nacht mit den Sternen, wenn ich so sagen konnte, als der
Mensch, der heisset ein Bild der Gottheit.
Giebt es auf Erden ein Maass? Es giebt
keines.
...Leben ist
Tod, und Tod ist auch ein Leben
(Vôùi ñaày aân suûng, thöïc saùng taïo, con ngöôøi toïa thò treân
maët Ñaát naøy. Quaû laø boùng ñeâm sao vaèng vaëc khoâng coøn trong saùng, neáu
nhö toâi coù theå noùi, nhö theå con ngöôøi, mang yù nghóa laø moät hình töôïng
cuûa Thöôïng ñeá
Lieäu coù laø thöôùc ño treân maët
ñaát naøy? Khoâng theå.
...Soáng laø Cheát, vaø Cheát cuõng laø moät ñôøi
soáng)
22 Blanchot,
L’espace litteùraire (1955).
23 taïi sao laïi sinh saûn? bôûi vì con ngöôøi muoán taïo ra moät
caùi gì baát dieät vaø vónh cöûu, vaø söï theøm khaùt baát töû khoâng theå taùch
rôøi khoûi söï theøm khaùt ñieàu thieän, cho neân thieát yeáu tình yeâu cuõng
laø tình yeâu söï baát töû...tình yeâu trieát lyù nhaèm saùng taïo baèng tinh
thaàn, bôûi vì söï saùng taïo baèng theå xaùc (ngöôøi ñaøn oâng yeâu ngöôøi ñaøn
baø vì tin laø taïo ra söï baát töû khi taïo ra nhöõng ñöùa con) chæ ñaït tôùi
moät kyû nieäm baát töû. X. Ñaëng Phuøng Quaân, Haønh traïng tö töôûng giöõa hai
theá kyû (2002).
24
K. Jaspers, Philosophie und Welt (1958) : [Unsterblichkeit] ist vielmehr die
Ewigkeit, die in der Zeit beruhrt wird, wenn es zu jenem Durchbruch durch das
raumzeitliche, sinnlich und verstandesmassig erfahrene Weltsein in der Freiheit
gekommen ist.
25
Solange wir in der Zeit leben, ist uns die Sehnsucht nach der zeitlichen
Gegenwart derer, die entschwunden sind, nur in der Erinnerung zu sein scheinen,
unumganglich. Uns ist in der Zeit die Trauer auferlegt.
hoaøi nieäm vaø töôûng moä laø nhöõng khaùi
nieäm phi trieát lyù trong thôøi ñaïi chuùng ta.
26 X. Ñaëng Phuøng Quaân, Cô sôû tö töoûng
thôøi quaù ñoä in Chuø Ñeà soá 2 vaø 3 (2000).
27 Sallis ñaõ trieån khai baøi naøy thaønh
baøi môû vaø chöông moät cuûa taùc phaåm Echoes, After Heidegger (1990) ñaõ daãn
ôû treân; X. chuù thích xvi.
28 baûn dòch sang tieáng Phaùp nhan ñeà “La Fin de la philosophie
et la taâche de la penseùe” cuûa Jean Beaufret vaø F. Feùdier do Beaufret ñöôïc
uûy thaùc ñoïc trong hoäi nghò vinh danh Kierkegaard do Unesco toå chöùc taïi
Paris töø 21 ñeán 23 thaùng tö 1964. vaán ñeà “caùo chung”mang hai yù nghóa
“hoaøn taát” nhieäm vuï cuûa trieát hoïc vaø “taän cuøng” cuûa trieát hoïc. X.
chuù thích xxvi. Beaufret ghi nhaän: ñöông nhieân ngöôøi ta coù theå nghó laø
vaán ñeà cöùu roãi con ngöôøi, daàu laø cöùu roãi vónh haèng baèng huûy trieät
nhöõng toäi loãi theá gian hay cöùu roãi trong theá giôùi naøy baèng huûy trieät
moät theá giôùi tha hoùa, thì cuõng caáp thieát lôùn lao hôn laø huûy trieät
hieän töôïng luaän laø nhieäm vuï thuaàn tuùy xaây döïng cuûa tö töôûng nhö
chuùng ta ñoïc trong SuZ (On peut bien sur penser que le probleøme du salut de
l’homme, qu’il s’agisse de son salut eùternel par la destruction des peùcheùs du
monde ou de son salut en ce monde par la destruction d’un monde de
l’alieùnation, est de plus grande urgence que la destruction pheùnomeùnologique
qui est, lisons-nous dans Sein und Zeit, la taâche proprement constructive de la
penseùe) trong Questions IV (1976).
29 X. P.Tempels, La Philosophie Bantoue (1949), Alexis Kagameù, La
Philosophie bantou-rwandaise de l’eâtre (1956), F.-M Lufuluabo, Vers une
theùodiceùe bantoue (1962), M. Griaule & G. Dieterlen, Le renard paâle
(1965), Dominique Zahan, Religion, spiritualteù et penseùe africaines (1970),
John Mbiti, African Religions and Philosophy (1969), Mgr Makarakiza, La
Dialectique des Barundi (1959), M.A. Mabona, The Depths of African Philosophy
(1963).
30 X. Wiredu,
Philosophy and an African Culture (1980); P. Hountondji, African Philosophy
(1983); Oruka, Sage Philosophy (1990).
31 X. Hountondji, Afican Philosophy, Myth and
reality (1976/1983)
32 taùc phaåm tieâu bieåu cuûa Alliez laø Les Temps Capitaux
(1991), cuûa Benoist laø Pheùnomeùnologie, seùmantique, ontologie (1997), cuûa
Claude Romano laø L’eùveùnement et le monde (1998)
33 taùc phaåm Höõu theå vaø Hö voâ cuûa
Sartre. X. Alliez, Sdt.
34 X. Alain Renaut, Sartre, le dernier philosophe (1993). Renaut
khaúng ñònh khoâng laø moät ngöôøi theo Sartre, cuõng khoâng coi Sartre laø
thaàn töôïng; oâng cuõng daãn ra nhöõng tuyeân boá ngu xuaån cuûa Sartre nhö
nhaän ñònh vaøo naêm 1954 “hoaøn toaøn coù töï do pheâ bình ôû Lieân Xoâ”, hay
saùu naêm sau môû ñaàu taùc phaåm Pheâ phaùn lyù trí bieän chöùng xem chuû nghóa
Maùc laø “taàm chaân trôøi khoâng theå vuôït cuûa thôøi ñaïi chuùng ta”, hay
cuøng naêm naøy coi “cheá ñoä thoaùt thai töø caùch maïng Cuba laø moät neàn
daân chuû tröïc tieáp”, hay coå suyù “vaøo thôøi kyø ñaàu cuûa noåi loaïn, caàn
phaûi gieát ngöôøi” moät caùch voâ traùch nhieäm khoâng theå tha thöù
ñöôïc.
35 X. EÙric
Alliez, Sdt.
36 X. G.
Deleuze & F. Guattari, Qu’est-ce que la philosophie? (1991) X. ÑPQ, Cô sôû
tö töôûng thôøi quaù ñoä in Chuû Ñeà soá 2.
37 X. La deùcision philosophique, No 2, 1987:
Nous n’avons pas fini de parler de la philosophie, dans la culture europeùenne
certes, mais ici, ne serait-ce que pour eùlaborer une science (de) la
philosophie, c’est-aø-dire une science qui ne revient pas reùflexivement aø la
philosophie.
38 X. F.
Laruelle, Les phiosophies de la diffeùrence (1986). Laruelle khôûi söï vôùi
luaän aùn veà Ravaisson “les donneùes immeùdiates de la manifestation (1969),
ñeà xuaát naêm 1969 do Cleùmnce Ramnoux baûo trôï, vaø luaän aùn “Economie
geùneùrale des effets d’eâtre”, ñeà xuaát naêm 1975 vôùi Paul Riceur baûo trôï.
Nhöõng taùc phaåm cuûa Laruelle chia laøm ba phaàn: Philosophie I tieâu bieåu
nhö Le deùclin de l’eùcriture (1977), Philosophie II vôùi Les philosophies de la
diffeùrence (1987), Philosophie et non-philosophie (1989), En tant qu’Un (1991),
Theùorie des identiteùs (1992), Philosophie III vôùi Theùories des EÙtrangers
(1995), Principes de la non-philosophie (1996).
39 X. Fung Yu-lan, A History of Chinese
Philosophy, I.
40 X.
Laruelle, Theorie des eùtrangers.
41 X. Laruelle, Principes de la non-philosophie
(1996).
42 X.
Non-Philosophie, Le Collectif, La Non-philosophie des contemporains
(1995).
No comments:
Post a Comment